Prof. Dr. Sylë Ukshini/
Në raportet konsullore austro-hungareze të fillimit të shekullit XX, bashkëpunimi ndërmjet diplomatëve rusë dhe serbë në veri të Vilajetit të Kosovës (Üsküb/Shkup) paraqitet si një element i qëndrueshëm i rivalitetit gjeopolitik në Ballkan, si dhe përpjekjet permanente serbe për destabilizimin e Kosovës përmes amratosjes së popullasisë dhe bandave serbe. Një dëshmi sa aktuale dhe domethënëse në këtë drejtim është raporti i konsullit austro-hungarez Gottlieb Pára, drejtuar ministrit të Jashtëm Alois Lexa von Gołuchowski, i datës 6 gusht 1901, i hartuar nga Shkupi, atëherë qendra administrative e Vilajetit.
Leximi i raporteve sekrete të diplomatëve evropianë për Shqipërinë e Epërme (Kosovën) zbulon paralele të dukshme me zhvillimet politike bashkëkohore dhe me qëndrueshmërinë e politikës ruse kundër Kosovës. Edhe raporti i vitit 1901 hedh dritë mbi këtë vazhdimësi strukturore, duke dokumentuar bashkërendimin ruso-serb në terren dhe instrumentalizimin e çështjeve lokale për qëllime strategjike.
Pára evidenton, ndër të tjera, paraqitjen e ekzagjeruar të shpërnguljes së familjeve serbe nga Novi Pazari, dërgesat e armëve nga Serbia dhe përhapjen e qëllimshme të thashethemeve mbi një origjinë gjoja austro-hungareze të këtyre armëve. Raporti trajton gjithashtu aksionet e çarmatimit të popullsisë, të zhvilluara pjesërisht nën udhëheqjen e Isa Boletinit, si dhe udhëtimin e një gazetari çek me orientim proserb, i cili shërbente për përforcimin e narrativave politike në favor të Serbisë.
Një aspekt tjetër i rëndësishëm është pakënaqësia e valiut osman me çarmatimin e popullsisë serbe nga ana e mutasarrifit të Prishtinës, si dhe ndërhyrja ruse për shkarkimin e këtij funksionari. Pára vëren gjithashtu shenja të jolojalitetit brenda administratës osmane, planet për thirrjen e një kuvendi shqiptar në afërsi të Pejës, si dhe pozitën e pasigurt të zëvendëskonsullit serb në Prishtinë dhe të mitropolitit serb në Prizren.
Në tërësi, raporti i Párës përbën një burim të rëndësishëm për të kuptuar mekanizmat e ndikimit ruso-serb në Kosovë në fillimshekullin XX dhe dëshmon se tensionet aktuale në rajon kanë rrënjë të thella historike, të lidhura me konkurrencën e Fuqive të Mëdha dhe instrumentalizimin e realiteteve lokale ballkanike.
Më tej konsulli Para shkruan: “Episodi i ditëve të trazuara në Prishtinë, Mitrovicë, Kollashin dhe Novi Pazar duket se ka marrë fund me kthimin e komandantit ushtarak Ferik Nuri Pashë, të shtunën më 3 të këtij muaji, si dhe me mbërritjen sot të z. Mashkov pas ekskursionit të tij trejavor. Nga vëzhgimet që këto ngjarje i ofruan një vëzhguesi të paanshëm, në radhë të parë meriton të përmendet fakti se qeveria ruse edhe këtë herë nuk e la t’i shpëtonte rasti për t’u përzier në punët e brendshme osmane, duke pretenduar një të ashtuquajtur të drejtë mbrojtjeje mbi mbarë botën sllavo-ortodokse të krishterë.
Mbi bazën e njoftimit të marrë nga zëvendëskonsulli serb në Prishtinë, se ky i fundit – për shkak të qëndrimit kërcënues të popullsisë myslimane – ishte detyruar të ndërpriste pa rezultat udhëtimin e ndërmarrë më 15 korrik drejt Mitrovicës, me synim ndërhyrjen në favor të popullsisë së krishterë të Kollashinit (nga e cila myslimanët kishin marrë armët), z. Mashkov kërkoi nga ambasada e tij dërgimin (komandimin) e tij në veri të vilajetit. Kjo kërkesë u pranua menjëherë dhe ai u nis më 17 korrik për në Mitrovicë, ndërsa iu bashkua edhe zëvendëskonsulli serb i Prishtinës, Avramović.
Z. Mashkov qëndroi më gjatë në zonën e Kollashinit, e cila shtrihet në të dy anët e lumit Ibër në perëndim të Mitrovicës dhe banohet kryesisht nga të krishterë. Në fshatin Brnjak (rreth 27 km në vijë ajrore në perëndim të Mitrovicës) thuhet se ai u kërcënua seriozisht nga myslimanët e grumbulluar atje, prandaj iu desh të kërkonte mbrojtje ushtarake. Mashkov mundi të komunikonte lirshëm me popullsinë ortodokse të asaj treve dhe të hartonte procese-verbale dëshmish lidhur me shtypjet dhe keqtrajtimet e supozuara nga popullsia myslimane.
Më 30 korrik, ai mbërriti në shoqërinë e oficerit të Gardës ruse, Rittich, në Novi Pazar, ku u vendos në shkollën serbe dhe vijoi hetimet e tij në të njëjtën mënyrë si në Mitrovicë dhe Kollashin. Sipas rrëfimit të z. von Rittich, i cili u kthye këtu më 3 të këtij muaji, Mashkov paska arritur të zbulojë disa gjurmë keqtrajtimi dhe torturimi të të krishterëve nga myslimanët. Si veçanërisht të rëndë ai përmend faktin se, në kohën kur mbërriti në Novi Pazar, aksioni i çarmatimit vijonte ende, megjithëse iradeja perandorake që ndalonte ndjekjet e mëtejshme kundër serbëve ishte shpallur që më 23 korrik.
Edhe pse shumë banorë të krishterë gjatë tre muajve të fundit i kanë braktisur vendbanimet dhe janë strehuar në Serbi, shifrat e publikuara nga gazetat serbe për këtë çështje janë dukshëm të ekzagjeruara. Në zonat e vizituara nga Mashkov, sipas deklarimit të vetë Rittich-it, numri i të ikurve është i vogël dhe ata kryesisht i përkasin shtresave më të mira (p.sh. priftërinj etj.).
Sipas informatave që marr nga burime të besueshme, përfaqësuesi rus e shfrytëzoi kontaktin e tij me rajatë e krishterë për të nxitur qëndrim kundër Austro-Hungarisë, sidomos kundër projektit – që ai e konsideron të vendosur – për zgjatjen e hekurudhave boshnjake deri në Mitrovicë. Interes të veçantë meriton çështja e armatosjes së të krishterëve, të cilën as pala serbe dhe as z. Mashkov nuk mund ta mohojnë. Meqë gjatë javëve të fundit u gjetën disa qindra pushkë Martini në posedim të fshatarëve serbë në pjesën veriore të vilajetit, drejtuesit serbë të aksionit të armatosjes dhe mbrojtësit e tyre rusë po përpiqen tani t’ia shpjegojnë disi “në mënyrë të besueshme” opinionit publik evropian origjinën e këtyre armëve. Të aftë gjithnjë për shpikje dhe shtrembërim, nga pala serbe dhe ruse komentohet se armët paskan hyrë fshehurazi nga kontrabandistë shqiptarë dhe u paskan shitur popullsisë së krishterë.
Autoritetet turke, megjithatë, thonë ndryshe, pasi kanë dëshmi dhe rrëfime të shumë ortodoksëve – të penduar – se armët vinin nga Kuršumlje dhe ishin shpërndarë falas përmes ndërmjetësimit të priftit të Kollashinit, Mihajlo, i cili vitin e kaluar ishte arratisur në Serbi. Për më tepër, versioni serb bie poshtë nëse merret parasysh se një pushkë Martini këtu ende kushton 40–50 guldenë, një shumë e papërballueshme për banorët e varfër të krishterë kufitarë.
Nuk mungojnë as sot thashethemet e përhapura nga Serbia se e gjithë lëvizja qenka inskenuar nga Austria për të realizuar më në fund idenë e saj të avancimit. Është për të ardhur keq që insinuata të tilla kanë gjetur vend edhe në gazeta të mëdha si “Novoje Vremja” dhe “Národni listy” (kjo e fundit, p.sh., në numrin e saj të 9 korrikut të këtij viti, duke iu referuar një shkrimi të “Novoje Vremja” të mbështetur mbi rrethana krejt të rreme, kërkonte nga Shkëlqesia Juaj të më tërhiqte menjëherë nga posti i konsullit të Shkupit dhe – siç ndodhi dikur me z. von Kuczyński – të më dërgonte diku në Amerikën e Jugut).
Simptomatik në raport me ngjarjet e fundit ishte edhe vizita e redaktorit të “Novoje Vremja”, Vsevolod Svatkovsky (që përdor pseudonimin “Nestor”), i shoqëruar nga oficeri i sipërpërmendur i Gardës. Pas disa udhëtimeve nga Shkupi drejt fshatrave sllave në shpatet e Karadakut, si edhe në Tetovë, Köprülü, Prilep dhe Selanik, për të mbledhur të dhëna mbi përkatësinë gjuhësore e kombëtare të sllavëve të jugut (serbë e bullgarë), të dy u kthyen në Shkup dhe më 22 korrik udhëtuan për në Mitrovicë për t’iu bashkuar konsullit Mashkov. Fillimisht synonin të shkonin deri në Bosnje, por duket se hoqën dorë nga ky plan për shkak të mundësisë së karantinës në kufi. Svatkovsky u kthye në Shkup më 23 korrik dhe më 28 korrik u nis për në Bullgari, ndërsa von Rittich qëndroi me Mashkov-in deri më 2 gusht. Është e lehtë të kuptohet se oficeri do t’i përdorë në mënyrë zyrtare vëzhgimet e tij ushtarako-gjeografike, të plotësuara edhe me fotografi të shumta.
Unë i kam njohur më afër të dy zotërinjtë. Z. Svatkovsky, i referuar tek unë nga deputeti çek Dr. Kramář (të cilin personalisht nuk e njoh), nuk u ngut të përmbushte këtë “mision”; ai erdhi tek unë vetëm pasi kishte kaluar disa ditë duke komunikuar intensivisht me konsujt rus dhe serb. Ky gazetar i talentuar dhe relativisht i kulturuar u shfaq si propagandues i zjarrtë i ideve pansllaviste; për rrjedhojë, tek ai nuk vërehen simpati për Monarkinë austro-hungareze, të paktën për aq kohë sa – siç thotë ai – rendi centralist në Austri të mos zëvendësohet me një regjim që merr parasysh interesat e popujve sllavë (pra një sistem federal). Ai dënon veçanërisht politikën e Monarkisë në provincat e okupuara. Unë iu përgjigja se, për të formuar një gjykim më të drejtë mbi Bosnjë-Hercegovinën, do të ishte e dobishme të realizonte udhëtimin e planifikuar, ku do të mund të bindet se e ashtuquajtura “propagandë katolike” e qeverisë atje nuk është gjë tjetër veçse një fabul e sajuar trashë.
Megjithëse Svatkovsky deklaron se në çështjen maqedonase është i paanshëm dhe do të dëshironte një vëllazërim serbo-bullgar, ky “paanshmëri” zhduket sa herë diskutohet një rast konkret lidhur me përkatësinë gjuhësore të një krahine, ku ai shfaqet rregullisht si përkrahës i serbëve.”
(Teksti vijon me pjesën mbi qëndrimin e autoriteteve osmane, rolin e mutasarrifit Xhemal Bej, aksionin e çarmatimit të ndërmarrë nga popullsia myslimane nën udhëheqjen e Isa Boletinit dhe Adem Çaushi, intriga brenda administratës, si dhe planin për një mbledhje shqiptare pranë Pejës; nëse dëshiron, e përkthej menjëherë edhe atë pjesë deri në fund, pa e shkurtuar.) Burimi: Oliver Jens Schmitt dhe Eva Anne Frantz (red.), Politik und Gesellschaft im Vilayet Kosovo und im serbisch beherrschten Kosovo 1870–1914. Berichte der österreichisch-ungarischen Konsuln aus dem zentralen Balkan, Band 4 (1908–1914), Schriften zur Balkanforschung, Wien: Österreichische Akademie der Wissenschaften / Böhlau Verlag, 2020.