s p – Page 549 – Dielli

Jeta dhe veprimtaria e Ndre Mjedës si poet dhe albanolog

January 9, 2025 by s p

Inesa Sulaj/

Mjeda poet – Figura e Ndre Mjedës është një nga figurat më tërheqëse në mbarë historinë e letërsisë shqipe. Mjeda ishte novator në poezinë shqipe. Ai solli polimetrinë, kombinimin e vargjeve teke me çifte, kombinimi i vargjeve 10 rrokshe me vargje 5 rrokshe.Mërgimi, malli dhe brenga për atdheun, si dhe e kaluara e lavdishme e tij, , si dhe e kaluara e lavdishme e atdheut jane temat të cilat mbizotëruan në poezinë e Mjedës . Edhe pse i ri ai ishte i gatshëm të shkruante poezi malli, edhe poezi atdhetare edhe poema historiko-mitologjike, falë talentit të shquar, por edhe përgatitjes së tij shumë të mirë gjuhësore e stilistike dhe përgatitjes intelektuale. Që në arsimimet e para në fshatrat e katundit është gjetur një vjershë e cila tregonte për talentin e Ndre Mjedës, një ndër hartimet letrare më origjinale të hershme të tij.
Në vjeshtë të vitit 1883 Ndre Mjeda shkruajti poezitë e para origjinale, përktheu e filloi të përshtaste nga poetë të huaj romantikë. Mjeda përzgjodhi për të shqipëruar poezitë europiane ndër më të njohurat e kohës, por këtë e bëri përmes personalitetit të tij artistik. Në 1884 ai filloi të përshtaste poezi si Fratricide e poetit Giusseppe Vllavrasi i Toskënisë, dhe Vaji i Dallëndyshes të cilën e përshtati nga Tomaseo Grossi.

Poezia Vllavrasi i Toskënisë u hartua në kushte të një depresioni të brëndshëm shpirtëror të Mjedës, natyra e poezisë ishte shqiptare, fabula shqiptare por edhe problemi ishte tipik shqiptar. Kjo poezi u bë popullore në Shqipëri dhe u përfshi ne Ahengun Shkodran duke u kënduar në dasma e koncerte. Gjithashtu me anë të kësaj poezie Mjeda frymëzoi piktorin Kol Idromeno për të krijuar një ndër veprat më interesante me titullin Gjakmarrja.

Pasi mësoi nga traditat e vlerat folklorike të popullit, nga gjuha e gjallë e tij Mjeda shkroi poezi të tilla si : Mikut tem Pal Morettit, Mall per atdhe,Vaji i Bylbylit, Gjuha shqipe. Që në moshën 20 vjecare hartoi poezine Vaji i Bylbylit e cila u bë një nga veprat më të shquara të kohës dhë të letërsisë sonë të traditës. Kjo poezi nuk do ishte vetëm një nismë e mbarë për fillimet e tij poetike por do të mbetej përcaktuese e rrugës që ai do të ndiqte deri në fund të këtij rrugëtimi në fushën e krijimtarisë letrare. Kjo poezi u bë antalogjike hyri në tekstet shkollore e u përkthye në shumë gjuhë të botës. Ndre Mjeda e ndjente gjuhën si element kryesor tregues të kombësisë. Njohës me rrënjë të gjuhëve të shumta, ai e vlerësoi gjuhën shqipe që tanave jau del, si një dritë pa hije .

Poezia Gjuha Shqipe , refleksion i vuajtjeve që kishte poeti për gjuhën e tij ,e cila ishte aq e bukur dhe e fisme por s’trajtohej e tillë nga rrethet studimore të kohës.. Në fund të vitit 1888 krijoi një tufë me poezi brilante si Malli për atdhe, Shtegtari, Po shkon me bujt te Zoja, Varri i Skonderbegut.3 Mjeda shkruante poezi kur kishte problem me veten,kur e mbulonte gjendja e pashpresë atëhere kur e kaplonte pesimizmi. Poezitë e tij largoheshin nga ngjyrimet politike dhe i përqaseshin trajtave letrare,të cilat synonin botën e brendshme të njeriut. Ndre Mjeda krijoi jo vetëm Juvenilian e mirënjohur por edhe poemat Lissus, Scodra e Liria dhe ato do të jenë jo vetëm një “histori e popullit“ por do të jenë dhe një histori e shpirtit të tij , dhe sidomos histori e filozofisë dhe e gjuhës së tij.
Ndërsa Mjeda hartonte poezinë Scodra ai luante me mitologjinë , duke krijuar figura që vetëm një ëndërrimtar mund t’i fantazonte. Poema Lirija është një nga kryeveprat e poezisë shqipe e cila është prova e parë e Mjedës për ti kthyer lirikat e tij në një stil klasik, një stil të përsosur, që ishte niveli më i lartë i të shprehurit poetik.

Në 1902 me rastin e përfshirjes së Mjedës në çështje e Iballës për hapjen e një shkolle të parë shqipe në Alpet e Veriut si dhe për ato të bashkimit të shqiptarëve në kryengritjen antiosmane, ai hartoi poezinë “Bashkoju”. Ideja themelore e poezisë përbëntë thirrjen spontane të brëndshme , por të përjetshme të Mjedës drejtuar popullit shqiptar për të qënë i bashkuar.
Më 20 nëntor 1908 pas përfundimit të Kongresit të Manastirit, Mjeda hartoi më një frymë tringellimin“Andrre”e cila u përkthye në anglisht, italisht, rusisht, rumanisht etj. Në të njëjtin ditë e cast ka hartuar dhe poeti tjetër i njohur, Gjergj Fishta, sonetin me titull “Tingllim”. Ishte një shpërthim poetik i mrekullueshëm i dy poetëve të mëdhenj në çastin solemn të shpalljes së vendimit të alfabetit, që në fakt ishte shpallja e pajtimit kombëtar. Mjeda shkruante poezi kur ishte i frymëzuar, kur donte të çlironte vetveten nga përjetime të tensionuara. Poezia për Mjedën ishtë mbi të gjitha “mënyra e jetës, e jetës integrale”.Poezia për Mjedën ishte një dhunti hyjnore, Mjeda e shihte poezinë si një produkt të natyrshëm të qënies dhe vetëdijes së tij.

Mjeda albanolog – Kontributi i Mjedës, përveç në fushën e poezisë është mjaft i vlefshëm dhe i vyer edhe në fushën e Albanologjisë. Që në moshë të re ,kur ai ishte student në seminaret jezuite, ai studio shkrimtarët e vjetër si Buzukun, Budin dhe Bogdanin si dhe alfabetet e tyre. Gjuha e të cilëve sipas Mjedës mund të shërbente për një afrim të mundshëm në mes të 2 kryedialekteve të shqipes,qoftë edhe pasurimin e gjuhës shqipe. Ai mblodhi thuajse gjithë gramatikat shqipe si dhe krijoi një biblotekë albanologjike rreth 80 libra, punë që se kishte bërë asnjë tjetër. Që në fillim të viteve 1886-1887 Mjeda filloi punët me alfabetin e gjuhës shqipe. Atij i bënte përshtypje se alfabeti i cili përdorej në librat shqip kishte karakter italianizant dhe nuk shprehte natyrën e tingujve të gjuhës shqipe. Që në fillimet puna e tij me alfabetin shqip u karakterizua nga një rigorozitet shkencor, ç’ka ishte në natyrën e Mjedës. Duke ruajtur parimin bazë, Mjeda mënjanoi shkronjat jolatine, si dhe u përpoq të minimizojë fenomenin e diagramave që vërehej ne Katekizmin e Kristoforidhit duke zëvendësuar më shkronja diakritike.

Gjatë studimeve në Krakow (1891-1892) ai u përfshi në rrethin e gjërë të studimeve albanologjike kryesisht studime historike,folklorike,gjuhësore e etnografike.Në 1891-1896 Mjeda hartoi një vepër të rëndësishme siç ishte Fjalori Etimologjik i Gjuhës Shqipe .Ndre Mjeda falë një formimi shkencor të plotë, pati largpamësinë që duke u mbështetur në konceptet filologjike më të përparuara të kohës, të përqafonte teorinë e prejardhjes ilire të popullit shqiptar e të gjuhës shqipe. Natyra dhe prejardhja e gjuhës shqipe përbënte një nga preokupimet kryesore të Mjedës. Që në 1892 Mjeda filloi të thurte plane për hartimin e një vepre gramatikore krahasuese të shqipes, sepse kjo lidhej me planet e tij për t’u kthyer në atdhe e për të ndërtuar një shkollë shqipe të mesme mbi baza shkencore, kjo u realizua vetëm në vitin 1900.
Në periudhën që ai studioi ne Krakow, ai pati letërkëmbim të dendur me albanologun austriak Gustav Meyer si dhe albanolog të tjerë të huaj. Angazhimi i Meyer do luante rol të dukshëm në mbrojtjen e planeve e guximshme të Mjedës për ortografinë e re të shqipes.

Ndre Mjeda së bashku me Meyer u përpoqën të zbulonin lidhjen mes gjuhës shqipe, ilirishtes dhe mesapishtes. Në vitin 1896-1897 Gustav Meyer së bashku me ndihmësin e tij Ndre Mjedën boton Studime Shqiptare V dhe VI. Studime Shqiptare VI u botua në 30 shtator 1897 në Vjenë dhe ishte e përbërë nga tekste shqiptare të ndara në dy pjesë , ku pjesa e parë ishte me tekste gegërisht të cilat ishin punë e Ndre Mjedës dhe pjesa e dytë me tekste toskërisht. Në 1898 Mjeda mori statusin e shkrimtarit dhe historianit zyrtar në Krakovë, Poloni.

Në vitin 1900 ai hartoi një gramatikë krahasuese të gjuhës shqipe, ku binte në sy prirja e Mjedës për të përdorur metoda krahasuese.7 Në kohën që Mjeda ishte duke hartuar gramatikën e krahasuar të gjuhës shqipe, ai zotëronte shumë mirë italisht, latinisht, greqisht e vjetër, frengjisht, spanjisht, portugalisht, polonisht, serbokroatisht dhe gjermanisht. Ai përpiqej të studionte pasurinë leksikore, fenomenet dialektologjike morfologjike, fonetike, si kanë ndryshuar me kohë dhe krahina të ndryshme.

Një ndër meritat më të shquara të tij, është se në kushtet e pushtimit Osman, themeloi dhe drejtoi shoqërine gjuhësore Agimi. Albanologu Mjeda ishte personi më aktiv i saj i cili punoi me këmbëngulje për alfabetin e gjuhës shqipe me shenja diakritike si dhe për hartimin e teksteve shkollore. Gjatë periudhës së veprimtarisë së shoqërisë (1901-1909) u hartuan rreth 30 tekste shkollore me alfabetin e shoqërisë Agimi.Tesktet shkollore Agimi patën një përdorim të gjërë dhe disa prej tyre u ribotuan katër herë duke u përdorur deri ne vitin 1930. Në vitin 1934 u botua Vrejtje mbi artikuj e premna pronës të gjuhës shqipe kjo vepër e rendit Mjedën ndër të parët studiues shqiptarë që ka trajtuar problemin e ndërlikuar të origjinës së përemrave pronor.

Mjeda ishte i pari albanolog shqiptar që mori pjesë Kongresin e XIII Ndërkombëtar të Orientalistëve ne Hamburg në 10 shtator 1902 . Tema që mbajti në këtë Kongres e cila u referua nga Mjeda në gjuhën latine ishte “Shqyrtimi i qellzoreve në dialekte të ndryshme të Shqipërisë”. 8Në këtë Kongres Mjeda u njoh dhe u përkrah nga shumë personalitete shkencore të kohës nga mbarë bota sic ishin, Holger Pedersen (filolog danez),Maurice Bloomfield (filolog amerikan) ,Karl Patsch (historian austriak) etj. Pas mbarimit të këtij kongresi ,Mjeda hartoi nje vepër kushtuar alfabetit shqip me titullin Promemoria ne cila është një analizë për punën e Mjedës për modifikimin dhe popullarizimin e alfabetit të tij me shenja diakritike. Alfabeti i hartuar prej Mjedës me disa ndryshime, kishte fituar miratimin e dijetarëve më të mëdhenj të Europës, pothuaj pjesës më të madhe të ipeshkvijve shqiptarë si dhe administratës austriake. Në 1904 pas zgjidhjes përfundimtare të problemit të alfabetit Mjeda hartoi Abetaren, Arithmetiken , Katekizmin, Këndime për shkolla të para të Shqypniesë, Numeratore për shkolla të para të Shqypniesë,Të mbledhunit e mbësimeve të krishtena për shkolla të para të Shqypniesë, Drejtues i drejtshkrimit, Histori e Shejtë. Këto libra u botuan në Vjenë dhe u ndanë në katër konsullata,Shkodër,Prizren,Shkup dhe Durrës. Abetarja Shqipe e Mjedës u përdor rreth tre dekada në shkollat shqipe,sidomos në veri dhe u shfrytëzua nga shume autorë hartues abetaresh. Abetarja e Mjedës është ndër të parat abetare shqipe që u transkriptua sipas alfabetit latin të Kongresit të Manastirit,nga vetë autori Ndre Mjeda në 1910. Veprimtaria e Mjedës në Kongresin e Manastirit përbën fazën më kulmore e më të shquar ,në mes të punës së tij shumëvjecare për alfabetin shqip. Mjeda sakrifikoi punën e tij 20 vjeçare për hir të interesit të kombit dhe pranoi alfabetin e Stambollit. Pas hartimit në mënyrë të sukseshme të librave për arsimin fillor, Mjeda në shkurt 1909 hartoi dy libra të tjerë, Historia dhe Gjeografia për shkollën qytetare të cilat në përmbajtjen e tyre historinë dhe gjeografinë e Shqipërisë.

Gjykata Speciale dhe Padrejtësitë ndaj Çlirimtarëve të Kosovës: Delegjitimimi i Pretenduar i Shtetësisë së Kosovës

January 9, 2025 by s p

Prof. Dr. Fejzulla Berisha/

Gjykata e Specializuar për Kosovën, e krijuar pas presioneve ndërkombëtare dhe miratimit nga Kuvendi i Kosovës, ka ngritur shqetësime të thella për njëanshmërinë e saj. Shumë ekspertë e kanë cilësuar atë si një strukturë njëetnike që shkel parimet e drejtësisë së brendshme dhe të drejtës ndërkombëtare. Fokusimi i saj njëanshëm ndaj Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK), duke injoruar krimet masive të kryera nga Serbia, është një prej kritikave kryesore. Ja disa aspekte kyçe që kërkojnë vëmendje:

1. Diskriminimi i Drejtësisë dhe Fokusi i Njëanshëm

• Krimet e Forcave Serbe: Gjatë luftës së vitit 1998-1999, forcat serbe kryen krime të rënda ndaj popullatës civile shqiptare, duke përfshirë vrasjen e mbi 13,000 njerëzve, dhunimin e mbi 20,000 femrave dhe zhdukjen e mbi 1,600 personave. Asnjë prej këtyre krimeve nuk ka marrë vëmendjen e duhur nga gjykatat ndërkombëtare.

• Fokusi vetëm te UÇK-ja: Aktakuzat e Gjykatës së Specializuar janë drejtuar vetëm ndaj ish-pjesëtarëve të UÇK-së, ndërsa krimet e forcave serbe mbeten të pandëshkuara. Kjo krijon perceptimin se viktimat shqiptare trajtohen si agresorë, ndërsa agresorët e vërtetë mbeten të paprekur.

2. Shkeljet Kushtetuese dhe Sfidat ndaj Sovranitetit të Kosovës

• Shkelja e Sovranitetit Shtetëror: Krijimi i Gjykatës së Specializuar jashtë sistemit të drejtësisë së Kosovës përbën një ndërhyrje të papranueshme në sovranitetin shtetëror të Kosovës.

• Mospërputhja me Kushtetutën e Kosovës: Kushtetuta e Kosovës garanton barazi para ligjit dhe ndalon çdo formë diskriminimi. Në praktikë, Gjykata vepron në mënyrë diskriminuese, duke trajtuar vetëm shqiptarët si të dyshuar për krime lufte.

3. Raste Konkrete të Padrejtësisë

• Dënimi i Salih Mustafës: Procesi gjyqësor ndaj Salih Mustafës ka ngritur dyshime mbi standardet e drejtësisë, përfshirë përdorimin e provave të dyshimta dhe dëshmitarëve të motivuar politikisht.

• Rasti i Hashim Thaçit dhe Kadri Veselit: Ish-presidenti dhe ish-kryetari i Kuvendit dhe të tjerët po mbahen në paraburgim për mbi 4 vite pa gjyq, duke u bazuar në dëshmi të mbledhura nga Serbia, një palë me interesa politike kundër Kosovës.

• Injorimi i Masakrave Serbe: Krimet masive si Masakra e Reçakut dhe ajo e Mejës mbeten të pandëshkuara, ndërsa Gjykata përqendrohet te incidente të supozuara të UÇK-së që nuk janë të krahasueshme në përmasë dhe natyrë.

4. Ndikimi i Serbisë dhe Rusisë në Narrativën Ndërkombëtare

• Dëshmi të Manipuluara: Dëshmitë e përdorura nga Gjykata shpesh vijnë nga burime serbe, të cilat janë të motivuara politikisht dhe të ndikuara nga propaganda kundër Kosovës.

• Mbështetja e Rusisë: Rusia, aleate e Serbisë, ka mbështetur përpjekjet për të diskredituar UÇK-në dhe për të relativizuar krimet serbe, duke ndikuar në perceptimin ndërkombëtar ndaj Kosovës.

5. Standardet e Drejtësisë Ndërkombëtare

Drejtësia ndërkombëtare duhet të respektojë parimin e barazisë dhe të shmangë çdo standard të dyfishtë. Gjykata e Specializuar bie ndesh me këto standarde sepse:

• Fokusohet vetëm te një grup etnik: Konflikti i viteve 1998-1999 përfshiu krime nga të dyja palët, dhe drejtësia duhet të trajtojë të gjitha viktimat në mënyrë të barabartë.

• Injoron krimet serbe: Mosndjekja penale e udhëheqësve serbë për krimet masive krijon një padrejtësi të dukshme.

Çfarë Mund të Bëhet?

1. Rritja e Presionit Ndërkombëtar: Kosova duhet të angazhohet më shumë me aleatët si SHBA dhe BE për të siguruar drejtësi të barabartë dhe për të ngritur shqetësimet mbi njëanshmërinë e Gjykatës.

2. Përforcimi i Diplomacisë: Një fushatë e koordinuar diplomatike është e nevojshme për të ndryshuar narrativën ndërkombëtare dhe për të theksuar krimet serbe.

3. Rishikimi i Qëndrimit ndaj Gjykatës: Kuvendi i Kosovës duhet të analizojë dhe diskutojë mënyra për të adresuar ndikimet negative të Gjykatës së Specializuar, përfshirë shkeljet.

Themelimi i Gjykatës Speciale dhe Lidhja me Kushtetutën e Kosovës

1. Gjykata Speciale është themeluar përmes një ndryshimi kushtetues dhe me miratimin e Ligjit Nr. 05/L-053 për Dhomat e Specializuara dhe Zyrën e Prokurorit të Specializuar. Kjo do të thotë se veprimtaria e saj bazohet në Kushtetutën dhe ligjet e Kosovës, por funksionon si një organ me kompetenca të veçanta ndërkombëtare.

2. A mund të ndërhyjë Gjykata Kushtetuese e Kosovës? Gjykata Kushtetuese ka mandat për të vlerësuar kushtetutshmërinë e ligjeve dhe institucioneve, por në rastin e Gjykatës Speciale, situata është më delikate për shkak të autonomisë së saj të veçantë për të vepruar jashtë ndikimit të institucioneve vendore.

3. Rruga e Vetme për Sfidimin e Gjykatës Speciale: Nëse vendimet e Gjykatës Speciale konsiderohen si kundërkushtetuese, ato nuk mund të sfidohen direkt në Gjykatën Kushtetuese të Kosovës. Megjithatë, një interpretim i gabuar i Kushtetutës mund të hapë mundësinë e diskutimeve përmes procedurave ndërkombëtare ose ndryshimeve kushtetuese.

4. Sfida në Nivel Ndërkombëtar: Në rast të kundërshtimeve të mëdha, mund të parashtrohen ankesa në forumet ndërkombëtare për të drejtat e njeriut, si Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut. Gjithashtu, një rishikim i vetë mandatit të Gjykatës Speciale mund të kërkohet nga institucionet e Kosovës përmes bashkëpunimit me aleatët ndërkombëtarë.

Gjykata Speciale për Kosovën: Një Mjet i Delegjitimimit të Shtetësisë dhe Luftës për Liri

Gjykata Speciale për Kosovën, e njohur zyrtarisht si Dhomat e Specializuara dhe Zyra e Prokurorit të Specializuar në Hagë, është themeluar për të gjykuar krimet e pretenduara të ish-pjesëtarëve të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK) gjatë dhe pas luftës së viteve 1998-1999. Pavarësisht qëllimit të saj të deklaruar për ndjekjen penale të krimeve të rënda, ky institucion është perceptuar nga shumë kosovarë dhe analistë ndërkombëtarë si një mjet që rrezikon të delegjitimojë luftën për liri të Kosovës dhe të dobësojë shtetësinë e saj.

Rol i Serbisë dhe Rusisë në Narrativën Ndërkombëtare

Serbia dhe Rusia kanë luajtur një rol të rëndësishëm në formësimin e narrativës ndërkombëtare për Kosovën. Krijimi i Gjykatës Speciale u mbështet nga raporti i Dick Martyt të vitit 2011, i miratuar nga Këshilli i Evropës, ku akuzat për “trafik organesh” dhe krime të tjera të supozuara shërbyen si bazë për veprim. Ky raport, i mbështetur fuqishëm nga Rusia dhe Serbia, u përdor për të lobuar për përfshirjen e këtyre akuzave në forume ndërkombëtare, pavarësisht mungesës së provave konkrete.

Raporti i Dick Martyt (2011)

Raporti i Dick Martyt akuzonte UÇK-në për krime të rënda, përfshirë trafikimin e organeve. Pavarësisht se një hetim i mëvonshëm i BE-së (2014) nuk gjeti prova për trafik organesh, akuzat vazhdojnë të përdoren si justifikim për ekzistencën e Gjykatës Speciale dhe për të dëmtuar imazhin ndërkombëtar të Kosovës.

Krimet Serbe dhe Standardet e Dyfishta Juridik

Një nga kritikat kryesore ndaj Gjykatës Speciale është se ajo gjykon vetëm krimet e supozuara të ish-pjesëtarëve të UÇK-së, ndërkohë që krimet masive të kryera nga regjimi i Sllobodan Millosheviçit janë lënë jashtë juridiksionit të saj. Ky standard i dyfishtë krijon perceptimin se lufta çlirimtare e Kosovës po kriminalizohet.

Aktakuzat Kundër Liderëve të UÇK-së (2020)

Liderët kryesorë të UÇK-së, përfshirë ish-Presidentin Hashim Thaçi, Kadri Veselin, Jakup Krasniqin dhe Rexhep Selimin, u arrestuan dhe u transferuan në Hagë me akuza për krime lufte dhe krime kundër njerëzimit. Ndërkohë, asnjë zyrtar i lartë serb nuk është ndjekur penalisht për masakrat masive në Kosovë, si ato të Reçakut, Krushës, Mejes apo Izbicës, të dokumentuara nga institucione ndërkombëtare si OSBE dhe OKB.

Përdorimi Politik i Gjykatës Speciale

Gjykata është perceptuar si një instrument politik i kontrolluar nga faktorë të jashtëm. Serbia dhe Rusia përdorin proceset e Gjykatës për të promovuar qëndrimin e tyre se Kosova nuk është një shtet i pavarur, por një “krahinë separatiste” që mbështetet nga SHBA dhe BE për interesa gjeopolitike.

Retorika e Sergei Lavrov (Ministri i Jashtëm i Rusisë)

Lavrov ka deklaruar vazhdimisht se Gjykata Speciale është një dëshmi që “liderët e Kosovës janë kriminelë lufte,” duke sugjeruar se shteti i Kosovës është produkt i një “projekti të paligjshëm” të Perëndimit.

Dëmi ndaj Shtetësisë së Kosovës dhe Imazhit Ndërkombëtar

Duke ndjekur penalisht liderët historikë të Kosovës dhe duke kriminalizuar luftën e UÇK-së, Gjykata minon jo vetëm figurat individuale, por edhe legjitimitetin e shtetit të Kosovës. Arrestimi i liderëve të njohur ka krijuar vakum institucional dhe ka dobësuar imazhin ndërkombëtar të Kosovës.

Aktakuzat gjatë Procesit të Dialogut Kosovë-Serbi

Disa nga aktakuzat kundër liderëve të Kosovës u ngritën pikërisht kur dialogu Kosovë-Serbi po hynte në faza kritike, duke dobësuar pozitat negociuese të Kosovës. Arrestimi i Hashim Thaçit në nëntor 2020 ndodhi pak para zgjedhjeve presidenciale në SHBA, kur pritej që një marrëveshje historike të nënshkruhej me ndërmjetësimin amerikan.

Çfarë Mund të Bëjë Kosova për të Kundërshtuar Delegjitimimin?

1. Lobimi Ndërkombëtar: Kosova duhet të angazhohet në një fushatë të fuqishme lobimi në SHBA dhe BE për të nxjerrë në pah padrejtësitë historike dhe juridike që lidhen me Gjykatën Speciale.

2. Dokumentimi dhe Provat Historike: Institucionet kosovare duhet të vazhdojnë të dokumentojnë dhe promovojnë prova të krimeve serbe gjatë luftës për të balancuar narrativën ndërkombëtare.

3. Diplomacia e Koordinuar: Një diplomaci më e koordinuar dhe më e qëndrueshme me shtetet që e njohin pavarësinë e Kosovës mund të zbusë efektet negative të procesit gjyqësor.

4. Komunikimi Publik: Institucionet duhet të komunikojnë më mirë me opinionin publik ndërkombëtar për të shpjeguar të vërtetën e luftës dhe sakrificave të popullit të Kosovës.

Gjykata Speciale për Kosovën është shndërruar nga një mekanizëm drejtësie në një mjet që përdoret nga Serbia dhe Rusia për të delegjitimuar shtetësinë e Kosovës dhe për të kriminalizuar luftën e saj për liri. Kosova duhet të angazhohet fuqishëm në diplomaci, drejtësi ndërkombëtare dhe lobim politik për të mbrojtur të vërtetën historike dhe për të forcuar legjitimitetin e saj ndërkombëtar.

SHQIPJA NË MAQEDONINË E VERIUT ËSHTË GJUHË ZYRTARE

January 9, 2025 by s p

Xhelal Zejneli/

Me Marrëveshjen e Ohrit si dhe me Ligjin për përdorimin e gjuhëve, shqipja në Maqedoninë e Veriut është gjuhë zyrtare.

Çështja e përdorimit të gjuhës shqipe në Maqedoni, përkatësisht në Maqedoninë e Veriut është rregulluar me Marrëveshjen e Ohrit, të nënshkruar në Shkup më 13 gusht të vitit 2001, në gjuhën angleze. Nënshkrues kanë qenë: kryetari i Republikës së Maqedonisë, Boris Trajkovski, kryeministri i RM-së, njëherazi edhe kryetar i VMRO-DPMNE-së, Lubço Georgievski, kryetari i PDSh-së, Arbën Xhaferi, kryetari i LSDM-së, Branko Cërvenkovski dhe kryetari i PPD-së, Imer Imeri. Dëshmitarë kanë qenë: përfaqësuesi i posaçëm i BE-së, politikani francez Fransoa Leotar (François Léotard, 1942-2023) dhe përfaqësuesi i posaçëm i ShBA-së, diplomati amerikan Xhejms Perdju (James William Pardew Jr., 1944-2021). Lidhur me përdorimin e gjuhës shqipe, në Marrëveshjen e Ohrit ndërmjet tjerash thuhet:

6. Arsimimi dhe përdorimi i gjuhëve

1. Lidhur me shkollimin fillor dhe të mesëm, mësimi do të zhvillohet në gjuhën amtare të nxënësve, e njëkohësisht në mbarë Maqedoninë do të aplikohen standardet e unifikuara për programet akademike.

2. Financimi nga shteti do të sigurohet për arsimimin sipëror në gjuhët të cilën e flasin të paktën 20 për qind e popullatës në Maqedoni, e në bazë të marrëveshjeve të posaçme.

3. Gjatë regjistrimit në universitetet shtetërore të studentëve të rinj të cilët iu takojnë bashkësive që nuk janë popullatë shumicë në Maqedoni do të aplikohet parimi i diskriminimit pozitiv, gjithnjë derisa regjistrimi nuk e shpreh si duhet përbërjen e popullatës në Maqedoni.

4. Në tërë Republikën e Maqedonisë dhe në marrëdhëniet ndërkombëtare gjuhë zyrtare është gjuha maqedonase.

5. Cilado gjuhë tjetër të cilën e flasin të paktën 20 për qind e popullatës, po ashtu është gjuhë zyrtare, sikurse është arsyetuar këtu. Në organet e Republikës së Maqedonisë, cilado gjuhë zyrtare tjetër nga maqedonishtja mund të përdoret në pajtim me ligjin, sikurse është elaboruar më tej në aneksin B. Cilido person që jeton në njësinë e pushtetit vendor në të cilin të paktën 20 për qind e popullatës flasin gjuhë zyrtare ndryshe nga maqedonishtja mund të përdorë cilëndo gjuhë zyrtare për të komunikuar me zyrën rajonale të pushtetit qendror, kompetent për këtë komunë; zyra e tillë do të përgjigjet në atë gjuhë në mënyrë plotësuese në maqedonishte. Cilido person mund ta përdor cilëndo gjuhë zyrtare për të komunikuar me zyrën kryesore të pushtetit qendror, e cila do t’i përgjigjet në atë gjuhë, në mënyrë plotësuese në maqedonisht.

6. Lidhur me pushtetin vendor në komunat ku bashkësia e caktuar përbën të paktën 20 për qind e popullatës së komunës, gjuha e asaj bashkësie do të përdoret si gjuhë zyrtare, në mënyrë plotësuese maqedonishtja. Në raport me gjuhët, të cilët flasin të paktën 20 për qind e popullatës së komunës autoritetit lokale në mënyrë demokratike do të vendosin për përdorimin e saj në organet publike.

7. Në procedurat penale dhe qytetare gjyqësore të cilitdo nivel, personi i akuzuar ose cilado palë do të ketë të drejtë të përkthimit në shpenzim të shtetit të të gjitha procedurave, si dhe të dokumenteve në pajtim me dokumentet përkatëse të Këshillit të Evropës.

8. Cilat do dokumente personale të qytetarëve që flasin gjuhën zyrtare ndryshe nga maqedonishtja po ashtu do të lëshohen në atë gjuhë, në mënyrë plotësuese në gjuhën maqedonase në pajtim me ligjin.

* * *

Ligji për përdorimin e gjuhëve

Çështja e përdorimit të gjuhës shqipe në Maqedoni, përkatësisht në Maqedoninë e Veriut është rregulluar edhe me Ligjin për përdorimin e gjuhëve, “Gazeta Zyrtare e RM-së, Nr. 7, datë 14.01.2019. Ky ligj përmban 25 nene të përfshirë në shtatë faqe. Në tre nenet e para të ligjit të sipërthënë thuhet:

Neni 1

(1) Në tërë territorin në Republikën e Maqedonisë dhe në marrëdhëniet e saj ndërkombëtare gjuhë zyrtare është gjuha maqedonase dhe alfabeti i saj cirilik.

(2) Gjuhë tjetër që e flasin së paku 20% e qytetarëve (gjuha shqipe), gjithashtu është gjuhë zyrtare dhe alfabeti i saj, në pajtim me këtë ligj.

(3) Në të gjitha organet e pushtetit shtetëror në Republikën e Maqedonisë, institucionet qendrore, ndërmarrjet publike, agjencitë, drejtoritë, entet dhe organizatat, komisionet, personat juridikë që kryejnë autorizime publike në pajtim me ligjin dhe institucionet tjera, gjuhë zyrtare krahas gjuhës maqedonase dhe alfabetit të saj është edhe gjuha që e flasin 20% e qytetarëve të Republikës së Maqedonisë dhe alfabeti i saj, në mënyrë të përcaktuar me këtë ligj.

(4) Në njësitë e vetëqeverisjes lokale gjuha dhe alfabeti që e shfrytëzojnë së paku 20% e qytetarëve është gjuhë zyrtare, krahas gjuhës maqedonase dhe alfabetit të saj cirilik. Për përdorimin e gjuhëve dhe alfabeteve në të cilat flasin më pak se 20% e qytetarëve në njësitë e vetëqeverisjes lokale, vendosin organet e njësive të vetëqeverisjes lokale.

Neni 2

(1) Qytetarët kanë të drejtë ta përdorin cilëndo nga gjuhët e theksuara zyrtare dhe alfabetet e tyre nga neni 1 paragrafët (1) dhe (2) të këtij ligji, ndërsa institucionet nga neni 1 paragrafi (3) të këtij ligji si dhe institucionet tjera e kanë për obligim që t’u mundësojnë qytetarëve shfrytëzim, përdorim dhe zbatim të atyre gjuhëve zyrtare dhe alfabeteve të tyre në cilëndo qoftë procedurë, si edhe zbatim të atyre procedurave në atë gjuhë zyrtare dhe në atë alfabet.

(2) Në pajtim me të drejtën e qytetarëve që ta përdorin cilëndo nga gjuhët e cekura zyrtare nga neni 1 paragrafët (1) dhe (2) të këtij ligji në procedurat gjyqësore, administrative, ekzekutive, procedurat parahetimore dhe hetimore, procedurat penale dhe për kundërvajtje, procedurat kontestimore dhe jashtëkontestimore, procedurat për ekzekutimin e sanksioneve, si dhe procedurat tjera të parapara me ligje tjera. Gjykatat, prokuroritë publike, si dhe të gjitha organet tjera, trupat dhe institucionet tjera janë të obliguara ta mundësojnë shfrytëzimin, përdorimin dhe zbatimin e cilësdo prej gjuhëve zyrtare nga neni 1 paragrafët (1) dhe (2) dhe alfabetet e tyre në ato procedura dhe procedura tjera.

(3) Në institucionet e pushtetit shtetëror në Republikën e Maqedonisë nga neni 1 paragrafi (3) i këtij ligji, gjuhë zyrtare krahas gjuhës maqedonase dhe alfabetit të saj është edhe gjuha të cilën e flasin së paku 20% e qytetarëve të Republikës së Maqedonisë dhe alfabeti i saj në: komunikim, përdorim dhe zbatim në të gjitha procedurat e qytetarëve para të gjitha organeve të cilat e përbëjnë pushtetin shtetëror (Kuvendi i Republikës së Maqedonisë, Presidenti i Republikës së Maqedonisë, Qeveria e Republikës së Maqedonisë, gjyqësia, prokuroria publike), Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë, Avokati i Popullit i Republikës së Maqedonisë, në procesin zgjedhor, arsim, shkencë, shëndetësi, kulturë, gjatë zbatimit të autorizimeve policore, në veprimtarinë radiodifuzive, noteri, përmbarim, objekte infrastrukturore, evidencën e amzës, dokumentet personale, financat, ekonomi, si dhe në sferat tjera.

Neni 3

Funksionarë të zgjedhur ose të emëruar të institucioneve nga neni 1 paragrafi (3) dhe neni 2 paragrafi (3) të këtij ligji, si dhe institucionet tjera selia e të cilave është në Shkup ose komunat në të cilat së paku 20% e qytetarëve flasin gjuhë të ndryshme nga gjuha maqedonase, në komunikimin e tyre zyrtar e përdorin gjuhën maqedonase dhe alfabetin e saj cirilik, si dhe gjuhën që e flasin së paku 20% e qytetarëve dhe alfabetin e saj, nëse së paku njëri prej funksionarëve të zgjedhur ose të emëruar flet gjuhë zyrtare të ndryshme nga gjuha maqedonase.

* * *

Nga sa më sipër shihet në mënyrë të qartë dhe të padiskutueshme se shqipja në Maqedoni, përkatësisht në Maqedoninë e Veriut është gjuhë zyrtare.

Çështja e përdorimit të gjuhës shqipe në Maqedoninë e Veriut nuk është çështje partiake. Përdorimi i shqipes është çështje kombëtare e një rëndësie madhore. Rrjedhimisht, askush s’ka të drejtë të bëjë tregti me gjuhën. Gjuha është elementi themelor i identitetit të një kombi. Kuptohet, ka edhe raste kur në një shtet flitet gjuha e ndonjë populli tjetër. Gjuhë amerikane s’ka. Amerikanët apo australianët flasin anglisht. Nuk është mirë të merren me të drejtën e përdorimit të gjuhës shqipe ata funksionarë apo edhe politikanë të cilët nuk kanë njohuri të mjaftueshme për këtë çështje. Po qe se nuk e ke lexuar Marrëveshjen e Ohrit dhe Ligjin për përdorimin e gjuhëve, atëherë çështjes së përdorimit të gjuhës shqipe do t’i qasesh në mënyrë diletante. Po qe se për çështjen e lartpërmendur nuk ke njohuri të mjaftueshme, atëherë mos u prononco publikisht. Me një prononcim të tillë personi publik, pushtetari apo politikani krijon huti në publik. Prononcimi i tillë – i pamatur, mund të ketë për pasojë defaktorizimin e faktorit politik shqiptar. Të thuash se shqipja në Maqedoni nuk është gjuhë zyrtare do të thotë ta çosh ujin në mullirin e armikut, do të thotë t’i bësh shërbim armikut.

Duke qenë se çështja e gjuhës është zgjidhur me Marrëveshjen e Ohrit, atëherë vënia në dyshim e karakterit zyrtar të gjuhës shqipe në Maqedoninë e Veriut, zhvlerëson edhe marrëveshjen e sipërthënë. Ajo është një marrëveshje me karakter ndërkombëtar, është një marrëveshje që e ka ndalur një luftë, atë të 2001-shit.

Askush s’ka të drejtë të ruajë “pushtetin” në dëm të përdorimit zyrtar të gjuhës shqipe. Për ta bërë zyrtare gjuhën shqipe, ky popull ka derdhur mund. Janë dashur dekada. Ajo që është ngritur ndër dekada dhe me shumë sakrifica, nuk mund të shembet apo të nëpërkëmbet për hiçgjë. Qëndrimi në pushtet nuk mund të bëhet në dëm të shqipes.

Për shqipen zyrtare, faktori politik shqiptar duhet të jetë një, duhet të jetë unik, i bashkuar. Tregti me gjuhën s’bëhet dot për asnjë kusht, për kurrfarë kuazipushteti.

* * *

Faktori politik shqiptar, pozitë dhe opozitë, duhet të kërkojnë që shqipja të figurojë, jo si gjuhë që e flasin mbi 20 për qind e popullatës, por si gjuhë shqipe. Sot shqiptarët janë mbi 20 % prej Struge deri në Likovë. Bëhet fjalë për rreth 700 mijë shqiptarë në trojet etnike historike, si popull rrënjës, autokton. Faktori politik shqiptar duhet ta ketë parasysh faktin se shqiptarët ballafaqohen me dy gjëra:

– e para, rënia e shkallës së lindshmërisë (e natalitetit) dhe

– e dyta, shpërnguljen e të rinjve për në Gjermani dhe gjetkë.

Mund të ndodhë një ditë që në ndonjë pjesë të Maqedonisë veriperëndimore numri i popullatës shqiptare të bjerë nën 20 për qind. Forcat anakronike, retrograde antishqiptare sllavo-maqedonase këtë presin. Ato do të kishin thënë: “Në këtë zonë jeni më pak se 20 për qind, ndaj ju privohet e drejta e përdorimit zyrtar të shqipes”.

* * *

VMRO-ja nuk duhet të çelë tema që i trazojnë ndjenjat kombëtare të popullit shqiptar. VMRO-ja është parti anakronike, retrograde dhe e pareformuar. Ajo a e ka parasysh faktin se më pak se 4 për qind e serbëve në Kosovë, serbishten e kanë gjuhë zyrtare.

Faktori politik shqiptar duhet të kërkojë që gjuha shqipe të jetë zyrtare në tërë territorin e këtij vendi. Faktori shqiptar duhet të kërkojë që nxënësit sllavo-maqedonas të nisin ta mësojnë gjuhën shqipe në shkollë, duke filluar nga klasa e tretë fillore. Të jetosh në një qytet të banuar nga 80 për qind shqiptar dhe të mos e dish gjuhën e popullit shumicë absolute, kjo paraqet diskriminim klasik. Kjo ta përkujton aparteidin.

Faktori politik shqiptar në asnjë mënyrë nuk duhet të lejojë që nëpër shkollat e mesme shqipe viti shkollor të fillojë dhe të mbarojë me ekzekutimin e himnit sllavo-maqedonas. S’ka shqiptar në Maqedoninë e Veriut që e respekton simbolin shtetëror dhe himnin e këtij vendi, përpos në raste ceremoniale.

Faktori politik shqiptar duhet të kërkojë që Dita e Flamurit, d.m.th. 28 Nëntori, të jetë në Maqedoninë e Veriut festë shtetërore.

Faktori politik shqiptar duhet të kërkojë ndryshimin e himnit dhe të simbolit shtetëror të këtij vendi, për arsye se në to nuk përfshihet asnjë vlerë e historisë dhe e kulturës kombëtare shqiptare. Ultranacionalistët sllavo-maqedonas duhet ta dinë shqiptarët e kanë edhe simbolin e vet kombëtar, edhe himnin e vet kombëtar. Ata njëherazi duhet ta dinë se pa shqiptarët s’ka Maqedoni të qëndrueshme.

Xhelal Zejneli

VARREZAT E VUKSANLEKEAJVE TË HOTIT NË AFËRSI TË TUZIT TË SHPALLEN MONUMENT KULTURE DHE TË MBROHEN NGA-UNESCO

January 9, 2025 by s p

Hysen S.Dizdari/

Autor i Librit: “Arkeologjia në pullat shqiptare 1913-2018”

Trevat që shtrihen mbi liqenin e Shkodres dhe sot janë të banuera nga fisi i Hoti, i Grudës, i Kelmendit, i Kastratit por edhe qytete si Shkodra, Tuzi, Meteoni (Meduni), Tivarit, Ulqini, kanë qënë të banuera që kohët të lashta nga fiset ilire. Të dhënat e autorve antik si, Herodoti (shek.V-p.e.s.), Hekateu (shek.VI-V-p.e.s. ), Titus Livius (59 p.e.s – 17 e.s.), Straboni (shek.-I-e.s.) tregojnë se treva ku sot ndodhen varrezat e Vuksanlekajve të Hotit, në afërsi të Tuzit, Malsia e Madhe, banohej që në kohën e neolitit,bronxit e hekurit nga fisi ilir i Labeatve.

Karakteristikë themelore e kultura ilire është se ajo ishte një kulturë autoktone që u krijua në truallin historik të ilirëve, në procesin e formimit të vetë etnosit ilir, mbi bazën e zhvillimit të brendshëm social-ekonomik të shoqërisë ilire dhe pa dyshim edhe të marrëdhënieve me popujt fqinjë.

Labeatët ishin një nga fiset ilir i cili banonte për rreth të Shkodrës. Përmenden për herë të parë nga historiani romak Tit Livi gjatë luftës III iliro-romake dhe bënte pjesë në mbretërinë ilire të Mbretit Genti me kryeqendër qytetin antik të Shkodres. Fisi ilir i Labeatve i kishin vendosur emri liqenit Liqeni Labeatia (sot liqeni i Shkodres) dhe epiqendra e tyre ishte Keshtjella Antike e Shkodres( sot Kështjella e Rozofës). Qytetet të tyre kryesore, ishin Shkodra, që ishte edhe kryeqendra e mbretërisë Ilire, Drishti, Meteoni (Meduni i sotëm i cili sot ndodhet në Mal të Zi), Tivari, Uqini etjerë.

Keshtjella e Labeatve (sot Kështjella e Rozafës), në periudhën e ndërtimit të kësaj kështjelle, kjo trevë banohej nga fisi Ilir i Labeatëve, Në vitin 181 p.e.s. Shkodra bëhet kryeqytet i Mbretërisë Ilire, me sundimtar Mbretin Genti, dhe kishte një shtrirje të madhe për gjatë adriatikut. Historiani grek, Herodoti (shek.-V-p.e.s.) shkruan se emri ilir shtrihej mbi një territor mjaft të gjerë, (nga adriatiku në prendim) i cili arrinte në lindje deri tek rrjedhja e lumit Moravë. Një shekull më vonë, sipas Pseudo-Skylaksit, ky emërtim do të përfshinte territore akoma më të gjera në veriperëndim të Ballkanit. Sipas tij ilirët shtriheshin përgjatë Adriatikut duke filluar që nga liburnët në veri e deri tek kufijtë e Kaonisë në jug. Përhapjen më të madhe dhe përfundimtare të emrit dhe të territorit ilir, na e jep Apiani i Aleksandrisë, i cili duke përmbledhur gjithë sa ishte thënë përpara tij mbi ilirëve, shkruante: “grekërit quanin ilirë ata që banonin mbi Maqedoninë dhe Trakinë, që nga kaonët dhe thesprotët deri tek lumi Istër..”

Gjatë shek. II p.e.s. në kalanë e Labeatve, u zhvilluan luftërat, iliro-romake me Romën dhe në vitin 168 p.e.s, Shkodra dhe kalaja e Labeatve, pushtohet nga Roma dhe bëhet një nga qendrat e njësive administrative të Perandorisë Romake. Kështjella Rozafa(Labeatve) është një monumenti antik me vlera të mëdha historike, sepse ajo është vendosur në pikë strategjike për të kontrolluar fushat përreth, hyrjen në liqenin e Shkodrës si dhe kalimin në thellësi të vendit e të Ballkanit e në Lindje. Muret rrethuese të kalasë përfshijnë rreth 9 ha tokë.

Fisi Ilir i Labeatëve ishin lundrimtarë e tregtarë të zotët. Në këtë kohë qyteti i Shkodrës mori një zhvillim të madh ekonomik-shoqërorë , gjë që dëshmohet nga prerja e monedhave të mbretërisë ilire të cilat fillojë që në vitin 230 p.e.s.

Burime historike të autorve antike dhe gërmimet arkeologjike në varrezat (në tumat) ilire në territorin e Shqipërisë, në territorin e Kosovës, në territorin e Maqedonisë e deri në Glasinac të Bosnjes kanë zbulue artifakte të pa diskutueshmë mbi etno-kulturën ilire në Ballkanin Prendimorë të cilat po i tregojmë më poshtë në vijim:

Arkeologu i njohur, Aristotel Kola në Revista: “ILIRIA-Nr.1/1990, në faqe 58-59, duke analizuar artifaktet e gjetura në Tumen (varrezat) nr.6 të Shtojit i cili ndodhet në afërsi të qytetit Shkodrës thekson:

“Gërmimet në varrezat tumulare të Shtojit, …hedhin dritë mbi aspekte të zhvillimit historiko-kulturturorë të zonës së Shkodres për prijudha të rëndësishme të pre e proto historisë së saj, siç janë ajo e kohës së bronxit e hekurit nëpër të cilat kalojë formimi i etnosit ilirë. Tuma Nr.6 e varrezave të Shtojit paraqet interest të veçantë sepse është më e hermshja e tumave të gërmuera deri tani dhe përmban varre të prijudhave të ndryshme. Kjo tumë e ngritur në faza të ndryshme përmban të gjitha elementët më karakteristike që kanë tumat ilire, siç janë ndertimi i saj me gurë dhe dhë, unazat kufizuese, vatra dhe tipe të ndryshëm varresh.

Përveç këtyre ajo kishte dhe një elemnt të vaçant që s’është ndeshur në tumat e gërmuera deri tani, si brenda ashtu dhe jasht vendit tonë, siç janë platëforma sipër varrit qëndrorë të tumes me terrakotat antropomorfe, ku ishte kryer ceromonia e përmotshme. Nga analiza e matrialeve të kësaj tume, i përkasin prijudhave të ndryshme historike të distancuera nga njëra tjetra, asaj të bronxit të hershëm e hekurit të zhvilluar. Ato hedhin dritë mbi çeshtje të veçanta që kanë të bëjnë me karakterin e kësaj kulture, me lidhjet e saj me grupet kulturore të krahinave fqinjë apo më të largëta, dhe porblemin e përkatësisë etnike të saj.”

Arkeologu i njohur, Prof.Dr.Neritan Ceka në Revista :“ILIRIA-Nr.3/1974, në faqe 144, duke analizuar artifaktet e zbuluera në tumen (varrezat) e Dukatit në rajonin e Vlorës theksonë: “Tuma e Dukatit bën pjesë përsa i përket mënyrës së ndërtimit, rritit të varrimit në tipin e varrezave të etnosit ilir.

Në një kuadër më të ngushtë ajo paraqet lidhje më të afërt më krahinat jugore (nën Vjosë), duke na dhënë ngjashmëri të shumta me krahinat veriore dhe lindore. Krijimi i tumes është bërë në kohën e fundit të bronxit dhe ndërtimi i saj ka vazhduar në prijudhën e hershme të hekurit.”

Arkeologu i njohur Prof. Asc.Dr.Muhamet Bela në Gazeten: “Panorama” date 3 Qershor, 2022 në shkrimin: “Kultura tumulare dardane e Shpipërisë veriore “ thekson:

“Kultura tumulare në verilindje të Shqipërisë, në tërë përbërësit e saj, qoftë në arkitekturën e tumave, si dhe në treguesit e tjerë, teknikës së punimit të qeramikës, formës e dekorit të saj, qoftë për objektet metalike dhe gjetjeve të stolive etj., paraqet tipare të njëllojta me zbulimet e kryera në treva të ndryshme të Ilirisë, brenda e jashtë vendit tonë, veçanërisht për krahinat veriore, qendrore, juglindore e jugore, duke qenë ngushtësisht e lidhur sidomos me mjaft qendra të zemrës së Dardanisë, territorin e Republikës së Kosovës. Shfaqjet e veçanta që vihen re në këtë mikrozonë të trevës dardane janë të karakterit lokal dhe nuk e cenojnë aspak tablonë e unitetit etnokulturor të bartësve të kulturës së tumave të Kukësit, Hasit, Tropojës, Rrafshit të Dukagjinit e Fushë Kosovës. Përmes një sërë argumentesh është provuar se kjo kulturë e Dardanisë inkuadrohet në një grup etnokulturor më të gjerë, në grupin ilir qendror Mat-Glasinac, karakteri ilir i të cilit as që mund të vihet në dyshim.”

Arkeologu i njohur Skender Aliu në Revisten: “ILIRIANr.1-1984 ,duke analizuar artifaktet e gjetura në tumen (varrezat) e Prodnit, të cilat ndodhet në afërsi të Ersekës , në faqe-53,theksonë: “Të gjithë elementët kulturorë dhe në mënyrë të veçant qeramika, që siç dihet është treguesi më i rëndësishëm etnik, përmbajnë tipare të mirëfillta ilire, me origjine autoktone që nga prijudha e bronxit.Karakteri etnik mund të ndiqet këtu edhe nëpërmjet riteve të varrimit i cili lidhet me koncepte të caktuera e shumë të qëndrushme.”

Arkeologija e njohur, Zhaneta Andrea në Revisten: “ILIRIANr.1-2,-1995 ,duke analizuar artifaktet e gjetura në tumen (varrezat) e Bujanit në Tropojë ,në –faqe-113, theksonë: “ Vendosja e nekropolit në një terren shkëmborë u ngjanë nekropoleve të Shqipërisë Veriore dhe atyre të Fushë Kosovës, e të rajonit të Glasinacit (Bosnje) .Gjithashtu për sa i përket mënyrës së formimit të tumave,si për Bujanin ashtu dhe në këto krahina, karakteristikë janë më tepër tumat e ndërtuera me gurë, e kjo duket se është kushtëzuar nga karakteristikat gjeografike dhe gjeologjike të terrenit, ndërsa tumat e ngritura me dhe e gurë nihen në të gjithë treven e gjerë ilire, që prej Glasinacit në veriprendim e deri në Shqipërinë jugore.”

Akademik Zef Mirdita në librin : “Studime Dardane”,Botim i vitit 1979, faqe-16-18 theksonë:

“Nga zbulimet arkeologjike në varrezat e Bërbicës së Poshtme, në Kosovë , të varrezave të Badovcit në Runik (përkatësisht Kishnica në afëris të Prishtinës ), Karagaçi në Mitrovicë (përkatësisht fshati, Zhitkovc) dhe varrezat në fshtin Varosh në afërsi të Ferizajt….mandej edhe varrezat në territorin e Moravës..Edhe pse të gjitha këto gjetje arkeologjike vijnë vetem nga varrezat dhe jo nga vendbanimet ,prapëseprapë mund të njihen bartësit e tyre, të cilët janë pa mëdyshje dardanët (fis ilir).

Në një përfundim të tillë na shtyn edhe zanafillae tumave të përmendura , të cilat gjenden në territorin e gjërë të Ballkanit Prendimorë, duke filluar prej Glasinacit, nëpër territorin dardan dhe paion e deri në Maqedoninë e Epërme.Kjo tregon se bartësit e “kulturës së tumave”, janë të karakterit ilir në Ballkanin prendimorë. Aq më tepër , shfaqja e tumave në territorin qëndrorë ilir, është e kohës së bronxit të hershëm respektivisht e mijëvjeçarit të –II – p.e.s.”

Një zbulim, tjetër me interes për përcaktimin e përjudhës ndërtimit të varrezave të Vuksanlekajve është edhe një gur varri i zbuluar në Durrës i një gruaje ilire me emrim: “LEPIDIA” që i përket shekullit-I- p.e.s., por edhe gurët e varrezave ilire të zbuluera në Kërcovë dhe Pollog të Maqedonisë të cilët ngjasojnë shumë me simbolet e gdhendurae gdhendura në gurët e varrezat të Vuksanlekajve të Hotit, në afërsi të Tuzit të cilat janë vertetuar se i përkasin etno-kulturës ilire.

Nga zbulimet arkeologjike të kryera në territorin e Shqipërisë , në Kosovë e deri në Glasinac, në Bosnje – Hercogovinë është vertetuar plotësisht, se elementi ento-kulturorë, karakteristikë tipke e varrezave të fisve ilire janë varrezat me tuma.

Duke u bazuar në artifaktet e gjetura tek varrezat (në tumat) e fiseve ilire në Shqipëri, në Kosovë , Maqedoni e deri në Glasinac të (Bosnje) ,arrim në përfundim se edhe varrezat e Vuksan-Lekajve të Hotit,i përkasin tërësishtë, ento-kulturës ilire të fist ilir të Labeatve.

Këto varreza janë një monumente me rëndësie të veçantë kulturore dhe historike të popullin shqiptarë, sepse tregojnë se në këto treva, të Hoti, Grudes, Tuzit, Medunit e deri ne Tivar e Ulqin janë banuar që në kohën e bronxit ,në kohën e hekurit ,dhe në mesjeta e hershme e deri sot nga popullësi, ilirë-arbërorë-shqiptarë. Në treven e Vuksanlekaj të Hotit, në afërsi të Tuzit , falë kujdesit të banorve shqiptarë të besimit katolik të kësaj treve edhe sot mrekullisht, gjenden rreth 30 varre të gdhendur në gurë ,me lartësi nga 1 m deri 1,50 m të vendosura me kokë nga perëndimi . Gdhendja është bërë në pjesën e përparme dhe të pasme , si edhe në vet pllakën mbuluese . Karakteristike e varreza të Vuksanlekajve janë simbole të ndryshme antropomorfe të gdhendura në gurë e këtyre varreve.Këto simbole, si p.sh.simboli i diellit, i hanës, i yllësive, i gjarpërit , i shqiponjës, i luleve si tërfilit, janë simbole tipike pagane të fiseve ilire, të përdorura nga banorët e vjetër të këtyrë trevave,(sot Vuksanlekajve) që në prijudhën e bronxit ,hekurit e mesjetës hershme nga fisi i ilir i Labeatve.

Në këto varreza janë gdhendura mbi gurë simbole të ndryshmet : si dielli,hena e poltë, yllësit ,ylli me gjashtë , simbole gjometrike si rrathë , trekëndëshi , katrorët , simbole fetare si kryqi, gjysëm hëna, elemente nga bota bimore e shtazore si zbukurime florale si tërfili, shqiponja ,gjarpëri , por edhe figura njerzore si nëna me foshnje ,figurë burri me veshje tipike ilire si plisin, xhamedani ilirë e tjerë.

Ja sa me kopetencë shkencore i spjegon ,simbolet e vendosura mbi mbi varrezat pellazgo-ilire, historiani i njohur nga Kërçova , Dr.Sc.Ilmi Veliu në shkrimine publikuar në portalin //ëëë.pashtriku.org-date 11.12.2014 me titullë: “ Simbolet e besimit pellazgo-ilir mbi varret e shqiptarëve të krishterë e myslimanë. ” theksonë:

“Diellin si simbol pagan ilir e kemi gjetur edhe tek varret e shqiptarëve të krishterë në rrethin e Kërçovës po edhe në Pollog, ku tek koka e të vdekurit qëndron kryqi i cili në të dy anët ka të gëdhendur edhe diellin. Në një fshat të Kërçovës me emrin Dupjan kam gjetur varre kristijane shumë të vjetra ku kryqi i mermertë, në pjesën e sipërme është i rrethuar me një rreth që i përngjan diellit, ose mund të themi se është dielli i cili në mes e ka kryqin, e që po ashtu jam i sigurtë se dielli nuk ka lidhje as me besimin e krishterë, sepse simboli i këtij besimi është vetëm kryqi dhe kurgjë tjetër…..dielli mbi dy koka të gjarpërit i vendosur në maje të placës së varrit tregon se ai ka qenë i përkatësisë kombëtare shqiptare, sepse dielli dhe kokat e gjarpërit i kanë takuar besimit pellazgo-ilir, i vjetër mbi 3 mijë vjet.Me anë të këtyre simboleve të lashta pellazgo-ilire, shqiptarët edhe nga varri kanë dashuar të tregojnë, argumentojnë e dëshmojnë për origjinën e tyre të lashtë pellazgo-ilire. Ata kanë dashur që varret e tyre të dalloheshin nga varret myslimane të popullatës turke, arabe apo boshnjake; dhe varret e shqiptarëve të krishterë të dalloheshin se janë varre shqiptare dhe të mos ngatërroheshin me ata greke, serbe e bullgare, me të cilët kanë qenë të detyruar të luftojnë po edhe të bashkëjetojnë deri në ditët e sotme.Dhe shqiptari duke venë mbi varrin e tij simbolet e lashta fetare pellazgo-ilire, bashkë me simbolet e fesë që ka poseduar, ka dashur që edhe pllaka e varrit të jetë argument e dokument që do tu tregojë gjeneratave ndër shekuj se ai që dergjet në atë varr është shqiptar mysliman dhe nuk është turk, persian e as arab; dhe simbolet në varrin e shqiptarit të krishterë ku dëshmon se i vdekuri është i krishterë por nuk është serb, grek, bullgr por bijë e bir shqiptari.”

Akademiku i njohur nga qyteti i Gjakova,Fari Xhara, në një shkrim në portalin //ëëë.27.al//,me daten,21.04.2020 duke spjeguar simboliken ilire të lule tërfilit ai theksonë: “Historikisht , tërfili në të kaluarën tonë historike ishte edhe simbol i caktuar i parardhësve tanë, ilirëve.Në postimet “historike” të sllavëve gjendet edhe tërfili me katër petale, të cilën ata e quajnë “Stema e vulave ilire” (Pečatni grb Ilirije). Në foton e parë ju e shihni një guri të gdhendur të fisit ilir të Daorsëve i gjetur në Bosnje si dhe amfora e vitit 530 para Krishtit po me atë shenjë tërfili, i cili është në muzeun e Luvrit në Paris.Gurët e gdhendur ilir gjenden edhe në fshatin Vuksanajlekaj, të cilët e kanë të gdhendur tërfilin me katër petale, simboli ilir i zhdukur nga anët tona me qëllim të caktuar.Kalojmë më tutje, tërfili me katër fletëza u përvetësua nga Bizanti për të shprehur kryqin ortodoks e më vonë kaloi tek serbët.”

Arti ilir në periudhën e hershme të hekurit karakterizohet me stilin e tij dekorativ të theksuar që fillon në epokës e bronzit, por lulëzimin e arrin në fillim të epokës së plotë të hekurit, d.m.th. rreth shek. VIII-VII p.e.sonë në kushtet e zhvillimit të mëtejshëm ekonomiko-shoqëror të fiseve ilire.

Kjo vihet re qartë sidomos në grupin e kulturës së Devollit, në atë të Matit e Glasinacit e tjerë. Por ky stil zbukurimi, i aplikuar jo vetëm në objektet e veçanta metalike, kryesisht prej bronzi dhe në qeramikë, por edhe në gurët e varrezave e në materialet që i rezistuan kohës si në gur, dru, kockë e tjerë, janë artifakte të rëndësishmë tipike të etno-kulturës të popullsisë ilire, që ka banuar në këto treva.

Në mitologjinë ilire simboli i gjarpëri është një kafshë e hyjnizuar nga ilirët,i cili i mbronte nga syri i keq, prandaj gjarpëri vendosej si symbol në bashin e anijeve ilire, tek monedhat ilire tek veshjet e grave ilire e tjerë.

Duke u bazuar, tek burimet e autorve antik dhe në artifaktet e gjetura në gërmimet arkeologjike të kryera në tumat (varrezat) në territorin e Shqipërisë, në Kosovës, në Maqedonin e Veriut dhe në Glasinicë (Bosnjes) si në tumat(varrezat) e Shtojit, Komanit, Pazhokut, Patosit, Dukatit, Vajzës, Barçit, Matit, Kuksit, Bujanit , Bërbicës së Poshtme, Badovcit, në afërsi të Prishtinës, Karagacit në Mitrovic, Varoshit në Ferizaj, Kërçovës, Pollogut, dhe Glasinacit në Bosnje , mund të arrimë në përfundimin se varrezat e Vuksanlekajve të Hotit, në afërsi të Tuzit,në Malsin e Madhe ( sot në Mal të Zi) janë varreza të etno-kulturës ilire dhe i përkasin të fisit ilir të Labeatëve dhe pasardhësve të tyre popullsise ilire – arbërore – shqiptare.

Por me qenë se në këto varreza (tuma ) ilire deri sot nuk janë kryer gërmimë arkeologjike të mirëfillta, i vetmi porblemi i pa zgjidhur ngelet vetem,datimi i saktë i përjudhës (vitit) të ndërtimit të këtyre varrezave.

Prandaj është detyrë e rëndësishmë e drejtuesve të Komunës Tuzit e cila sot drejtohet nga shqiptarë , me gjithë se ndodhet në Malit Zi, të bëjë përpjekjet e saj serjoze pranë organeve qëndrore si Ministrisë të Kulturës të shtetit të Malit Zi, por edhe organeve që ruajn e mbrojnë kultures Europiane si -UNESKO që në këto varreza (tuma) të popullsisë ilire antik të planifikohen dhe kryhen kërkime arkeologjike nga arkeolog shqiptarë e malazezë, ku pasi të zbulohen artifakte të cilat përcaktojnë me saktësi, datimi i saktë të prijudhës të ndërtimit tyre dhe të shpallen Monument Kulture i ruajtur nga shtet dhe UNESKO.

Nëpërmjet këtij shkrimi falenderojë banorët që sot banojnë në teven e Vuksanlekajve të Hotit në Malësisë Madhe ,afër Tuzit për kujdesin, rrethimin me murë dhe ruajtjen të pa dëmtuera për mbi 200 vite të këtyre varrezave antike tipike të kulturës ilire në këto treva ilire – arbërore – shqiptare.

Këto varreza të kulturës ilire,shumë mirë sot mund të shëndërrohen në një atraksion kulturorë e turistikë, nga Komuna e Tuzit për turistët vendas dhe të huaj.

Nëpërmjët këtij shkrimi ju bëjë thirrje ,intelektualve shqiptarë, kudo ndodhen, veçanarisht arkeologve e historianve në Shqipëri, në Kosovë, në Malin e Zi, në Maqedoni, në Europë e në ShBA, të japin kontributn e tyre intelektualë që këto varreza antike , tipike të etnokulturës Ilire ,që mrekullisht falë mbrojtjes nga banorët vendas të Vuksanlekajve të Hoti dhe Zotit ,kanë ardhur deri në ditët tona pa u dëmtuar, të kërkojnë e ndihmojnë, pranë Ministrisës Kulturës Malit Zi, Shqipërisë, Kosoves dhe UNESKO, që Varrezat e Vuksanlekajve të Hotit (Mali i Zi) të merren në mbrojtje nga shteti dhe të shpallen Monument i Kulture antik Ilirë, të mbrojtur nga-UNESKO.

LITERATURA :

Hasan Ceka: Bashkautor i Burimeve Antike mbi Ilirët, Tiranë , 1965

Skender Anamali: Bashkautor i Burimeve Antike mbi Ilirët, Tiranë, 1965

Neritan Ceka: Qyteti ilir pranë Selcës së Poshtme, Tiranë , 1985

Neritan Ceka: Arkeologjia: Greqia, Roma, Iliria,Tiranë, 1994

Neritan Ceka: Ilirët, Tiranë ,2001

Neritan Ceka : Udhëtim në kështjellat ilire, Tiranë,2006

Zef Mirdita : Studime Dardane, Botim ,Prishtinë, 1979

Revista : “ILIRIA-Nr.3/1974- Neritan Ceka :Tuma e Dukatit

Revista : “ILIRIA-Nr.1/1984- Skender Aliu:Tuma e Prodonit

Revista : “ILIRIA-Nr.1/1990- Aristotel Kola :Tuma Nr.6 e Shtojit

Revista : “ILIRIA-Nr.1-2/1995- Zhaneta Andrea :Tuma e Bujanit

Mitat Dibra, Ilir Balla ,Naim Laçaj: Album-Dëshmi monumentale në Vuksanlekaj, Gusht, 2017.

Hysen Dizdari: Arkeologjia në pullat shqiptare-1913-2018 , Tiranë, 2019.

Muhamet Bela: Gazeta – “Panorama” datë 2 Qershor 2022

Ilimi Veliu: Simbolet e besimit pellazgo-ilir mbi varret e shqiptarëve të krishterë e myslimanë. /ëëë.Pashtriku.org-datë,11.121.2024

𝟏𝟒 𝐩𝐢𝐤𝐚𝐭 𝐞 𝐏𝐫𝐞𝐬𝐢𝐝𝐞𝐧𝐭𝐢𝐭 𝐖𝐨𝐨𝐝𝐫𝐨𝐰 𝐖𝐢𝐥𝐬𝐨𝐧

January 9, 2025 by s p

𝐃𝐫. 𝐁𝐥𝐞𝐝𝐚𝐫 𝐊𝐮𝐫𝐭𝐢/

Në këtë ditë, më 8 janar 1918, Presidenti i 28-të i ShBA, Woodrow Wilson, në një fjalim në Kongresin Amerikan formuloi idetë e tij për të ardhmen e kombeve pas Luftës së Parë Botërore.

Vizioni i tij u përmblodh në atë që njihet si 14 pikat e Wilson-it, të cilat i hapën rrugën krijimit të Ligës së Kombeve e më pas Organizatës së Kombeve të Bashkuara. 14 pikat e Wilson-it ndikuan në paqen botërore e shërbejnë edhe sot në ruajtjen e paqes në botë dhe marrëdhëniet më të mira e më transparente midis shteteve.

Ndër pikat më kryesore të Wilson-it dallohet Pika 1: Marrëveshjet midis shteteve duhet të jenë të hapura dhe në shërbim të paqes, të arritura përmes transparencës, pas të cilave nuk do të ketë asnjë lloj dakordësimi ndërkombëtar të fshehtë, por diplomacia duhet të vazhdojë gjithmonë haptazi dhe nën vëmendjen publike.

Gjithashtu, Pika 14: Një organizatë e përgjithshme e kombeve duhet të krijohet nën kartat specifike me qëllim që t’u ofrojë garanci reciproke pavarësisë politike dhe integritetit territorial për shtetet e mëdha ashtu edhe për ato të vogla.

Kjo pikë, sikurse edhe të tjerat çuan në OKB-në që kemi sot.

Gjatë Konferencës së Paqes në Paris, 1919, Presidenti Wilson pati ndikim të jashtëzakonshëm e vendimtar në ruajtjen e sovranitetit të Shqipërisë. Ndaj ai do kujtohet gjithmonë si miku i madh i Shqipërisë, të cilin Fan Noli e vlerësoi si “një emër që ka fituar mirënjohjen e gjithë zemrave shqiptare,” ndërsa Faik Konica cilësoi se “Gjithë shqiptarët duhet t’i ngrenë Presidentit Wilson një monument të pavdekshëm në zemrat e tyre.”

“Më thuaj çfarë është e drejtë dhe unë do të luftoj për të,” tha Wilson. Dhe kjo mbetet një thirrje për çdo shtetar, drejtues apo edhe individ të thjeshtë në çdo kohë e në çdo vend.