s p – Page 445 – Dielli

NDËRROI JETË AHMET QERIQI – KRYEREDAKTOR I RADIOS KOSOVA E LIRË

March 12, 2025 by s p

Nga Frank Shkreli/

Frank Shkreli: Me kalimin në amshim të Ahmet Qeriqit, Kosova dhe mbarë Kombi shqiptar ka mbetur pa punëtorin e pa pritueshëm të çështjes kombëtare —

E nderuara familje e Ahmet Qeriqit — pak me vonesë lexova sot lajmin e zi për kalimin në amshim të kryefamiljarit tuaj, Ahmetit. Ky lajm i zi dhimëplot, mjeroi Familjen tuaj bujare dhe pikëlloi miqtë, dashamirët (një prejt të cilëve e konsideroj edhe unë veten time) si bashkëpunëtorët dhe bashkëluftëtarët e shumtë të tij në Kosovë, diasporë dhe anë e mbanë trojeve shqiptare. Komunikimi im i fundit me të ndjerin Ahmet ishte verën që kaloi — atëherë folëm për Ernest Koliqin dhe kontributin e tij në përhapjen dhe mësimin e gjuhës shqipe në Kosovë në kohën e Luftës së II Botërore.

Por ndërkohë ndamë hallet tona shëndetësore — ai të tijat e unë të miat — në shenjë inkurajimi dhe përballimi me gjendjen tonë shëndetësore, pa u ankuar por duke e mbajtur sëmundjen me duresë të pashembullt, e duke iu nënshtruar vullnesës së të Madhit Zot. Megjithëse ai me njoftoi për keqësimin e tij shëndetësor, nuk e besova se Ahmeti do ndahej kaq shpejt prej jush dhe prej nesh sado larg që jemi dhe përgjithmonë. Prandaj lajmi për kalimin e tij në amshim më tronditi thellë mua ashtu si edhe të gjithë dashamirësit e kulturës tonë, patriotë e luftëtarë të lirisë, kolegë, miq e bashkëluftëtarë të Ahmetit.

Ahmet Qeriqi (1946-2025) ishte një figurë e shquar shqiptare, i njohur për kontributin e tij në fushën e gazetarisë, publicistikës dhe kulturës kombëtare. Ai shërbeu si kryeredaktor i Radios “Kosova e Lirë”, një medium i njohur për mbështetjen e luftës çlirimtare dhe promovimin e vlerave kombëtare shqiptare.

Me kalimin në amshim të Ahmet Qeriqit, Kosova dhe mbarë Kombi shqiptar ka humbur punëtorin e pa pritueshëm të çështjes kombëtare, frymëzuesin dhe organizatorin e pashoq të nismave — sidomos gjatë luftës çlirimtare nën rrethana shumë të vështira — por edhe në lirinë e pas luftës me veprimtarinë e tij gazetareske, portale e radio-televizive, gjithmonë me objektivin për lartësimin e visarit tonë shpirtëror e kulturor, iliro-arbëror.

Si një bashkëpunëtor, nga koha në kohë, me Radio Kosova e Lirë, e ndjejë si detyrim moral të falënderoj Ahmetin e ndjerë dhe t’i shpreh mirënjohjen time të thellë për bashkëpunimin. Me këtë rast i dërgoj ngushëllimet e mia më të sinqerta familjes së Ahmetit dhe uli kryet me respekt përpara kujtimit të tij, duke paraqitur përdhimtimet e mia më të thella.

Me nderime dhe respekt,

Frank Shkreli

Nju Jork, Shtetet e Bashkuara të Amerikës

Trashëgimi në “ Sinfoni pranverore” ku spikat edhe partitura shqiptare, Londër

March 11, 2025 by s p

Anila Kadija/

Në një mbrëmje të mbushur me emocione dhe art të lartë, dirigjenti i njohur shqiptar Olsi Qinami ngjiti në “Holy Trinity Church” në Sloane Square, Londër koncertin “Simfoni Pranverore”, duke hapur në mënyrë simbolike sezonin e ri të muzikës klasike. Aktiviteti u zhvillua më 8 Mars 2025, në një ditë me domethënie të veçantë – Ditën Ndërkombëtare të Gruas – si një tribut i veçantë ndaj fuqisë, bukurisë dhe kontributit të gruas në shoqëri dhe kulturë.

Një detaj i veçantë i mbrëmjes ishte prezantimi i artistëve nga një djalë i vogël, i cili e futi sallën në një atmosferë surprize dhe pritjeje, duke i dhënë koncertit një nisje të veçantë e të ngrohtë.

Koncerti u hap me interpretimin e Teodor Doré Trio, i cili solli një performancë të fuqishme të veprave të Sergei Rachmaninoff. Pianisti Teodor Doré, violinistja Yeva Volkava dhe violinçelisti Theo Bently Curtin u shfaqën në skenë me një ekzekutim të ndjeshëm dhe virtuoz, duke e çuar publikun në një udhëtim përmes melodive të thella e pasionante të kompozitorit të madh rus.

Më pas, skena iu la një kuarteti të instrumentisteve shqiptare nga Orkestra Simfonike Shqiptare e Radios, të cilat interpretuan me një mjeshtëri të rrallë pjesë nga Prenk Jakova dhe opera e tij e famshme “Mrika”. Blerta Ristani dhe Edmea Krasniqi në violinë, Albana Kola në violë dhe Jona Bodinaku në violinçel sollën një tingull të fuqishëm e të pasur, duke e mbajtur publikun të magjepsur. Përveç mjeshtërisë teknike, performanca e tyre kishte edhe një dimension emocional të veçantë, pasi ato përfaqësonin një brez të ri artistesh shqiptare që po lënë gjurmë në skenën ndërkombëtare.

Një nga momentet më emocionuese të mbrëmjes ishte prania e kompozitorit shqiptar me famë ndërkombëtare, Thomas Simaku, i cili ka ndërtuar një karrierë të shquar jashtë Shqipërisë. Ai ndau me publikun emocionet e tij për interpretimin e një prej veprave të tij të para, të shkruar në vitin 1976, kur ishte ende në fillimet e tij si kompozitor. Ishte një çast reflektimi mbi rrugëtimin e tij artistik, duke e lidhur të shkuarën me të tashmen nëpërmjet muzikës.

Pas ekzekutimit të “Nightingale” nga Thomas Simaku, orkestra interpretoi një tjetër vepër të re, të shkruar posaçërisht për këtë koncert nga Teodor Doré. Nën dirigjimin e mjeshtërit Olsi Qinami, kjo pjesë solli një frymë bashkëkohore në program, duke dëshmuar se muzika klasike vazhdon të evoluojë dhe të pasurohet me krijime të reja.

Mbrëmja u mbyll me një performancë mbresëlënëse të Pyotr Tchaikovsky, ku violinistja Wakana Noguchi dhe Orkestra e Filarmonisë së Qytetit të Londrës dhuruan një interpretim të jashtëzakonshëm, duke bërë që emocioni dhe pasioni i muzikës së tij të mbushnin sallën.

Ky koncert nuk ishte thjesht një ngjarje muzikore, por një dialog mes trashëgimisë dhe së tashmes, ku u ndërthurën kompozitorë të mëdhenj të së shkuarës si Rachmaninoff dhe Tchaikovsky, me krijuesit e talentuar të së sotmes si Doré, Jakova dhe Simaku.

Në përfundim të koncertit, dirigjenti Olsi Qinami dhe instrumentistët shqiptarë u përshëndetën nga Klubi “Book Lovers” i intelektualeve shqiptare në Londër, një grup që mbështet dhe promovon aktivitete kulturore të një niveli të lartë. Gjithashtu, në publik ishte e pranishme edhe docentja e LSE, akademikja Lea Ypi, e cila e përshëndeti këtë ngjarje si një moment të rëndësishëm për artin dhe identitetin shqiptar në diasporë.

Me një ekuilibër të përkryer mes elegancës, forcës dhe ndjeshmërisë, “Simfoni Pranverore” u cilësua si një nga koncertet më të bukura të sezonit, duke shënuar një tjetër sukses për muzikën klasike shqiptare në arenën ndërkombëtare.

DY FESTA NË NJË DITË NË BOSTON

March 11, 2025 by s p

Shoqata “Mass.Besa” festoi ditën e Mësuesit si dhe atë të Grave.

Fuat Memelli/

Me që dy festat ishin pranë e pranë, Shoqata “Mass.Besa” me qendër në Boaton, këto dy ngjarje të shënuara i festoi në një dite. Ashtu si disa herë të tjera, edhe sivjet veprimtaria u zhvillua në restorantin “Alba”, pronë e biznesmenit shkodran, Leo Keka, i cili për aktivitetet e shqiptarëve e ka patur derën gjithmonë hapur. Takimin e hapi zv. kryetarja e “Mass.Besës”, Jorida Qirollari, e cila pasi falenderoi mësueset e shkolllës shqipe, nxënësit, prindërit e tyre si dhe pjesëmarrësit e tjerë, bëri një falenderim të veçantë edhe për mbështetësit e “Mass.Besës” si TV.Alba, biznesmenin gjirokastrit, Ilia Çobi i cili e ka mbështetur shkollën shqipe qysh në krijimin e saj. Falenderoi për mbështetjen edhe Agron Gjerasin dhe bashkëshorten e tij, Edlira Gjerasi, pronarë të Qendrës Kulturore për të Moshuarit “Vatra”. Atmosferë të bukur krijuan recitimet e nxënësve të shkollës. Një poezi të saj kushtuar grave recitoi edhe veprimtarja, Valbona Lavdari. Blerina Omari, drejtore e shkollës shqipe, ndër të tjera na tha se që nga krijimi i saj në vitin 2006 e deri sot, në tre shkollat shqipe që janë që funksionojnë në Massachusetts, si në Braintrei, Salem dhe Worcester, kanë vazhduar mësimet mbi 400 nxënës. Për mbarëvajtjen e shkollës një punë plot pasion kanë bërë mësueset e shkollave shqipe, na thotë kryetari i “Mass.Besës”, Sokol Lushllari. Mësimi zhvillohet ditën e shtunë nga ora nëntë deri në orën tre. Nxënësit mësojnë abetaren, leximin, vallet nën drejtimin e mjeshtrit Bashkim Braho, si dhe muzikë, piano e kor.

Veprimtaria vazhdoi me këngë e valle shqiptare, të cilat janë pjesë të pandara të aktiviteteve që zhvillojnë mërgimtarët. Donacionet do shkojnë për shkollën , me synim që gjuha shqipe, kjo gjuhë Perëndie siç e ka cilësuar poeti ynë i madh ,Naim Frashëri, të vazhdojë të mësohet nga vogëlushë të tjerë shqiptarë.

PSE DUHET NGRITUR SHTËPIA MUZE E 146 SHKRIMTARËVE TË DËNUAR NGA REGJIMI KOMUNIST, NË NDËRTESËN E ISH-LIDHJES SË SHKRIMTARËVE DHE ARTISTËVE TË SHQIPËRISË

March 11, 2025 by s p

Nga dr. Mujë Buçpapaj, studiues i letërsisë/

Ngritja e Shtëpisë Muze të Shkrimtarëve të Dënuar, vdekur në burgje nga torturat, ekzekutuar dhe përndjekur nga regjimi komunist, është një domosdoshmëri për të reflektuar mbi të kaluarën dhe për të mos lejuar që figura të shquara të trashëgimisë tonë letrare të harrohen. Ky projekt synon të jetë një monument i kujtesës kolektive, një dëshmi e rezistencës intelektuale ndaj totalitarizmit dhe një qendër edukimi për brezat e ardhshëm.

Ne besojmë se mbështetja institucionale dhe shoqërore për këtë iniciativë do të ndihmojë në realizimin e një projekti me vlera të mëdha historike, kulturore dhe kombëtare.

Kjo do të përmirësonte imazhin e Shqipërisë në arenën ndërkombëtare si një vend që përballet me të kaluarën dhe e vlerëson pluralizmin kulturor dhe politik. Do të ishte edhe një kontribut në debatin global mbi lirinë e fjalës dhe të drejtat themelore të njeriut.

Hyrje

Instituti i Studimeve Albanologjike “Nacional” dhe Gazeta letrare dhe kulturore “Nacional”, Tiranë propozojnë ngritjen e një Shtëpie Muze në nder të 146 shkrimtarëve, artistëve dhe përkthyesve që u dënuan, u burgosën, vdiqën në burgje nga torturat, u ekzekutuan apo u persekutuan nga regjimi komunist gjatë periudhës 1944-1990 në Republikën e Shqipërisë dhe të dhjetra shkrimtarëve dhe artistëve e studiuesve shqiptarë në Kosovë dhe hapësirat shqiptare në ish-Jugosllavi, që u denuan në regjimi komunist jugosllav. Kjo nismë ka për qëllim të ruajë kujtesën historike dhe të evidentojë kontributin dhe sakrificat e këtyre intelektualëve për letërsinë, artin dhe kulturën shqiptare.

Historia dhe Konteksti

Në Shqipëri, gjatë regjimit komunist (1944-1990), 146 shkrimtarë, poetë, artistë dhe përkthyes u persekutuan për bindjet e tyre, për veprat e tyre ose për refuzimin për t’iu nënshtruar propagandës zyrtare dhe rregullave strikte te realizmit socialist, stalinist. Disa u burgosën, disa u internuan, të tjerë u ekzekutuan ose vdiqën në burgjet famëkeqe si ai i Burrelit.

Në Kosovë dhe hapsirat shqiptare në ish-Jugosllavi u dënuan, burgosën apo ekzekutuan nga regjimi komunist jugosllav rreth 60 shkrimtarë, artistë, studiues të letërsisë nga regjimi komunist jugosllav. Ndonëse kishte censurë dhe persekutim në të dyja anët, intensiteti i ndëshkimeve ndaj shkrimtarëve dhe artistëve shqiptarë ishte më i lartë në Shqipëri sesa në Kosovë dhe hapësirat shqiptare në ish-Jugosllavi, ku mungonte lira politike, por kishte më shumë liri estetike.

Metoda e realizmit socialist u vendos si parimi themelor i letërsisë dhe arteve në Shqipëri gjatë periudhës 1944-1990, kur vendi ishte nën regjimin komunist. Kjo metodë letrare dhe artistike u imponua nga Partia e Punës së Shqipërisë (PPSH), si metodë e vetme letrare dhe artistike dhe kishte për qëllim që letërsia dhe arti të shërbenin si mjete propagandistike për ndërtimin e shoqërisë socialiste.

Si u vendos realizmi socialist në letërsi dhe arte?

Vendimet politike dhe kontrolli ideologjik
- Pas çlirimit të Shqipërisë në vitin 1944, regjimi komunist e orientoi kulturën dhe artin sipas parimeve të realizmit socialist, duke u bazuar në modelin sovjetik të Bashkimit Sovjetik, stalinist.
- Në vitet 1950, Kongreset e Partisë dhe organizatat e shkrimtarëve dhe artistëve vendosën norma strikte mbi përmbajtjen e veprave artistike.
Krijimi i institucioneve për kontrollin e artit dhe letërsisë
- Më 1945 u themelua Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë (LSHA) që mbikëqyrte krijimtarinë letrare dhe artistike.
- U kontrolluan shtëpitë botuese, teatrat, kinemaja dhe çdo institucion kulturor.
Censura dhe ndalimi i veprave të papërshtatshme
- Çdo vepër duhej të përputhej me idealet e partisë dhe të përshkruante jetën e klasës punëtore, fshatarësisë dhe heronjve të luftës.
- Shkrimtarët dhe artistët që nuk përmbushnin këto kritere ndëshkoheshin, veprat e tyre ndaloheshin dhe disa prej këtyre autorëve u persekutuan ose u burgosën.
Temat dhe karakteristikat e realizmit socialist
- Heroizmi dhe fryma revolucionare – Vepra që tregonin heroizmin e klasës punëtore, luftës nacionalçlirimtare dhe ndërtimit socialist.
- Figurat idealizuara – Personazhet kryesorë shpesh ishin punëtorë, kooperativistë ose partizanë të përkushtuar ndaj partisë.
- Gjuha dhe struktura e thjeshtë – Letërsia duhej të ishte e kuptueshme për masat dhe e qartë në mesazhin ideologjik.

Pasojat e realizmit socialist

Varfërimi i lirisë artistike – Shkrimtarët dhe artistët humbën lirinë krijuese dhe u detyruan të krijonin sipas udhëzimeve të partisë.
Izolimi nga rrymat moderne – Shqipëria u shkëput nga zhvillimet moderne në letërsi dhe arte që ndodhnin në Perëndim.
Persekutimi i artistëve dhe shkrimtarëve të pavarur – Figura të rëndësishme si Musine Kokalari, Kasëm Trebeshina dhe të tjerë u burgosën ose u persekutuan për shkak të qëndrimeve të tyre kundër realizmit socialist.
Shumë shkrimtarë të shquar, sidomos ata katolikë të veriut, u përballën me spastrimet e regjimit. Dramaturgu Ndre Zadeja, poetët Lazër Shantoja dhe Bernardin Palaj, romancierët Anton Harapi dhe Gjon Shllaku u ekzekutuan, ndërsa të tjerë vdiqën në burg pas torturash etj.

Vendndodhja e muzeut

Propozojmë që Shtëpia Muze të ngrihet në ndërtesën e ish-Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, e cila gjatë regjimit komunist ishte një qendër e rëndësishme e veprimtarisë letrare dhe artistike. Kjo zgjedhje ka një vlerë simbolike të veçantë, pasi është pikërisht kjo hapësirë që dikur funksiononte si një vend i censurës dhe kontrollit ideologjik mbi krijimtarinë letrare dhe artistike.

Struktura dhe përmbajtja e muzeut

Muzeu do të ndahet në disa pavijone kryesore:

Pavijoni i dëshmive historike

– Do të përmbajë dokumente arkivore, vendime gjyqësore, letra, raporte dhe artikuj që dëshmojnë përndjekjen e shkrimtarëve dhe artistëve.

Pavijoni i veprave të ndaluara

– Një hapësirë kushtuar librave dhe veprave të cilat janë ndaluar ose censuruar nga regjimi komunist.

Pavijoni i jetës së shkrimtarëve të dënuar

– Fotografitë, sendet personale dhe dëshmitë e të afërmve të shkrimtarëve dhe artistëve të persekutuar.

Arkivi digjital dhe qendra studimore

– Një seksion ku studiuesit dhe publiku do të kenë qasje në materiale arkivore, intervista dhe analizë akademike mbi letërsinë dhe artin gjatë komunizmit.

Hapësira për aktivitete kulturore dhe konferenca – Salla për diskutime, promovime librash dhe evente kushtuar kujtimit dhe studimit të kësaj periudhe historike.

Lista e të dënuarve

Për të reflektuar mbi përmasat e persekutimit, muzeu do të përfshijë një pavijon të veçantë me emrat e plotë të të dënuarve, të burgosurve dhe të ekzekutuarve.

Përfundim

Ngritja e Shtëpisë Muze të Shkrimtarëve të Dënuar nga regjimi komunist, është një domosdoshmëri për të reflektuar mbi të kaluarën dhe për të mos lejuar që figura të shquara të harrohen. Ky projekt synon të jetë një monument i kujtesës kolektive, një dëshmi e rezistencës intelektuale ndaj totalitarizmit dhe një qendër edukimi për brezat e ardhshëm. Ne besojmë se mbështetja institucionale dhe shoqërore për këtë iniciativë do të ndihmojë në realizimin e një projekti me vlera të mëdha historike, kulturore dhe kombëtare.

METODOLOGJIA PËR NDËRTIMIN E SHTËPISË-MUZE PËR SHKRIMTARËT, ARTISTËT DHE PËRKTHYESIT E DËNUAR NGA DIKTATURA KOMUNISTE

1. Hyrje dhe Objektivat

Ky projekt synon krijimin e një shtëpie-muze që do të shërbejë si një qendër përkujtimore dhe studimore për 146 shkrimtarët, artistët dhe përkthyesit që u burgosën, u ekzekutuan, vdiqën në burg nga turturat, ose u persekutuan nga diktatura komuniste, staliniste në Shqipëri (1944-1990).

Objektivat kryesore përfshijnë:

Dokumentimin historik të fateve të këtyre personaliteteve.
Ruajtjen dhe ekspozimin e veprave të tyre të ndaluara apo të censuruara.
Edukimin e brezave të rinj mbi periudhën e diktaturës dhe pasojat e saj mbi lirinë e shprehjes.
Nxitjen e studimeve mbi letërsinë dhe kulturën e asaj periudhe.

2. Kërkimi dhe Dokumentimi

Për të siguruar saktësinë dhe plotësinë e informacionit, kërkimi do të fokusohet në:

Arkivat shtetërore dhe dokumentet e Sigurimit të Shtetit.
Librat, dorëshkrimet dhe materialet origjinale të shkrimtarëve.
Dëshmitë e familjarëve, bashkëkohësve dhe studiuesve.
Bashkëpunimi me institucionet akademike dhe albanologjike.

3. Konceptimi dhe Struktura e Muzeut

Shtëpia-muze do të organizohet në disa seksione:

Pjesa historike: Dokumente arkivore, dëshmi dhe analiza të periudhës.
Galeria e kujtesës: Fotografi, artefakte personale dhe citime të shkrimtarëve.
Dhoma e heshtjes: Një hapësirë reflektimi për vizitorët.
Zona interaktive: Teknologji digjitale për të eksploruar historinë individuale të çdo të persekutuari.
Biblioteka e ndaluar: Një koleksion i veprave të ndaluara dhe të censuruara.
Salla e aktiviteteve: Hapësirë për leksione, konferenca dhe projeksione filmash dokumentarë.

4. Pjesëmarrja dhe Bashkëpunimi

Për realizimin e projektit do të kërkohet bashkëpunim me:

Institutin e Studimeve Albanologjike Nacional.
Akademinë e Shkencave dhe universitetet.
Shoqatat e ish-të përndjekurve politikë.
Familjarët dhe pasardhësit e shkrimtarëve dhe artistëve të dënuar.
Organizatave ndërkombëtare për të drejtat e njeriut.

5. Financimi dhe Mbështetja

Burimet e financimit mund të sigurohen nga:

Fondet shtetërore për trashëgiminë kulturore.
Donacionet nga individë dhe organizata.
Partneritetet me ambasada dhe institucione ndërkombëtare.
Grantet për studime dhe kujtesën historike.

6. Përfundimi dhe Hapja Zyrtare

Pas përfundimit të punimeve, shtëpia-muze do të hapet me një ceremoni zyrtare, me pjesëmarrjen e studiuesve, përfaqësuesve shtetërorë dhe publikut të gjerë. Hapja do të shoqërohet me aktivitete kulturore dhe akademike për të nderuar kujtimin e shkrimtarëve dhe artistëve të persekutuar.

7. Vlerësimi dhe Përmirësimi i Mëtejshëm

Pas hapjes, do të krijohet një komitet shkencor për të monitoruar ndikimin e muzeut dhe për të organizuar aktivitete të vazhdueshme edukative dhe kërkimore.

PRITSHMËRITË

Ngritja e një shtëpie-muze për shkrimtarët dhe artistët e dënuar dhe të pushkatuar nga regjimi komunist në Tiranë do të kishte një ndikim të madh në disa aspekte:

1. Ruajtja e Kujtesës Historike

Një muze i tillë do të ndihmonte në dokumentimin dhe ruajtjen e historisë së persekutimit të intelektualëve gjatë diktaturës komuniste. Do të shërbente si një arkiv për jetët dhe veprat e shkrimtarëve dhe artistëve që u ndëshkuan për bindjet e tyre, duke mos lejuar që këto histori të harrohen.

2. Ndikimi Edukativ dhe Ndërgjegjësimi i Brezave të Rinj

Vizitorët, veçanërisht të rinjtë, do të mësonin mbi pasojat e censurës, represionit dhe mungesës së lirisë së shprehjes. Kjo do të ndihmonte në forcimin e demokracisë dhe në promovimin e lirisë së mendimit dhe krijimtarisë.

3. Rivlerësimi dhe Nderimi i Figurave të Persekutuara

Shumë shkrimtarë dhe artistë të ndëshkuar gjatë regjimit ende nuk kanë marrë vlerësimin e duhur. Një muze do të ishte një hap i rëndësishëm për t’i rikthyer ata në ndërgjegjen kolektive dhe për të bërë drejtësi morale ndaj tyre.

4. Përforcimi i Identitetit Kombëtar dhe Kulturor

Shkrimtarët dhe artistët janë pjesë e trashëgimisë kulturore të një kombi. Një muze i tillë do të nxirrte në pah rëndësinë e letërsisë dhe artit të vërtetë, të krijuar jashtë diktateve të propagandës.

5. Turizmi Kulturor dhe Akademik

Kjo shtëpi-muze mund të bëhej një qendër e rëndësishme për turistët e interesuar për historinë e Shqipërisë, si dhe për studiues të huaj që kërkojnë të kuptojnë më mirë periudhën e komunizmit dhe ndikimin e tij në kulturë.

6. Zhvillimi i Debatit Publik mbi Trashëgiminë e Komunizmit

Një hapësirë e tillë do të inkurajonte diskutime mbi të kaluarën, për të reflektuar mbi gabimet e së shkuarës dhe për të shmangur përsëritjen e tyre.

Një muze i tillë do të ishte një akt i vonuar, por i domosdoshëm për të ruajtur të vërtetën historike dhe për të nderuar ata që u sakrifikuan për lirinë e mendimit dhe shprehjes.

Ndikimi në Kontekstin Rajonal dhe Global

Ngritja e një Shtëpie-Muze kushtuar 146 shkrimtarëve të dënuar nga regjimi komunist në ndërtesën e ish-Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë do të kishte një rëndësi të madhe ndërkombëtare në disa aspekte kryesore:

1. Ruajtja e Kujtesës Historike dhe Kulturore

Një muze i tillë do të ndihmonte në dokumentimin e një periudhe të errët të historisë shqiptare, duke ndriçuar historitë e shkrimtarëve të censuruar, të burgosur apo të ekzekutuar nga diktatura komuniste. Kjo do të ishte një formë dëshmie historike për brezat e ardhshëm dhe një kontribut i rëndësishëm në kujtesën kolektive.

2. Ndikimi në Kontekstin Rajonal dhe Global

Shqipëria nuk ishte e vetmja që përjetoi censurë dhe persekutim ndaj shkrimtarëve, artistëve dhe intelektualëve gjatë regjimeve totalitare, komuniste, sido që vendi përjetoi numrin më të lartë të shkrimtarëve dhe artistëve të denuar, të vdekur në burgje nga torturat dhe ekzekutuar në raport me numrin popullisë në Europë. Një shtëpi-muze e tillë do të shërbente si një model ndërkombëtar për vende të tjera që kanë kaluar periudha të ngjashme represioni, si vendet e Europës Lindore, Rusia, apo Kina. Do të ishte një kontribut në debatin global mbi lirinë e fjalës dhe të drejtat e njeriut.

3. Promovimi i Lirisë së Shprehjes dhe Demokracisë

Në një kohë kur liria e medias dhe shprehjes vazhdon të sfidohet në shumë vende të botës, ky muze do të kishte një mesazh të fuqishëm universal: të rikujtojë se censura dhe shtypja e mendimit të lirë mund të jenë katastrofike për zhvillimin e një shoqërie. Ai do të shërbente si një qendër reflektimi dhe studimi për intelektualët, studiuesit dhe aktivistët e të drejtave të njeriut.

4. Aspiratat Evropiane të Shqipërisë

Duke pasur parasysh procesin e integrimit të Shqipërisë në BE, një iniciativë e tillë do të tregonte përkushtimin e vendit ndaj vlerave demokratike, lirisë së fjalës dhe të drejtave të njeriut. Kjo do të përmirësonte imazhin e Shqipërisë në arenën ndërkombëtare si një vend që përballet me të kaluarën dhe e vlerëson pluralizmin kulturor dhe politik.

5. Turizmi Kulturor dhe Akademik

Një muze i tillë do të tërhiqte vizitorë nga mbarë bota – studiues, gazetarë, shkrimtarë dhe turistë kulturorë – të interesuar për të mësuar më shumë mbi historinë e diktaturës në Shqipëri dhe ndikimin e saj në letërsinë e ndaluar. Do të ishte një destinacion i rëndësishëm për ata që studiojnë letërsinë e censuruar, rezistencën intelektuale dhe ndikimin e regjimeve totalitare në kulturë.

6. Përmirësimi i Dialogut Ndërkombëtar mbi Krimet e Komunizmit

Shumë vende ish-komuniste, si Gjermania me Muzeun Stasi, Polonia me Qendrën për Kujtesën Kombëtare, apo Çekia me Muzeun e Komunizmit, kanë ngritur institucione të ngjashme për të dokumentuar dhe dëshmuar krimet e së kaluarës. Një Shtëpi-Muze për shkrimtarët e persekutuar në Shqipëri do të ndihmonte në forcimin e dialogut ndërkombëtar mbi pasojat e regjimeve totalitare dhe nevojën për drejtësi dhe pajtim.

Përfundim

Kjo iniciativë nuk do të ishte thjesht një muze historik, por një qendër edukative, një platformë për debatin mbi lirinë e mendimit dhe një simbol i rezistencës kulturore ndaj shtypjes. Një projekt i tillë do të kishte jehonë ndërkombëtare, duke vendosur Shqipërinë në hartën e vendeve që e vlerësojnë dhe e mbrojnë lirinë e shprehjes dhe të drejtën e kujtesës historike.

* Autori i këtij projekti, dr. Mujë Buçpapaj, është studiues i letërsisë shqiptare të shekullit XX, poet me njohje nderkombëtare, drejtor i Institutit të Studimeve Nacionale dhe prej rreth 16 vitesh botues i javores letrare dhe kulturore “Nacional”. Ai ka përfunduar studimet e doktoraturës në Institutin e Gjuhësisë dhe Letërsisë pranë Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, me një temë rreth censurës komuniste në letërsinë shqipe, të fokusuar tek brezi i poetëve të viteve 1970, i goditur egërsisht nga regjimi totalitar.

DEMONSTRATAT E 11 MARSIT TË VITIT 1981 DHE DINAMIZIMI I KËRKESËS PËR REPUBLIKËN E KOSOVËS

March 11, 2025 by s p

Jusuf BUXHOVI/

Më 4 maj 1980, pas një sëmundjeje të rëndë, në moshën 88 vjeçare, vdiq Josip Borz Tito. Kjo vdekje e pritur po ashtu solli ngjarje të pritshme, me anën e të cilave do t’u hapet udha zhvillimeve që pas dhjetë vitesh do të çojnë te shkatërrimi i Jugosllavisë.

Si një personalitet i rëndësishëm politik i përmasave ndërkombëtare, Josip Broz Tito, më shumë se kushdo tjetër, kishte ndikuar edhe në politikën shqiptare dhe çështjen shqiptare nga fillimet e Luftës së Dytë Botërore e tutje e deri te vdekja e tij. Si i tillë, ai ishte përcaktues jo vetëm në çështjet që drejtpërdrejt kishin të bënin me shtetin komunist shqiptar, por edhe ato që lidheshin me fatin e Kosovës nga ripushtimi i saj nga partizanët serbo-jugosllavë në vjeshtën e vitit 1944, bashkimin e dhunshëm me Serbinë si “obllast” e deri te fillimi i shkëputjes së saj nga Serbia (nga viti 1966 e tutje) për të ardhur në shkallën e subjektit të federatës jugosllave (Kushtetuta e vitit 1974).

Në të gjitha këto zhvillime historike Josip Broz Tito, kishte rol të madh, madje edhe vendimtar, që ndonëse mund të vlerësohet në mënyra të ndryshme, assesi nuk mund të përjashtohet, meqë ishte përcaktues në këto zhvillime.

Por, kërkesa për mbetjen e mëtutjeshme të frymës së Titos në aktualitetin politik (me parullën “Pas Titos Tito”, e ngritur nga udhëheqja serbe e Beogradit), nuk ishte tjetër pos paralajmërim cinik i qërimit të hesapeve me Titon dhe rrugën e tij, që të zëvendësohet me të shpejtë me unitarizmin serb.

Ky qërim hesapesh tashmë i paralajmëruar duhej të fillonte në Kosovë dhe me Kosovën. Meqë, sipas unitaristëve dhe nacionalistëve serbë të fshehur prapa kësaj dogme (nga Qosiqi e deri te hartuesit e “Librit të kaltër”), aty gjendej formula e kthimit të Serbisë “në gjendje normale”, një si parakusht edhe për “shpë-timin” e Jugosllavisë nga shpërbërja, por edhe për “forcimin” e saj në përputhje me interesat e formuesve të saj, Serbëve. Ky ndryshim, po ashtu, duhej të fillonte në Kosovë dhe me Kosovën. Sepse, aty tashmë ndodhej edhe çelësi i fatit të Jugosllavisë, për të cilin ishte folur me të madhe edhe jashtë, duke iu parashikuar edhe dimensioni i një krize të ardhshme ndërkombëtare dhe madje edhe shembja pse prekeshin çështje të pazgjidhura, siç ishte ajo shqiptare, por edhe të tjera ngjitur me të, që kishin të bënin me rajonin, të cilat kishin mbetur të hapura që nga Kriza Lindore e këndej, e që modeli Jugosllavi nuk kishte qenë në gjendje t’u japë përgjigjen e duhur.

Andaj, ishte e pritshme që edhe Shqiptarët, përballë këtij zhvillimi të pashmangshëm, në të cilin, siç do të shihet, ishin përfshirë shumë faktorë të brendshëm dhe të jashtëm, të shfaqeshin me skenarin e tyre rreth të ardhmes, që nuk do të thoshte tjetër pos rishpalosje e kërkesës për Republikën e Kosovës. Meqë Shqiptarët ishin të interesuar për federalizëm, pra që gjërat të shkonin drejt rrumbullakimit të këtij procesi, që si i hapur kishte mbetur në rrugë, ishte e natyrshme që ata të shfaqeshin me kërkesën për Kosovën Republikë. Kjo e arsyeton edhe paraqitjen e saj në demonstratat e studentëve më 11 marsi të vitit 1981, në Prishtinë.

Demonstratat e 11 marsit të vitit 1981, të cilat u zhvilluan në orët e vonshme dhe shpërthyen në Mensën e Studentëve të Prishtinës, “shkak” patën, si u tha, “pakënaqësinë për ushqimin e dobët”, pasi që dikush nga studentët kishte hedhur ushqimin dhe kjo kishte “provokuar revoltën, e cila ishte shprehur spontanisht nga një grup i vogël studentësh nga mensa deri para ndërtesës së Radio Prish-tinës afër qendrës me ç’rast ishte prishur rendi dhe qetësia publike.”

Udhëheqja politike e Prishtinës nuk kishte dalë me ndonjë vlerësim publik, edhe pse vërehej se kishte filluar aktivitetin e saj në bazë, duke “marrë masa” që të parandaloheshin tubimet dhe demonstrimet e ngjashme, të cilat, sipas vlerësimeve të kësaj udhëheqjeje, “u jepnin shkas nacionalistëve dhe unitaristëve serbë dhe forcave të tjera për të ngritur çështjet që ata kishin planifikuar t’i ngritin pas vdekjes së Titos, në mënyrë që të shfrytëzonin rastin historik për ta rrënuar Jugosllavinë vetëqeverisëse dhe të painkuadruar, në mënyrë që ajo të largohet nga ky kurs”.

Në vend të “sqarimeve” udhëheqja politike e Kosovës ishte përgatitur, që çështjeve t’u jipte një përgjigje, më 26 mars, me rastin e nisjes së stafetës Titos së ndjerë nga Prishtina, ku duhej të demonstrohej parulla e njohur “pas Titos, Tito”. Manifestim publik, duhej të mbahej në orën 11 në qendër të Prishtinës. Me këtë, duhej të minimizoheshin ose të harroheshin fare ato që kishin ndodhur mbrëmjen e 11 marsit në Prishtinë në mensën e studentëve dhe para Radio Prishtinës. Me këtë rast ishin thirrur rinia shkollore, ajo studentore “për ta nderuar Titon”.

Por, në orët e mëngjesit vërehet tubimi i studentëve në Qendrën e Studentëve në hapësirën midis pavijoneve dhe mensës, hapësirë kjo ku rëndom prej tyre shfrytëzohej për aktivitete të lira dhe argëtim.

Në orën dhjetë, e gjithë hapësira e Qendrës së Studentëve ishte mbushur me studentë, por ku kishte edhe të tjerë që u bashkoheshin. Forcat policore, jo gjithaq të numërta, ishin përqendruar para mensës, në udhëkryqin e rrugës kryesore që çonte për te fakultetet por edhe në qendër të qytetit. Duket se ata tashmë ishin të informuar mirë për marshutën e demonstrimit dhe ishin të vendosur që të mos lejonin dalje në rrugë, veçmas para se të përfundonte ceremoniali i pritjes dhe përcjelljes së stafetës së Titos.

Duke parë gjendjen e cila “po dilte nga mbikëqyrja”, udhëheqja politike e Kosovës, kishte urdhëruar Rektoratin e Universitetit të Kosovës, të merreshin të gjitha masat që studentët të qetësoheshin disi me anën e bisedimeve për t’u parë kërkesat e tyre. Ishte caktuar një grup i përzier nga qeveritarët, politikanët dhe profesorët për të biseduar me studentët në mënyrë që e gjithë çështja të përfundonte pa ndonjë shpërthim. Në këtë delegacion pos rektorit Gazmend Zajmi, Pajazit Nushit (nënkryetar i Këshillit Ekzekutiv të Kosovës, pra qeverisë), ndodheshin edhe Azem Vallasi dhe Sanije Hyseni. Vllasi dhe Hyseni kishin qenë kryetarë të Lidhjes së Rinisë së Jugosllavisë dhe vlerësoheshin si pjesë e “garniturës së re titiste”. Nga radha e studentëve ishte shfaqur një grup ad-hoc, jashtë ndonjë qendre organizative, të cilët kishin treguar gatishmëri që të vazhdohej me demonstrime përderisa të mos përmbusheshin kërkesat e tyre.

Në bisedë me profesorët, qeveritarët dhe politikanët, krahas kërkesës për kushte ishte bërë fjalë edhe për çështje politike, ku ishte veçuar kërkesa për Republikën e Kosovës si zgjidhje që do t’i kënaqte Shqiptarët. Kjo ishte arsyetuar me të drejtën e Shqiptarëve për vetëvendosje.

Në orën 12, demonstruesit, kishin marrë drejtimin e qendrës së qytetit. Në ballë kishin pankartat “Kosova Republikë”, por edhe disa të tjera, siç ishin: “Jemi shqiptarë, nuk jemi jugosllavë”, “Trepça punon, Beogradi ndërtohet”.

Në këtë ndërkohë, nga ana e policisë kishte filluar përdorimi i forcës ndaj studentëve. Do të hedhen edhe bomba tymi si dhe gazra lotsjellës me të cilat do të mbushet e gjithë hapësira e Qendrës së Studentëve.

Atë pasdite, nga Beogradi u sollën edhe njësitë speciale federative, të cila ndërhynë me ashpërsi të paparë ndaj studentëve dhe demonstruesve të tjerë përreth. Njësitë speciale hynë në Qendrën e Studentëve dhe atje nga dhoma në dhomë rrahën studentët, shumë prej tyre i plagosën, ndërsa mbi njëqind sish i dërguan në polici. Atje, ndaj tyre u përdor një dhunë brutale. Kësaj sjellje nuk u shpëtuan as studentet dhe nxënësit e shkollave të mesme që i ishin bashkuar demonstratës.

Ndërhyrja brutale e njësive të policisë federative ndaj studentëve si dhe plagosja dhe lëndimi i shumë syresh bashkë me burgosjen e shumë studentëve, bënë që e gjithë popullata e Kosovës të ndjehet e provokuar rëndë nga kjo sjellje ndaj demonstruesve të qetë, të cilët kishin shtruar kërkesa sociale por edhe aso politike jashtë çfarëdo dhune.

Meqë studentët e burgosur nuk u liruan, ndërkohë që njësitë e forcave speciale federative u stacionuan në Ajvali (afër Prishtinës) dhe zunë të përdoren për bastisje brutale, që bëheshin në pjesë të ndryshme të Prishtinës (në kërkim të demonstruesve të shënjuar nga policia me anën e kamerave filmike), ishte fare e pritshme që të ndodhte një shpërthim i përmasave të gjera. Kështu, më 1, 2 dhe 3 prillit 1981, u shfaqen demonstratat tjera. Krahas studentëve dhe nxënësve të shkollave të mesme.

Demonstratat vazhduan edhe më 2 dhe 3 prill. Ato u zgjeruan edhe në pjesë të tjera të Kosovës, por qendra e tyre mbetej Prishtina, ku tuboheshin me mijëra pjesëmarrës dhe demonstronin.

Më 2 prill Beogradi, shpalli gjendjen e jashtëzakonshme. Kështu, Kosovës iu vu shtetrrethimi, ndërsa në Prishtinë dhe pjesët e tjera dolën tanket dhe njësitë ushtarake. Ato morën përsipër mbrojtjen e institucioneve dhe Radio Televizionin e Kosovës. Ditën e dytë dhe të tretë pati edhe viktima. Në Prishtinë u vranë Naser Hajrizi,Asllan Pireva dhe Xhelal Maliqi. Në Ferizaj, më 3 prill ishin vrarë Riza Matoshi dhe Sherif Frangu. Në Vushtrri ishin vrarë: Sali Zeka, Sali Abazi dhe Ruzhdi Hyseni. Ndërsa në Mitrovicë ishte vrarë Sokol Bajrami.

Në ditën e tretë, demonstratat e përfshinë pjesën më të madhe të Kosovës. U shuan për pak pas vendosjes së gjendjes së jashtëzakonshme me ç’rast iu hap dera burgosjeve të shumta në të gjitha pjesët e vendit.

Në këto rrethana të përshkallëzimit të demonstratave, Kryesia e KQ të LKJ-së në Beograd, më 5 prill, doli me qëndrimin e prerë, duke i kualifikuar demonstratat “ngjarje armiqësore me karakter kundërrevolucionar”. Me këtë rast parulla “Kosova Republikë” ishte karakterizuar armiqësore dhe kundërrevolucionare, meqë si e tillë çonte te shkatërrimi i Jugosllavisë, si thuhej të barabartë dhe vetëqeverisëse.

Në këtë mbledhje fjalën kryesore e kishte mbajtur përfaqësuesi maqedonas, Llazar Kolishevski, i cili, për ngjarjet, fajin kryesor ua kishte hedhur udhëheqjes politike dhe shoqërore të Kosovës, në radhë të parë Mahmut Bakallit, si kryetar i Kryesisë së Partisë dhe pastaj edhe Fadil Hoxhës – anëtar i Kryesisë së shtetit dhe asaj të Partisë.

Meqë, më 5 prill në Kryesinë e Partisë ishte arritur që të lansohej por edhe të pranohej vlerësimi për demonstratat armiqësore dhe kundërrevolucionare, ishte fare e natyrshme që mbi këtë kualifikim të silleshin që të gjitha qendrat politike të vendit, veçmas Kosova dhe në përputhje me to të nxirrnin edhe konkluzione për veprim të gjithmbarshëm, i cili obligonte Partinë por edhe institucionet e të gjitha niveleve, veçmas ato policore dhe gjyqësore.

Vlerësimet e Kryesisë së KQ të LKJ-së të 5 prillit u pranuan edhe nga kryesia e Kryesisë së LKJ-së së Kosovës dhe ajo e Kryesissë së KS të Kosovës. Me këtë rast, nga trysnia e Beogradit, Bakalli kishte dhënë dorëheqje nga posti i Kryetarit të Kryesisë së Komitetit Krahinor të Lidhjes së Komunistëve të Kosovës.

Kreu partiak i Kosovës pranoi dorëheqjen e Mahmut Bakallit nga pozita e Kryetarit të Kryesisë së Komitetit Krahinor, e paraqitur më 1 maj, me ç’rast, me mandat njëvjeçar, në vend të tij do të zgjidhet Veli Deva, kryetar i komunistëve të Kosovës nga vitit 1966, të cilin para dhjetë vitesh, me kërkesën e Titos, e kishte zëvendësuar Bakalli.

Siç pritej, Komiteti Krahinor i Lidhjes së Komunistëve të Kosovës, direktivat që i kishin ardhur nga Beogradi, i futi në një dokument zyrtar partiak të quajtur “Vlerësimi i shkaqeve, i rrethanave dhe i pasojave të demonstratave armiqësore”.

Mbledhja XVII e Komitetit Krahinor të Lidhjes së Komunistëve, e mbajtur më 5 maj në Prishtinë, me imponimin e vlerësimit të demonstratave “veprimtari armiqësore me karakter kundërrevolucionar”, që erdhi nga Beogradi, hapi dyert për veprimet e tjera siç ishte ai i rrënimit të elitës politike të Kosovës me orientim jugosllav-titist (Mahmut Bakalli) dhe rikthimit të oponentëve të politikës së vjetër serbe (Ali Shukriut, Sinan Hasanit dhe të tjerëve) me çka u krijuan parakushtet për rrënimin e elitës intelektuale shqiptare në ngritje e sipër si dhe të rrënimit të infrastrukturës së gjithmbarshme institucionale të arsimit dhe të kulturës në Kosovës.

Në të vërtetë, në Mbledhjen XVII të Komitetit Krahinor të Lidhjes së Komunistëve të Kosovës, do të bëhet promovimi i politikës, që duhej të fillonte me fushatën e diferencimit politik për të marrë fund me atë të përdorimit të mjeteve të luftës, po qe se ajo tregohej e domosdoshme. Pranimi i vlerësimeve të gatuara nga Mbledhja e 5 prillit Kryesisë së KQ të LKJ-së prej nga kishte dalë vlerësimi i demonstratave “veprimtari armiqësore kundërrevolucionare mbi bazat e nacionalizmit dhe të irredentizmit shqiptar”, duhej t’ua hapte rrugën burgosjeve në masë, që filluan natën e 27 marsit në Prishtinë me burgosjen e disa studentëve të cilët do të gjenden në ballë të demonstratave të 11 marsit dhe të atyre të 1, 2 dhe 3 prillit për të vazhduar me mijëra dhe mijëra të tjera ku do të ketë edhe të vrarë dhe të torturuar rëndë.

Ajo që bie në sy në këto vlerësime, është strategjia e sofistikuar kundër Universitetit të Kosovës, kundër institucioneve shkencore hulumtuese, kundër veprimtarisë botuese në gjuhën shqipe, veçmas kundër promotorit të saj “Rilindjes” dhe kundër teksteve shkollore të të gjitha niveleve dhe kundër bashkëpunimit kulturor dhe arsimor me Shqipërinë.

Megjithatë, në Mbledhjen XVII të KK të LKJ në Prishtinë, sulmi më i madh do t’i bëhet Universitetit të Kosovës si dhe veprimtarisë së gjithmbarëshme hulumtuese-shkencore në këtë institucion, meqë ai paraqiste themelet e arsimit dhe të edukimit kombëtar shqiptar, që kishin filluar të forcoheshin në Kosovë pas vitit 1966 e këndej. Në fjalën hyrëse, por edhe në tezat për vlerësimin e gjendjes, që ishin marrë nga Beogradi dhe duhej të pranoheshin në tërësi, Universiteti i Kosovës u sulmua më së shumti. Ai u quajt “frymëzues dhe qendër e veprimtarisë armiqësore dhe kundërrevolucionare nga pozitat e nacionalizmit dhe irredentizmit shqiptar”, ndërsa pedagogët dhe kuadri tjetër u cilësuan “militantë të kësaj ideje”.

Akademik Dervish Rozhaja ishte i vetmi që refuzoi vlerësimet dhe arsyetimet rreth Universitetit të Kosovës “çerdhe e irredentizmit shqiptar” dhe për këtë u sulmua ashpër nga Ali Shukriu, Xhavid Nimani, Dushan Ristiq dhe të tjerë.

(Shkëputje nga “Kosova – histori e shkurtër”, boti: “Faik Konica” dhe “Jalifat Publishing”, 2022, faqe 587).