Motto: “Me shti kryet ngushtë, e nxjerr me fjalë;me shti fjalën ngushtë, e lan me krye”/
Fjalë e urtë shqiptare/
Të gjitha shkrimet e shenjta nisin me lavdimin e Fjalës, e Cila pat qenë në fillim të fillimeve, pat qenë në Zot dhe vetë Zot. Kjo Fjalë mori trup dhe jetoi mes njerëzve: “Të gjitha u krijuan me anë të Tij; asgjë
nuk u bë pa veprimin e Tij. Ai ishte burimi i jetës…” Vetvetiu zbulohet se Fjala zbriti në tokë dhe ishte në vend të Zotit. Ishte njëherazi një shenjë e Zotit për njerëzit, dhe një mundësi tashmë e përkryer e
njerëzve për të hyrë në dialog me Të.
Më pas Fjalën e kryqëzuan, e përqeshën, nuk e besuan, por Fjala nuk kaloi. Përkundrazi: të gjitha kaluan e po kalojnë nën shenjën drithëruese të përjetësisë së Saj. Kësisoj, me shumë martirë, gjak e keqkuptime, u vendos krishtërimi i vërtetë, shpirtëror e mendor, kurse për shqiptarët e periudhës së paganizmit Fjala u shfaq në trajtën e Besës. Pararendës i natyrshëm i Besës ishte premtimi, pra dëshira për të bërë mirë, për të shpëtuar, mbijetuar etj. Premtimi nuk është veçse zhvendosja në kohë dhe në hapësirë e shpirtrave të atyre që marrin pjesë në aktin përkatës, shpirti i premtuesit dhe shpirti i atij, të cilit i
premtohet; është një katapultim në të tashmen që ende nuk ka mbërritur, por që pritet të vijë ashtu siç e duan premtuesit dhe pritësit e përmbushjes së premtimit. Kjo zhvendosje në të ardhme, ose paraprirje,
joshje, tërheqje e së ardhmes në të tashme përmes Fjalës, paraprihet nga një flijim – zakonisht gojor, nga një betim, përbetim: njëfarë vulosjeje e padukshme e premtimit. Kjo është Besa: një gjendje shpirtërore, tashmë edhe strukturë genetike, e shqiptarit të gjithëkohshëm (arketipal). Mund të thuhet se Besa ishte për shqiptarët në vend të Zotit, ose, më saktë, ishte Zoti shqiptar.
Zoti shqiptar mbeti i pandryshuar edhe pasi Apostulli Pavël solli në Ilirikum krishtërimin. Besa me krishtërimin, sipas logjikës moderne, duhej ta kish zbritur Besën shqiptare në një plan më pak të rëndësishëm,
me karakter gjysmë-muzeal, sepse shqpirti i një populli me tipare kaq të veçanta nuk mund të ndjekë njëheresh dy trajta shpirtërore, të cilat,etnologjikisht, madje edhe nga ana antropologjike, e përjashtojnë
njëra-tjetrën; më vonë ndërthurrja e krishtërimit me Besën çoi në njësimin më të natyrshëm të tyre (për t’u shënuar ngjashmëria befasuese e Ligjeve të Moisiut me filozofinë e Pavlit dhe me Kanunin e Lek Dukagjinit). Teksa krishtërimi realizonte hyrjen e shpirtit shqiptar në hapësirën e Homo Religiosus, Besa ndalonte përdaljen e genit shqiptar, shmangte shprishjen e tipareve të shpirtit shqiptar, rrjedhimisht:
shkombëtarizimin. Prandaj “Besa është më e fortë se vdekja”, prandaj besa nuk duhej humbur, se përndryshe të humbte varri etj. Për të zbuluar rolin e kësaj bese dhe rolin e saj në qëndresën e shqiptarit ndaj
tundimeve të ashtuquajtura përparimtare të epokës moderne, mjafton të përmendim shprehjen e famshme se “Shqiptari, kur jep fjalën, therr djalën”. Pra, është gati të shterë jetën e një brezi, për të cilin është
robtuar e flijuar me gjithë shpirt, vetëm e vetëm që brezi pasues të mos hyjë në jetë nga dyert e mbrapshta.
Folklori shqiptar është ndjeshëm i orientuar ndaj Besës dhe bëmave të saj: në disa balada Besa ngre nga varri, në të tjera muros, në të tjera rimarton bashkëshortë apo çliron të burgosur, por gjithmonë duke bërë
ligjin mbi kohën e hapësirën, mbi kufijtë mes botëve e shqisave. Në të gjitha rastet drama është e pranishme dhe e përshkruar mrekullisht, siç mund ta kryejnë vetëm popujt që kanë një marrëdhënie të veçantë e aspak dogmatike me Zotin, pa lënë vend për komente të stërholluara e ripunime.
Ideja qëndrore e kësaj zone të folklorit tonë, si një shtyllë e gurtë,mban të vërtetën se gjithçka do të kalojë, përveç Fjalës. Edhe personazhet që murosen nga besa e shkelur, edhe ata që ngrihen nga varri
për të mbajtur Fjalën e dhënë, udhëtojnë në kohë dhe në hapësirë, për t’u gjendur atje ku kanë dhënë besën të jenë. Dhe atje arrijnë: nusja e kështjellës Rozafat mbetet e vdekur-e gjallë, me gjysmën e trupit të
murosur, me tjetrën jashtë mureve, që kështjella të mbahet më këmbë;Ymer Agai e rimerr të shoqen vetëm pak çaste para se pritja e saj të mbarojë; Konstandini i vogëlith ngjallet pak, mban fjalën, kthehet
rishtas në varr. I parë nga ky kënd, shqiptari ndodhet në ardhmëri qysh kur ndeshet me kthetrat e së tashmes; për rrjedhojë, çdo shkelje e Besës, apo çdo vonesë, kushton më shtrenjtë nga ç’mund të pandehet.
Logjika është e thjeshtë dhe përgjakëse: sa më pak Besë, aq më pak Zot, aq më pak Shqiptar. Në Kanunin e Lek Dukagjinit, në Librin e Shtatë, Nye Tetëdhetetet, nr.532, thuhet: “Beja e Shqyptarit ka dy punë para sysh:
a) thrret Perëndin në dishmit të së vërtetës; b) i nënshtrohet randimit të ndëshkimevet të përjetshme e giobës së kohëshme kah kanuja”.Etimologjia e fjalës “Besë” është ende e paqartë. Dikush e ka lidhur me
emrin e fisit të bessëve, shqyrtuesit dhe përkthyesit e Orakullit të Delfit – dhe mjeshtëria e tyre në përkthimin e hieroglifeve dhe të shenjave hyjnore lidhet drejtpërdrejt me lashtësinë e shqipes, por jo aq
sa një fis i tërë të shndrrohet në një fjalë të vetme; fjala është e papërkthyeshme (popujt e tjerë e përdorin siç e dëgjojnë, dhe meqenëse kjo fjalë shpreh e mishëron një fenomen rrënjësisht shqiptar, ka tashmë
kodin e vet në qëniet e atyre që e hasin); të përpiqesh ta përkthesh në plotni dhe njëheresh në të gjitha thellësitë, është njëlloj sikur të përpiqesh të përkthesh një fytyrë apo një gur.
Besa ka qenë Zoti i shqiptarëve të mërguar, ka qenë toka e tyre e humbur, toka e tyre e premtuar, e rigjetur; ka qenë vetë jeta dhe mbijeta e tyre. Edhe nëse nuk e kanë ditur, shumë shqiptarë e kanë
ndjerë në eshtër metaforën mahnitëse e rrënqethëse të yllit që, pasi u bë bisht, filloi të pritet, apo filluan ta prisnin. /Dielli arkiv-Janar-Prill 2001