Fatjona R. Lubonja Ed.D/

Le ta imagjinojmë: je në festën e një miku, duke pirë një gotë verë të kuqe dhe papritur situata përkeqësohen. Para të gjithëve, pengohesh, gota juaj përmbyset, duke e spërkatur përmbajtjen e saj në divan apo tek miku juaj. Pavarësisht se sa kohë ka kaluar, të shohësh atë mik do të të kujtojë gjithmonë atë moment të sikletshëm. Ky shëmbull është i thjeshtë, por mund të jetë një situatë kur dikush të kritikon, apo një koment, një veprim i sikletshëm, një thashethem, etj… Kaq do të mjaftone t’ju linte pa gjumë? Pra, pse disa njerëz duket se janë në gjendje t’i largojnë këto kujtime të pakëndshme, ndërsa të tjerët nuk mund t’i shpëtojnë? Përgjigja kryesisht sillet rreth cilësisë së gjumit.
Kjo lidhje midis gjumit dhe kujtesës nuk ka të bëjë vetëm me histori të sikletshme festash., apo me një opinion. Problemet me gjumin dhe kujtimet ndërhyrëse janë tipare kryesore të shumë gjëndjeve të shëndetit mendor, duke përfshirë depresionin, ankthin dhe çrregullimin e stresit post-traumatik, (Xue. Y.,et . al., 2025).

Studiuesit kanë zbuluar se mungesa e gjumit pengon aftësinë e trurit për të “hequr” kujtimet e pakëndshme. Duke përdorur skanime të trurit, ata kanë treguar se pa gjumë të mjaftueshëm, truri ka vështirësi të aktivizojë rajonet që normalisht na ndihmojnë të bllokojmë mendimet e padëshiruara. Në veçanti, mungesa e gjumit me lëvizje të shpejtë të syve (REM), faza e ciklit të gjumit me shumë ëndrra duket se e dobëson këtë sistem mbrojtës mendor (Harrington, M. O. , et. al., 2024). Rezultati? Kujtimet e këqija kalojnë më lehtë dhe qëndrojnë më gjatë. Me kalimin e kohës, kjo mund të ushqejë shqetësimin, të forcojë mënyrat negative të të menduarit dhe ta bëjë më të vështirë rregullimin e emocioneve. Një nga mënyrat se si trut jonë zakonisht përballet me kujtimet e dhimbshme është përmes shtypjes direkte, duke e shtyrë mendimin jashtë vetëdijes. Kur kjo funksionon, gjurmët e kujtimit dobësohen, duke e bërë më të pamundur që të shfaqen përsëri në të ardhmen. Por ky proces varet shumë nga gjumi. Njerëzit që flenë mirë janë shumë më të aftë në procesin e “mbylljen e derës” ndaj mendimeve invazuese, ndërsa ata që kanë patur mungesë gjumi kanë vështirësi, duke lënë kujtimin të jetë i lirë për të ndërhyrë përsëri më vonë. Me fjalë të tjera, një natë e mirë gjumi nuk ndihmon vetëm për tu ndjerë të freskët por edhe ndihmon trurin tuaj të mbajë në kontroll kujtimet invazuese. “Natën e Mirë! E nesërmja është një ditë e re!”

Fatjona R. Lubonja Ed.D. është studiuese & autore e shumë shkrimeve dhe ka studiuar Neuroshkencë & Shkencat e Shëndetit në Columbia University, në NY, dhe specializuar në Harvard University, MA #fatjonalubonja

Në shpirtin e pathyer të kombit shqiptar ngrihet një figurë që i ngjan një shkreptime të brendshme, një drite të heshtur që mban mbi supe peshën e rendit, të ligjit dhe të vetë jetës. Burrnesha nuk lind si zgjedhje e rastësishme, por si përgjigje ndaj nevojës, si dëshmi e një kohe ku fjala ishte ligj dhe nderi ishte kufi i paprekshëm. Ajo vjen si flakë e betuar, e ndezur jo për veten e saj, por për shtëpinë, fisin dhe vijimësinë e gjakut.

Çdo burrneshë është një kujtesë e gjallë e sakrificës, një trup që bëhet institucion, një individ që shndërrohet në simbol. Betimi i dëlirësisë nuk është thjesht një ndalim, por një ngritje, një çast ku liria personale shndërrohet në shërbesë të madhe. Zëri i saj fiton peshë në kuvend, fjala e saj bëhet garanci për shtëpinë, kujdesi i saj për pasurinë dhe për gjakun është akt i qartë i përgjegjësisë. Ky është çasti kur muzika nis, një simfoni e vogël, e thjeshtë në dukje, por e mbushur me solemnitet, që buron nga tradita dhe nga norma.

Burrnesha është provë se një shoqëri e fortë shpik forma të jashtëzakonshme për të ruajtur jetën, duke e kthyer një vajzë në dritë të shtëpisë, në mur të familjes, në gjurmë të pathyeshme të kombit. Në themelin e rendit shoqëror shqiptar, burrnesha mishëron tri shtylla që ndërthurin juridiken, ekonomiken dhe etiken: Jus, Oikos, Ethos. Këto nuk janë vetëm kategori përshkruese, por module të domosdoshme të mbijetesës së një shoqërie që i qëndroi kohës përmes ligjit të zakonit.

Jus. E drejta zakonore nuk ishte abstraksion, por realitet i përditshëm. Duke i njohur burrneshës status të plotë, Kanuni e bënte atë subjekt juridik të barabartë me burrin. Në këtë mënyrë, një trup femëror merrte funksion shoqëror mashkullor, jo si përjashtim i rastit, por si pjesë e rendit. Një akt i tillë dëshmon se ligji zakonor dinte të krijonte forma të jashtëzakonshme për të ruajtur ekuilibrin e komunitetit.

Oikos. Shtëpia ishte qendra e kozmologjisë shqiptare.

Pa trashëgimtar mashkull, vijimësia kërcënohej.

Burrnesha, duke marrë barrën e kujdestarisë së tokës dhe emrit, kthehej në bosht të ekonomisë morale dhe materiale. Ky akt përmbante një logjikë të brendshme hegeliane, mohimi i vetvetes për t’u ngritur në nivelin e përgjegjësisë universale.

Ethos. Fjala e dhënë dhe nderi ishin kufij të padukshëm, por më të fortë se çdo mur. Betimi i burrneshës nuk ishte vetëm solemnitet personal, ishte sakrament shoqëror që ushqente besimin kolektiv. Këtu qëndron thelbi,individi flijohej për të ruajtur rendin, duke shndërruar një akt moral në institucion shoqëror.

Kuptimi i burrneshës nuk lind nga interpretimi i sotëm i shpejtë, por nga rikthimi në horizontin ku ajo u formua.

Hans-Georg Gadamer (1960) na mëson se e shkuara kërkon të lexohet me “sy të saj,” me një horizont ku doke, frikëra dhe mundësi përbënin gjuhën e kuptimit.

Vetëm duke hyrë në këtë kohë e duke e dëgjuar me fjalorin e saj, figura e burrneshës shfaqet si institucion i rrënjosur në traditë, jo si projeksion modern. Në planin filozofik, Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1807) e shpjegon këtë akt përmes dialektikës së sakrificës. Heqja dorë nga vetja nuk është humbje, por ngritje në një shkallë më të lartë të përgjegjësisë universale.

Betimi i burrneshës e kthen lirinë private në shërbim të jetës së përbashkët, duke i dhënë qenies formë të re. Këtu flijimi nuk është pasivitet, por akt krijues që larton dinjitetin dhe siguron vazhdimësi. Në aspektin antropologjik, Claude Lévi-Strauss (1949) e sheh shoqërinë si rrjet nyjesh që lidhin shtëpinë, nderin dhe forcën. Burrnesha shfaqet si nyja që mbyll qarkun dhe stabilizon strukturën, i jep shtëpisë zë, së drejtës trajtë, ekonomisë qëndrueshmëri. Nuk është episod i rastësishëm, por arkitekturë funksionale që lidh marrëdhëniet dhe ruan rendin. Kështu, kuptimi i saj lind nga ndërthurja e hermeneutikës, dialektikës dhe strukturalizmit, një figurë që, përmes flijimit, bëhet shtyllë e jetës së përbashkët.

Skena e Pragut

Ky ritual është akti solemn ku një vajzë, duke bërë betimin e dëlirësisë, merr rolin e burrit në familje.

Ai shndërron një zgjedhje personale në institucion shoqëror, garanton vijimësinë e shtëpisë, ruan nderin dhe pasurinë, dhe bëhet nyja që lidh brezat në kujtesë.

Mali hesht, por heshtja e tij është një tekst i lashtë që flet pa fjalë.

Ajri i freskët mban erën e barit të tharë, sikur të ishte kujtesa e tokës që ka parë shumë stinë, shumë lindje e shumë ikje.

Zogjtë, të ngrirë në fluturim, duken si nota të pezullta mbi një partiturë të padukshme, duke paralajmëruar solemnitetin e çastit. Pranë pragut, një vajzë e re vendos dorën mbi fjalën e dhënë.

Ky gjest, i thjeshtë në dukje, bart peshën e një institucioni, është akti ku individi shkrin lirinë e tij në shërbim të shtëpisë dhe fisit.

Sytë e të afërmve rrethojnë vajzën si unaza drite, dëshmitarë që e shndërrojnë aktin personal në marrëveshje shoqërore.

Heshtja rreh si daulle e brendshme, duke shënuar ritmin e një betimi që kalon përtej saj, për t’u bërë pjesë e kujtesës kolektive.

Dëshira personale shuhet, jo si zhdukje, por si transformim.

Hegeli do ta quante një ngritje dialektike, ku mohimi i vetes është themel për një “po” më të lartë ndaj jetës së përbashkët.

Kur qafa ngrihet dhe fryma vulos paktin, ky çast bëhet arketip.

Shtëpia fiton shpëtim, gjaku vijon, emri lulëzon.

Kjo skenë nuk është thjesht një ritual, por një akt ontologjik, një vajzë bëhet nyje që lidh të shkuarën me të ardhmen, duke e shndërruar sakrificën në kujtesë të pavdekshme.

Në zemrën e mendimit tradicional shqiptar, burrnesha ngrihet si figurë që mishëron rendin moral, ku jeta është e mira më e lartë, familja qendra e universit shoqëror dhe vijimësia garant i kujtesës.

Ajo shndërrohet në flakë të vatrës, simbol i një dritëruese që orienton brezat, mbron emrin dhe ruan ekonominë morale të lidhjeve.

Fëmijët që rriten, pasuria që qëndron, kujtimet që kalojnë dorë më dorë janë dëshmi e një kontinuiteti ku figura e saj mbetet bosht.

Hermeneutika e terrenit, siç e formulon Gadamer (1960), kërkon të lexojë këtë figurë jo nga jashtë, por në horizontin e saj: burrnesha nuk është metaforë, por institucion që mban gjallë një ekuilibër shoqëror.

Etika e së mirës së përbashkët, sipas traditës aristoteliane dhe të zhvilluar në mendimin bashkëkohor (MacIntyre, 1981), e shfaq burrneshën si mekanizëm që ndërthur interesin individual me atë kolektiv.

Në këtë akt, flijimi personal bëhet themel i kohezionit komunitar.

Ekonomia morale e saj e shtyn njeriun drejt përkushtimit e durimit, duke zhvendosur qendrën e gravitetit nga vetja te tjetri. Kështu, burrnesha nuk është vetëm figurë sociale, por nyje filozofike që lidhet me idenë e të mirës, të drejtës dhe të sakrificës.

Ajo është amaneti i brezave, i shkruar jo në letër, por në jetët e mbajtura së bashku.

Në planin e dukshëm, burrnesha shfaqet si akt social, por në thellësi ajo është figurë që mbart kuptime të shumëfishta filozofike dhe antropologjike.

Shkenca e skenës publike, sipas Hannah Arendt (1958), e lexon jetën e përbashkët si hapësirë shfaqjeje ku individët marrin kuptim përmes veprimit.

Në këtë dritë, burrnesha nuk është thjesht një përjashtim i traditës, por një figurë që e ngre jetën private në nivel publik, duke i dhënë asaj dinjitet politik e moral.

Analiza e pushtetit, siç e përshkruan Foucault (1977), na mëson se disiplinat nuk janë vetëm kufizime, por edhe mekanizma prodhues që krijojnë subjekte.

Betimi i burrneshës nuk duhet parë si kufizim i thjeshtë, por si akt krijues që e bën individin subjekt të një roli të ri: përfaqësues, garant, kujdestar.

Dekonstruksioni, në frymën e Derrida-s (1967), zbulon nyjet e fshehta të teksteve dhe traditave.

Figura e burrneshës, e lexuar me këtë sy, nuk është kontradiktë mes gjinisë biologjike dhe rolit shoqëror, por shpalosje e një strukture që mbijeton duke kapërcyer kategoritë binare.

Në këtë triptik të kthjellët, hermeneutikë e rrënjës, dialektikë e përgjegjësisë dhe strukturë e marrëdhënieve, burrnesha shfaqet si simbol që e tejkalon vetveten.

Kuptimi i saj nuk është vetëm në fjalët e betimit, por në terrenin ku ai betim ngjizet, në pranimin publik që e shndërron aktin personal në monument kolektiv.

Gjuha arrin kulmin e saj kur çdo fjali është një zbulesë, një dritë që ndriçon kuptimin. Paul Ricoeur (1977) theksonte se metafora nuk është zbukurim, por krijim i ri realiteti. Në këtë frymë, fjala e burrneshës duhet të ruajë qartësi kristalore dhe muzikalitet të brendshëm.

Periudhat e saj marrin frymë, duke krijuar hapësira për mendim, ndërsa tranzicionet rrëshqasin pa ngërç, si ujë që gjen rrugën e tij natyrore.

Ritmi i tekstit ngjan me një partiturë simfonike: hyrja që ngre siparin e figurës, lëvizjet që shtresojnë kuptime, intermezzo që ngulit një skenë arketipale, kulmi që e larton simbolin dhe mbyllja që vulos kujtesën.

Ky ritëm i brendshëm nuk është teknikë stilistike, por mekanizëm i të kuptuarit, është mënyra si fjala e kthen një akt lokal në monument universal.

Emblema e burrneshës, e thjeshtë por madhështore, qëndron në imazhet e saj, si flakë që ndez pragun dhe udhën e brezave, si fije drite që lidh të shkuarën me të ardhmen, si ton i ulët që mban harmoninë e orkestrës shoqërore.

Në këtë mënyrë, burrnesha nuk është vetëm figurë antropologjike, por një simbol hermeneutik që mishëron urën mes historisë dhe përjetësisë.

Pragu është vendi ku historia dhe e përditshmja takohen.

Ai ruan gjurmën e një dore të mbështetur mbi fjalë, një dorë që nuk përfaqëson vetëm individin, por gjithë peshën e brezave.

Aty qëndron amaneti, i shndërruar në tri shtylla: ligji që i jep formë jetës së përbashkët, ekonomia që mban peshën e mbijetesës dhe etika që hap horizontin e së ardhmes.

Siç kujton Aristoteli në Etika Nikomake (384 p.e.s.), e mira e përbashkët nuk është shuma e interesave private, por një qëllim i lartë që u jep kuptim të gjithëve.

Burrnesha mishëron pikërisht këtë, një akt individual që shndërrohet në themel të përbashkësisë.

Debati mbi burrneshën fiton cilësi kur nuk e sheh si kuriozitet ekzotik, por si institucion që lind nga terreni i zanafillës, nga një rend zakoni që i dha shoqërisë shqiptare instrumente mbijetese.

Hans-Georg Gadamer (1960) do të kujtonte se interpretimi i vërtetë nderon horizontin ku u formua një praktikë, pa ia marrë kuptimin me projeksione të sotme.

Në këtë dritë, burrnesha del si figurë që flet për sakrificën, nderin dhe përgjegjësinë, tre nocione që ndërtuan strukturën morale të një kombi.

Zgjedhja që paraqet burrnesha është e kthjellët, të ripërtërijmë sendin në të vërtetën e tij, pa shpërfytyrime, të ripërtërijmë familjen si qendër të kujdesit, të arsimit dhe të përkushtimit, të ripërtërijmë jetën si e mirë themelore mbi të cilën ndërtohet çdo gjë.

Në këtë horizont, burrnesha nuk është thjesht figurë e së shkuarës, por flaka e jetës shqiptare, një dritë që s’venitet.

Fjala e saj e dhënë bëhet mburojë e shtëpisë dhe udhë për kombin, një kujtesë se shoqëria që e mban fjalën e dhënë mbetet e pathyeshme edhe përballë stuhive të kohës.

Arian Galdini

Autor i librit “Neoshqiptarizmi”

Foto: telegrafi.com