Me rastin e 45 të vdekjes
Prof.Muhamed Mufaku/
Ky vit,që shënon 45 vjet të vdekjes së Xhafer Deva (1904-1978),filloi herët nga Tirana me cerominin e pagëzimit të një segment të Rugës së Ibrahim Rugova me me një emër domethënës (Rruga “Dëshmorët ee 4 shkurti”),gjë e aktulaizoi përnjë herë polimikat në shtyp dhe mjetet sociale rreth Xheafer Devës: kriminel dhe bashkëpunëtor me Gjermaninë naziste apo lider nacionalit që e lidhi fatin me rishpalljen e Pavarësisë shquptare dhe për shpëtimin e Kosovës prej rrezikut të pritur atëherë.Vërtetë,këto polimika të nxituara reflektojnë dy kultura politike shqiptare që u krijuan me kohë gjatë 1941-1945: Kultura politike në Shqipërinë e 1913,e sidomos në jug,e cila ishte i hapur për bashkëpunim me “vëllazërit” sllavë që erdhën më 1941 për ndihmë për themellimin e partisë komuniste dhe e ngirtën Enver Hoxhën në krye të asaj partie duke siguruar më vonë edhe ndihmën e partizanëve shqiptarë në 1944-1945 për “çlirimin” e Kosovës,me pasojat që dihen.Për këtë kultuë,Xh.Deva fillon dhe përfundon si kriminel,në saj të teksteve shkollore të hartave me direktivat e Partisë,pra nuk përcillet aktiviteti i tij i madh në Mërgim për bashkimin e opozitës antikomuniste dhe në “Operacionin e madh” sektet (1948-1951),i cili kishte për qëllim përgatitijen e terrenit në Shqipëri për një kryengritje kundër regjimit komunist me ndihmën e aleatëve( SHBA dhe Britania).Nga ana tjetër,kultura politike në Shqipërinë e vriut,dhe sidomos në Kosovë, kishte një përvojë tjetër me sllavët,si më 1877-1878,1912-1913 dhe më 1918-1941,ndaj ajo u shpreh përsëeri me Lidhjen e dytë të Prizrenit në krye me Devën dhe shokët e “Grupit Kosovar”(Rexhep Mitrovica,Xhelal Mitrovica,Tahir Zajmi dhe Rexhep Krasniqi),i cili vazhdoi aktivitin politik në Mërgim duke ngritur për herë fatin e Kosovës edhe kur aleatët u pajtuan gjatë Luftës së fohtë me fatin e Kosovës në kuadër të Jugosllavisë,duke themelluar më 1962 Lidha e Prizrenit në Mërgim në krye me Devën deri në vdekjen e tij më 1978.Mu për këtë,këto figura u rehabilutuan në Kosovë më 1999 në mënyra të ndryshme.Në këtë kontekst,polimika rreth Rrugës “Dëshmorët e4 shkurtit” nuk u kufizua vetëm me faktin që ajo ishte një segment të Rrugës së Ibrahim Rugovës,por tejkaloi së shpejti te Xhevaer Deva si “kriminiel” për ta mjegulluar këtë cënim të emrit të Ibrahim Rugovës.Tani,me rastin e 45 vjetorit të vdekjes së Xh.Devës,ishte moment të sqarohet ç’ ndodhi më 4 shkurt 1944 në kundër të një konferenca shkencore për figurën e Xhafer Devës,i cili është shumë më dimensional se sa mendohet. Kuptohet,kjo mund të arrihet vetëm në bazë të dokumenteve të arkivave të ndryshme dhe të shkrimeve të Xh.Devës.Nga këto shkrime,do të lëshojmë tani një shkrim të Xh.Devës që botohet për herë të parë.Shkrimi përmbledh një analizë të dendur të ngjarjeve të rendësishme që ndodhën më 1943-1944,përkatësisht kapitullimi i Italisë dhe shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë që tani e kaloi shumë kufinjtë e 1913,duke përfshirë një pjesë të madhe të Kosovës dhe Maqedonisë përendimore dhe një pjesë të Malit të zi.Siç duket,këto faqe që botohen tani për herë të parë mund të jeni pjesë të një punimi të gjatë të shkruar me tahmin në 1962.Në atë kohë Grupi Kosovar u forcua në Mërgim,në prag të themellimit të Lidhjes së Prizrenit në Mërgim,dhe krerët e tij (Xhfer Deva,Rexhep Krasniqi dhe Tahir Zajmi) sikurse u moren vesh për të shkruar versionin e tyre nacionalist shqiptar për ato ngjarje historike pasiqë secili prej tyre kishte rolin e vet në ato ngjarje që e karektarizuan Shqipërinë etnike,pra Shqipëria e 1913 me “Tokat e lirueme”.Kështu,Rexhep Krasniqi(1906-1999),i pari shqiptar që u dokorua në histori në Universitetin e Vjenës më 1935,botoi disa shkrime dhe tek pas vdekjes iu botua në Prishtinë disertacioni “Kongresi i Berlinit dhe Shqipëria Verilindore”,kurse Tahir Zajmi e botoi në Bruksel më 1964 librin e tij “Lidhja e dytë e Prizrenit dhe lufta heroike e popullit për mbrojtjen e Kosovës”.Këto faqe të Devës kanë vlerën e vet sepse aurori paraqet një analizë të veten për gjendjen në rajon pas shpartallimit të Jugosllavisë në Prill 1941 dhe kapitullimit të Italisë 1943, që hapen një horizont të ri për shqiptarët me përvoja të ndryshme në vendet ku jetonin deri atëherë. Me rendësi të veçantë janë ato të dhëna që i oërmend Deva për kontaktat e parë me komandën gjermane në Beograd dhe për lëvizjet e tij në Kosovë dhe në Shqipëri për një shtet të ri të pavarur shqiptar me sovranitet të kufizuar që mund të pranonte praninë ushtarake gjermane në pika të caktuara “derisa të kryehet lufta”. Më këto lëvizje të Devës u sigurua pajtimi për konceptin e shtetit të ri shqiptar me regjencë në krye me Mehdi Frashërin dhe një qeveri me prani të ndieshme të Grupit Kosovar:Kryeministri Rexhep Mitrovica,Ministri i mbrëndshëm Xhafer Deva dhe Ministri i arsimit Rexhep Krasniqi.Kutohet,kjo qeveri nuk u shikua me sy të mirë në terë Shqipëri,e sidomos në jug ku partia komuniste kishte agjenda tjera.Këto fleta dhe tjera ruhen me kujdes të madh të vetrani Idriz Lamaj, miku dhe bashkëpunëtori i ngushtë i Xhafer Devës,i cili e trashigoi nga bashkëshortja e Devës nja 1000 faqe me korespodenca dhe shkrimet e tij në disa gjuhë.Z.Lamaj,i cili botoi disa libra me vlerë për historinë shqiptare,u mbeshtet në këtë mori dokumentash për ta paraqitur më ndryshe Devën në librin e tij “Xhafer Deva në dritën e letrave të veta dhe zbulesa tjera të mërgatës” që doli në New York më 2002 dhe u ribotua në Prishtinë më 2022 . Tani,me bujarinë e vet të njohur(i dhuroi Arkivit të Kosovës 15 mijë dokumente më 2021) na lejoi që ti botojmë këtë shkrim origjinal të Devës,e shkruar me makinë me dorën e vet,si kontribut për një qasje më objektive të figurës së Devës,për çka meriton një diskutim në një konferencë shkencore me rastin e 45 vjet të vdekjes.Në fund,vlen të theksohet se Xh.Deva, i lindur në Mitrovicë më 21 shkurt 1904, nuk arriti të mësojë gjuhën amëtare në shkollë,por e kreu shkollimn në serbish dhe vazhdoi shkollimin duke mësuar shumë gjuhë(serbisht,rusisht, turqisht,gjermanisht, italisht dhe anglisht). Shkrimi është në gegnishte të rrjedhshme që e mësoi në shtëpi dhe e ruajti më vonë në mërgim qoftë në diskutimet ose shkrimet e tij.Tani ky shkrim me vlerë i Devës do të botohet për herë të parë në revistën mujore “Shënja” të Shkupit me rastin e 45 vjetori të vdekjes.