Mr.sc. Valent Qafleshi/historian/

Për zgjidhjen e aspiratave kombëtare, shqiptarët e Kosovës pranuan parimin bazë të Aleancës Anti-Fashiste gjatë Luftës së dytë Botërore, me aktet e nënshkruara nga fuqitë kryesore të kësaj aleance, në Kartën e Atlantikut, në Konferencën e Moskës e të Teheranit. Parimet e të cilave akte ishin: e drejta e pamohueshme popujve pjesëmarrës të kësaj aleancë, për vetëvendosje deri në shkëputje, andaj populli shqiptar zgjodhi si rrugë të vetme për realizimin e aspiratave të popullit shqiptar për bashkim kombëtar, të luftonte krah aleatëve antifashist. 

Se kjo nuk do të realizohet u pa në mbledhjen më 29 nëntor 1943, në Jajce në Bosnjë e Hercegovinë, ku u mblodh Këshilli Antifashist për Çlirimin Popullor të Jugosllavisë në seancën e tij të dytë, dolën me një deklaratë se, “Jugosllavia do të ndërtohej mbi një parim të “komunitetit federal, demokratik”, me kombe/popuj të barabartë që shprehën lirshëm dëshirën e tyre për të jetuar në Jugosllavi”, e quajtur Jugosllavia Federale Demokratike, e cila përfshin 6 republika të barabarta si, Sllovenia, Kroacia, Bosnja e Hercegovina, Serbia, Mali i Zi dhe Maqedonia. Kreu i rezistencës partizane, Tito u emërua në krye të qeverisë së përkohshme dhe u ngrit në gradën e Marshallit. Dy vite më vonë, më 29 nëntor 1945, në sesionin e ardhshëm të Këshillit Antifashist për Çlirimin Popullor të Jugosllavisë, mbreti Petri i II-të ia kaloi pushtetin Josip Broz Titos, si kryeministër i ri i vendit. Kështu, vendi pushoi së qeni monarki dhe u bë republikë, e cila u riemërua si Republika Federative Popullore e Jugosllavisë. Shqiptarët e Kosovës edhe pse morën pjesë aktive në Luftën Antifashiste dhe dhanë kontribut tyre si edhe popujt tjerë, ata në këtë mbledhje nuk ftuan e as u trajtuan si të barabartë me popujt tjerë.

Gjatë Luftës së Dytë Botërore me 1944/45, shqiptarët nuk u pajtuan me politikën e udhëheqjes komuniste jugosllave, ngase Partia Komuniste e Jugosllavisë (PKJ) nuk i përfilli aspiratat shqiptarëve, për çlirim kombëtar dhe për barazinë e plot me popujt tjerë. 

Qeveria e re komuniste që nga viti 1945 u përpoq të afirmonte idenë e Vëllazërimit- Bashkimit midis popujve dhe pakicave (kombësive) jugosllave, me nxjerrjen e një ligji të miratuar në maj të vitit 1945, sipas këtij ligji ndalohej përhapja e urrejtjes dhe mosmarrëveshjes kombëtare, racore dhe fetare, me dënime shumë të ashpra për të gjithë shkelësit. Por me këtë komunistët jugosllavë fshehën shovinizmin antishqiptar, pas parullave për Vëllazërim-Bashkim, për barazinë e popujve, që shpërtheu po aq i egër dhe mizorisht si edhe në periudhat kaluara të para luftës. Pra, Partia Komuniste e Jugosllavisë u mohoi shqiptarëve, jo vetëm të drejtën për vetëvendosje, por edhe barazinë me popujt e tjerë të Jugosllavisë, si rrugën e vetme për zgjidhjen e problemit të tyre kombëtar. Pra, shqiptarëve ju mohua e drejta elementare kombëtare ngase ata u cilësuan dhe trajtuan si pakicë kombëtare edhe pse ishin populli i tretë në numër në Jugosllavi. Kështu, Kosova bashkë me Vojvodinën u përfshinë si qarqe autonom në kundër të Serbisë. Shqiptarët e Kosovës dhe të viseve të tjera të banuara me shqiptarë në republikat tjera jugosllave si në Maqedoni e Mal të Zi, vazhdonin të trajtoheshin si në kohën e borgjezisë serbe të para luftës, të cilët synonin asgjësimin fizik dhe shfarosjen e shqiptarëve sipas elaborateve serbo-mëdha të Andriqit e Çubriloviqit. 

Për realizimin e këtyre projekteve antishqiptare deri në vitin 1968, gjendja e shqiptarëve në Kosovë, ishte përkeqësuar së tepërmi nga terrori i Aleksandar Rankoviqit, i cili ishte shef i OZN-së (Odsjek za Zaštitu Naroda- Departamenti për Mbrojtjen e Popullit), Drejtoria e Mbrojtjes Popullore, Shërbim Informativ i Jugosllavisë, themeluar më 13 maj 1944, nën udhëheqjen e Aleksadar Rankoviqit bashkëpunëtori i Titos dhe anëtar i Politbyrosë Jugosllave. 

Në një raport dërguar Komisionit për realizimin e këtyre projekteve antishqiptare deri në vitin 1968, gjendja e shqiptarëve në Kosovë, ishte përkeqësuar së tepërmi nga terrori i Aleksandar Rankoviqit. Kështu në dimrin e vitit 1955/56, filloi aksioni famëkeq, gjoja se ishin zbuluar materiale për mundësimin e një rreziku të shpërthimit të një kryengritjeje të shqiptarëve kundër Vëllazërim-Bashkimit Jugosllav. UDB-ja (Uprava Državne Bezbednosti-Drejtoria e Sigurimit të Shtetit), themeluar në mars të vitit 1946,  kishte përgatitur plane të hollësishme veprimi. Veç me mjete dhune duhesh godit, frikësua e nënshtrua ky popull kryeneç dhe i pabindur, mundësisht edhe të largohej e të mos kthente kokën pas. Ideatori dhe zbatuesi i këtij aksioni ishte Aleksandar Rankoviqi. Ai nga Komisioni i Komitetit Qendror të Jugosllavisë, kishte kërkuar dorë të hekurt mbi shqiptarët e Kosovës, nga frika e madhe e bashkimit të tyre me Shqipërinë. Ai me një raport të tij, e njoftonte Komisionin e KQJ se, plani hyri në veprim në organizimin e aksioneve të ndryshme siç ishte edhe ai i grumbullimit të armëve. U mblodhën 27,000 pushkë, disa mijëra mitraloz, revole, bomba, minahedhës dhe madje edhe dy topa. Dihet se sa njerëzve në Kosovë i janë marruar armët, dhe gjithashtu është e qartë se cilat veprime janë ndërmarrë nga autoritetet e punëve të brendshme gjatë këtij aksioni. Paralelisht me veprimin tonë, inteligjenca shqiptare dëshironte që gjendja shpirtërore e popullatës të shfrytëzohej, dhe ajo e intensifikoi aktivitetin e saj, duke ekzekutuar më shumë spiunë dhe rekrutuar ushtarë në Kosovë për të krijuar një atmosferë për t’i përndjekur dhe terrorizuar shkruante në raportin e tij, Rankoviqi. Masat çnjerëzore që ishin zbatuar gjatë këtij aksioni famëkeq ishin: dajakë me shufra të forta, pastaj i mbani jashtë në ujë gjatë dimrit, lëndime nga më të ndryshmet fizike, vrasje e mbytje me ngulfatej në ujë etj., ngase shërbimit shtetëror i kishin duart e lira që të bënë çfarë të doni. Aksioni i grumbullimit të armëve i viteve 1955-56, është vetëm një pjesë shumë e vogël në historinë tragjike dhe heroike të Kosovës, që s’duhet lënë në harrës. Mjafton të përjetojmë pak krimet dhe masakrat e viteve 1998-1999, tokën e djegur, shpërnguljen biblike të një populli të tërë, ato mijëra viktima të masakruara, të dhunuara, të vrara, të mbytura e të djegura, shumë prej tyre të zhdukur e të mbetur pa varr. Në vitin 1968, në Plenumin e IV-t të Komitetit Qendror të Lidhjes Komuniste të Jugosllavisë (LKJ-së), i njohur edhe si Plenumi i Brioneve, shkarkohet nga pozita e ministritë të Punëve të Brendshme Aleksadar Rankoviqi, dhe gjërat nisin të ndryshojnë për të mirë por prapë se prapë ishin të diskriminuar në të gjitha fushat e jetës.

Me 6 tetor 1968, në Prizren shpërthyen demonstratat me kërkesën për avancimin e të drejtave të tyre kombëtare, me parullat: “Rroftë flamuri kuq e zi!”, “Rroftë populli shqiptar!”, “Duam Universitet!”, “Duam barazi!”, “Duam vetëvendosje”, “Askush të mos luajë me fatin tonë”, ”Poshtë politika kolonialiste ndaj Kosovës”. Demonstratat vazhduan edhe në muajit tetor, nëntor e dhjetor jo vetëm në Prizren por edhe qytetet tjera të Kosovës, madje edhe në Ulqin, Preshevë e Tetovë. Se barazia në Jugosllavi nuk vlente për shqiptarët, këtë e dëshmon shkrimi i gazetares Christine Von Kohl, në ditoren “Die Presse” të Austrisë, më 9 dhjetor 1968, në të cilin serbët thoshin haptas se “të gjithë shqiptarët duhet shpërngulur në Shqipëri”! Këto demonstrate zënë një vend të veçantë në historinë e Kosovës të cilat ndikuan që shqiptarët e Kosovës të fitojnë të drejtën e përdornit të flamurit kombëtar. Në këto rrethana, pushteti serbo jugosllav kishte për detyrë të paralizonte dhe të shuante çdo shprehje të pakënaqësisë së këtij populli kundër zgjidhjes të problemit të tij kombëtar. Por sidoqoftë këto demonstrata pas dy vite më 1970, dhanë rezultatet e para pozitive me themelimin e Universitetit të Prishtinës. Në vitin 1974 u miratua edhe Kushtetuta e re e Krahinës Autonome të Kosovës, duke e avancuar një hap më lartë si element konstituiv i Federatës Jugosllave me kompetenca të një republike. 

Por pas vdekjes se udhëheqësit të saj autokratik Josip Broz Tito në vitin 1980, federata jugosllave u zhyt në krizë, me mosmarrëveshje mes grupeve etnike dhe ndjenjave në rritje nacionaliste. Fillimisht nisi në Kosovë me revolta e 4 marsit të vitit 1981, kur studentët organizuan një protestë në Prishtinë për kushte më të mira në mensën e tyre dhe kjo protestë ishte shkëndija e  organizimit të demonstratave studentore të 11 mars të vitit 1981, që vazhduan edhe me 26 mars, mu ditën e manifestimit “Stafeta e Rinisë”,  të organizuar nga shteti jugosllav për të nxitur ndjenjën e “Vëllazërim-Bashkimit”, mijëra studentë e qytetarë protestuan në Prishtinë, kësaj radhe me kërkesa eksplicite politike, ku dominonin parullat: “Kosova Republikë”, “Për kë punon Trepça?”,  “Ne jemi shqiptarë, jo jugosllavë”, “Bashkim me Shqipërinë” etj. Edhe në vazhdimësinë e këtyre demonstratave me 1 e 2 prill, dominuan kërkesat me përmbajtje të gjerë kombëtare për realizimin e aspiratave të tyre shekullore për Republikën e Kosovës. Ushtria, milicia dhe shërbimet sekrete shtetërore në atë kohë të Serbisë ndërhyjnë me tërë brutalitetin e tyre gjatë tubimeve, ish-armata jugosllave pushtoi rrugët e Kosovës, duke u vendos në tërë territorin e Kosovës gjendjen e jashtëzakonshme, e më vonë edhe shtetrrethimi. Filluan arrestimet, maltretimet, rrahjet brutale të studentëve, burgosjet, vrasjet dhe izolimet e intelektualëve. Demonstratat gjithë popullore të marsit dhe prillit të vitit 1981, shënuan fillin e kthesës vendimtare të ndarjes definitive të shqiptarëve të robëruar nga ish-Jugosllavia, pra ishte një ndër ngjarjet më të rëndësishme të historisë kosovare.

Në kohën e rënies së Murit të Berlinit në vitin 1989, tensionet ndëretnike në Jugosllavi kishin arritur kulmin. Zgjedhjet e para shume partiake në republika të Jugosllavisë, të mbajtura më 1990, u fituan kryesisht nga nacionalistët. Republikat më të zhvilluara, Sllovenia dhe Kroacia, filluan të mbronin idenë e një decentralizimi më të madh të qeverisë jugosllave. Por republika më e madhe, Serbia, e udhëhequr nga Sllobodan Milosheviç mobilizoi serbët në gjithë Jugosllavinë, në një përpjekje për kontroll të centralizuar.

Shpërbërja e Jugosllavisë nisi në republikën më të zhvilluar jugosllave Slloveni, e cila më 25 qershor të vitit 1991, shpalli Deklaratën e Pavarësisë dhe ishte shteti i parë që u shkëput nga Federata Jugosllave. Në Slloveni lufta zgjati vetëm 10 ditë dhe atë nga 27 qershori deri më 7 korrik të vitit 1991. Populli slloven iu kundërvu me të gjitha mjetet agresionit të së ashtuquajturës “Armata Popullore Jugosllave (APJ)”. Sipas vlerësimeve sllovene, ushtria jugosllave kishte 44 të vrarë dhe 146 të plagosur, ndërsa sllovenët kishin 18 të vrarë dhe 182 të plagosur. Kështu me 25 tetor të vitit 1991, ushtari i fundit i Armatës Popullore Jugosllave e lëshon territorin slloven.

Po më 25 qershor 1991, edhe parlamenti i Kroacisë shpalli pavarësinë saj, i cili veprim solli si rezultat dislokimin e ushtrisë jugosllave të Beogradit në kufijtë dhe aeroportet e prekur. Sllovenia e tejkalojë lehtë ngase pas një konflikti 10 ditor, ushtria u tërhoq nga Sllovenia me popullsi homogjene. Por në Kroaci, trupat serbe u mbështetën nga kryengritësit serbë që ishin kundër pavarësisë, duke filluar kështu një luftë të përgjakshme që zgjati katër vjet. Qyteti lindor i Vukovarit u rrafshua gjatë një rrethimi nga forcat jugosllave në vjeshtën e vitit 1991, ndërsa qyteti mesjetar i Dubrovnikut mbi Adriatik, u dëmtua rëndë.

Në Bosnje, republika më e larmishme nga pikëpamja etnike dhe fetare, me 4 milionë banorë, myslimanët dhe kroatët organizuan një referendum për pavarësinë. Por kjo lëvizje u kundërshtua ashpër nga serbët e Bosnjës që mbështeteshin nga Beogradi, që përbënin mbi 30% të popullsisë se përgjithshme të Bosnje e Hercegovinës. Edhe pse  serbët e bojkotuan votimin, 60% e qytetarëve të Bosnjës votuan për pavarësinë e saj. Kjo bëri që në prill të vitit 1992, të shpërthejë lufta mes myslimanëve dhe kroatëve nga njëra anë dhe serbëve të Bosnjës nga ana tjetër. Bosnja fitoi edhe njohjen ndërkombëtare. Serbët e Bosnjës nën udhëheqjen e Radovan Karaxhiçit, të armatosur nga ushtria serbe, deklaruan se territoret nën kontrollin e tyre i takonin një njësie të quajtur Republika Serbe. Edhe kroatët e Bosnjës u kthyen kundër myslimanëve të Republikës së Bosnje e Hercegovinës. Trupat serbe të Bosnjës filluan menjëherë rrethimin e kryeqytetit boshnjak të Sarajevës që zgjati 44 muaj. Ku 350 mijë banorët e Sarajevës nuk arrinin dot të siguronin nevojat bazike dhe të paktën 10 mijë u vranë nga snajperët dhe bombardimet serbe. Në maj 1992 serbët e Bosnjës, kontrollonin dy të tretat e Bosnjës. Kështu në muajin gusht do të fillon një spastrim etnik, imazhet e para të të burgosurve që ishin bërë kockë e lëkurë në kampe, i hapën sytë botës për fushatën e spastrimeve etnike nga forcat serbe. Rreth 20 mijë gra, kryesisht myslimane, u përdhunuan, kurse në korrik të vitit 1995, forcat serbe të Bosnjës morën kontrollin e “zonës së sigurt” të mbrojtur nga Kombet e Bashkuara të Srebrenicës në Bosnjën lindore dhe masakruan deri në 8 mijë djem dhe burra myslimanë. Ky akt barbarë u cilësua nga dy gjykata ndërkombëtare si gjenocid, masakra ishte vrasja masive më e rëndë në Evropë që nga fundi i Luftës së Dytë Botërore.

Në gusht 1995, pas rënies së Srebrencisës dhe bombardimit të një tregu në Sarajevë, ku u vranë 41 vetë, NATO-ja ndërmori goditje ajrore ndaj pozicioneve të serbëve të Bosnjës. Më 21 nëntor 1995, pas tre javësh bisedime në Deyton të Ohajos, në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, udhëheqësit e Bosnjës, Kroacisë dhe Serbisë ranë dakord të nënshkruan një marrëveshje paqeje. Në dhjetor 1995, një forcë paqeruajtëse e NATO-s u dislokua në Bosnje, që ishte ndarë në një federate myslimane-kroate, në 51% të territorit të një entitet serb, Republika Serbe.

Praktikat e ndjekura në rastin e shpërbërjes së Jugosllavisë treguan se diplomacia ndërkombëtare jo vetëm rezultoi e pasuksesshme në përpjekjen e saj për të prodhuar konsensus midis palëve në konflikt, pati një ndikim të ndjeshëm, ndonëse jo në mënyrë të drejtpërdrejtë, në përshkallëzimin e konfliktit midis serbëve dhe shqiptarëve, e sidomos mos përfshirja e Kosovës në Konferencën e Dejtonit, mendohej që kishte hapur shtegun edhe për luftëra të reja në Ballkan, pra radha do t’i vinte Kosovës pas mbylljes së çështjes së Bosnjës. Mos pjesëmarrjen e Kosovës në Konferencën e Dejtonit, edhe ministri i jashtëm i Gjermanisë Joschka Fischer e kishte konsideruar si gabim trashanik, të cilën gjë e kishte shprehur në librin e tij, “Vitet Kuq e Gjelbër” ku konstatonte se pas Dejtonit shqiptarët e kishin kuptuar që pa luftë vështirë se do të mund t’i realizonin aspiratën e tyre për çlirim nga Serbia. Pra, si pasojë do kemi fillimin e luftës së përgjakshme në Kosovë me daljen publike të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, ushtria serbe nis një aksion spastrim e dëbim të popullatës civile nga vatrat e tyre stërgjyshore, kjo bëri që më 6 shkurt të vitit 1999, të fillojnë punimet e Konferencës së Rambujesë, që ishte e ndërmjetësuar nga fuqitë e mëdha i emërtuar si  Grupi i kontaktit (SHBA, Gjermani, Francë, Britania e Madhe, Itali dhe Rusi). 

Ky takim, i cili u mbajt në afërsi të Parisit synonte t’i jepej fund luftës në Kosovë dhe gjetjen e një zgjidhje për paqe afatgjatë. Iniciues të konferencës, që zgjati deri më 23 shkurt, ishte Grupi i Kontaktit, ndërsa ndërmjetës ishin Kristofer Hill nga SHBA-të, Boris Majorski nga Rusia dhe Volfang Petrich përfaqësues i shteteve të BE-së. Delegacioni i Kosovës kishte pranuar parimisht propozim-marrëveshjen për zgjidhjen e krizës në Kosovë, të cilën e kishte propozuar Grupi i Kontaktit. Delegacioni serb, sado që parimisht pranoi këtë propozim-marrëveshje, mbrojti qëndrimin që trupave të NATO-s të mos t’u lejohet kalimi nëpër Serbi dhe forcat ndërkombëtare në Kosovë të jenë në kuadër të Kombeve të Bashkuara. Edhe rrethi i dytë i bisedimeve që filloi më 15 mars në Paris përfundoi pa sukses. Delegacioni kosovar dhe ai serb kishin nënshkruar më 18 mars marrëveshje të ndryshme. Delegacioni i Kosovës kishte nënshkruar marrëveshjen e ofruar nga bashkëbiseduesit ndërkombëtarë, ndërkohë që delegacioni serb kishte nënshkruar projektmarrëveshjen politike- marrëveshjen për vetëqeverisjen në Kosovë.

As tentimi i fundit, më 22 mars 1999 i të dërguarit special të SHBA-ve, Richard Hollbruk nuk ishte i suksesshëm. Ai nuk ia doli ta bind presidentin e atëhershëm të Jugosllavisë Sllobodan Millosheviq që të pranojë  marrëveshjen për Kosovën dhe vendosjen e trupave ndërkombëtare. 

Më 24 mars 1999, aeroplanët e NATO-s filluan  bombardimin e trupave ushtarake dhe paramilitare të Serbisë. Bombardimet përfunduan më 6 qershor 1999, me nënshkrimin e Marrëveshjes së Kumanovës që parashihte tërheqjen e trupave jugosllave nga Kosova dhe vendosjen e trupave paqësore ndërkombëtare. Më pas, Këshilli i Sigurimit i OKB-së  miratoi rezolutën 1244 me të cilën u vendos protektorati, prania ndërkombëtare në Kosovë, UNMIK-ut si mision civil dhe KFOR-it, mision ushtarak. Më 17 shkurt 2008, Kosova shpalli pavarësinë.

Si përfundim në vitin 1998 shpërtheu lufta në Kosovë mes shqiptarëve që donin pavarësinë dhe forcave të armatosura serbe. Luftimeve u erdhi fundi në vitin 1999, pas një fushate bombardimesh ajrore prej 78 ditësh nga NATO-ja, në fund të së cilës kishin humbur jetën 13 mijë vetë dhe qindra të tjerë kishin braktisur shtëpitë e tyre. Nga janari deri më 12 qershor 1999 janë vrarë ose evidentohen të zhdukur 1.396 fëmijë, nën moshën 18-vjeçare, apo më tepër se 11 për qind e viktimave të përgjithshme të të vrarëve në Kosovë. Kjo statistikë për dhunën mbi fëmijët është më tragjikja në historinë e re të Evropës. Sipas të dhënave të grumbulluara, në Kosovë nga janari 1998 deri më 12 qershor 1999, ka pasur 12.843 viktima të nacionalitetit shqiptar, prej tyre 1.741 femra, ndërsa në altarin e lirisë kanë rënë 2.261 dëshmorë, në mesin e tyre 68 dëshmorë e martirë nga Shqipëria. Veç vrasjeve, janë shkatërruar më se 188 mijë objekte banimi, janë dëbuar nga Kosova më se 1 milion banorë.

Kosova shpalli pavarësinë në vitin 2008, dhe është njohur nga mbi 110 vende. Serbia ende nuk e njeh pavarësinë e saj.

Sistemi i drejtësisë ndërkombëtare me 1993, themeloi Gjykatën Penale për krime e lufte në Hagë, 

u ngritën padi ndaj 161 peronave, 83 prej tyre u dënuan, ndërsa 19 u liruan. Në mesin e të dënuarve ishin udhëheqësi i serbëve të Bosnjës, Karaxhiç, ndërsa Millosheviçi vdiq në burg para se të gjykohej, kurse Ratko Mladiç u dënua me burgim të përjetshëm.