Arian Galdini/
Një vulë mbi letër. Një datë që nuk lëkundet. Një emër që nuk fshihet. Një afat që e detyron shtetin të mos ikë nga barra e marrjeve të përgjegjësive të plota. Ky nuk është zbukurim. Është ora e ligjit, çasti kur pushteti pushon së qenuri zë dhe bëhet përgjigje, kur fjala zbret nga tribuna dhe hyn në zyrë, kur qytetari pushon së luturi dhe nis të kërkojë si i barabartë.
“Kur shteti shqiptar merr përgjegjësi të plota” do të thotë, pritja merr fund si zakoni më i poshtër, dera merr roje, harresa pushon së qenuri mënyrë pune. Do të thotë një përgjigje e shkruar, e datuar, e nënshkruar, me përgjegjës të emërtuar. Çamëria është prova jonë më e rëndë, sepse shtron pyetjen vetiu, a jemi popull që e mban dhimbjen si rrëfenjë, apo popull që e shndërron dhimbjen në kërkesë të lexueshme, të provueshme, të gjykueshme?
Sepse kur një çështje nuk futet në rregullin e shkrimit, kur nuk mban emër, afat, përgjegjës, ajo digjet e fiket si kashtë, pa u bërë kurrë rrugë. Dhe dhimbja pa rrugë prodhon dy burgje, mërzinë e pafund dhe nervin pa drejtim. Në burgun e mërzisë, plaga kthehet në pluhur, në burgun e nervit, plaga kthehet në shkop.
Në të dyja rastet, humbet drejtësia.
Çamëria është e drejtë e shqiptarëve autoktonë të asaj krahine, shqiptarë të dëbuar nga vendi i vet, të zhveshur nga pasuria, të goditur me dënime në mungesë, dhe të penguar shpesh edhe të shohin vendlindjen, në kufi, në hyrje, në rrugë, në varre. Ky pengim s’është vetëm plagë e djeshme, është pengesë e sotme, që e mban një bashkësi shqiptare të ndarë nga rrënja e vet.
Unë e shkruaj këtë si qytetar, si prind, si shqiptar, me barrë morale, me respekt për faktin, me synim paqësor dhe me horizont perëndimor. Fitore, këtu, nuk është triumfi mbi tjetrin, është kthimi i së drejtës në trajtë që duron kritikën, duron kohën, duron gjykatën. E shkuara na thërret të mos gënjejmë. E tashmja na thërret të mos shpërndahemi. E ardhmja na thërret të mos shndërrohemi në britmë.
Dhe fjala e fundit, në çdo kulturë të denjë, është përgjegjësi.
Çamëria ka shumë emra.
Por ka edhe një emër që e mban mbi shpinë si barrë të gjatë, Servet Mehmeti.
Ai erdhi fëmijë në Shqipëri, u rrit me një nënë që ia zbukuronte varfërinë me këngë çame dhe ia mbyllte detin e lotëve me buzëqeshje.
Në shtëpinë e tyre mungonin sendet, nuk mungonte dinjiteti.
Dhe kjo është gjëja më e rrallë, nënë që nuk e kthen mungesën në helm, por në këngë, nënë që nuk e kthen dhimbjen në mallkim, por në urtësi.
Serveti nuk kërkon hakmarrje.
Kërkon bregun. Kërkon varrin.
Kërkon pragun.
Kërkon të mos i trajtohet kujtesa si faj.
Kur dëgjon “Çamëria s’ekziston”, e ndien si të të thonë “s’ke lindur”.
Ky është mohimi në formën më të ftohtë, mohim i një njeriu, jo vetëm i një teme.
Prandaj pyetja “si i marrin letrat në arkiva çamët, kur u bëhet peng hyrja?” është pyetje shteti, jo pyetje stili.
Aty ku njeriu s’e kalon dot kufirin, e drejta nuk matet me këmbë, matet me shkrim.
Kur njeriu nuk lejohet të prekë pragun, shteti i tij duhet të dijë të prekë ligjin.
Përndryshe “arkivi” mbetet fjalë e bukur që s’i shërben askujt, përveç atij që do ta zgjerojë pritjen derisa pritja të duket fat.
Në një nga ata dimra të fundluftës, një djalë i vogël, le ta quajmë vetëm “djali”, mbajti në xhep çelësin e derës së shtëpisë.
Çelësi ishte i vogël, por kishte peshën e një bote, oborr, pemë, erë buke, zë nëne, hap babai.
Karvani ecte drejt së panjohurës, njerëzit s’kishin kohë të merrnin gjëra dhe morën vetëm atë që mban njeriun njeri, pak rroba, pak dokumente, pak turp.
Vitet kaluan. Djali u bë burrë.
Kur u kthye, siç kthehen njerëzit që s’duan gjak, por dritë, gjeti një gardh të ri, një pronar të ri, një letër të re, një heshtje të re.
Çelësi i vjetër nuk hapej askund, nga ai çast, ai ishte vetëm provë, jo hyrje.
E mbajti në pëllëmbë dhe e kuptoi se dera, në botën moderne, nuk është më dru, është shkrim.
Dhe këtu nis drama e së drejtës, kur çelësi mbetet pa derë, kujt i përket dera?
Po e them një herë, qartë, që të mos kemi dy bosht që garojnë: Çelësi është kujtesa. Dera është e drejta.
Shkresa është shtegu midis tyre.
Kur shtegu mungon, çelësi bëhet relike dhe dera bëhet mohim.
Kur shtegu ndërtohet, kujtesa shndërrohet në rrugë.
Këtu nuk pranoj gjuhë të turbullt.
Çamët janë shqiptarë të Çamërisë, autoktonë në atë krahinë, me jetë, punë, familje, pasuri, zakone, këngë e varre.
Fjala që e zvogëlon identitetin për ta bërë më të lehtë mohimin është thikë e butë, nuk pret me zhurmë, por të lodh ngadalë.
Kjo nuk është tezë, është vijë e hapur, gjuha e përditshme, emrat e vendit, mbiemrat, zakonet, këngët, varrezat, kujtimet e ruajtura brez pas brezi, dhe fakti i thjeshtë se Shqipëria është shteti amë.
Ngjarjet e viteve 1944–1945 ndaj shqiptarëve të Çamërisë janë përshkruar nga autorë të ndryshëm si një përzierje e dhunës ndaj civilëve, dëbimit masiv, plaçkitjes e konfiskimit të pasurisë, dënimeve në mungesë dhe mohimit të kthimit.
Fakt i rëndë është ky, një bashkësi shqiptare u shkëput nga trojet e veta dhe u hodh tej kufirit në klimë frike e dhune.
Po, në atë kohë ka pasur individë që u lidhën me pushtuesit, siç ka pasur në shumë vende e shumë bashkësi në kohë pushtimi, por trajtimi i Çamërisë nuk ishte ndëshkim ndaj atyre individëve, ishte goditje ndaj një krahine të tërë shqiptare.
Kur ndëshkimi shndërrohet në kolektiv, drejtësia rrëshqet në hakmarrje.
Këtu patriotizmi ynë matet me një gjë, a guxojmë ta kërkojmë të drejtën me standard, pa e shitur shpirtin te padrejtësia?
A guxojmë ta mbrojmë Çamërinë duke e mbrojtur edhe ligjin, sepse vetëm ligji e detyron botën të dëgjojë?
Prandaj fjala duhet të jetë e matur dhe e fortë njëherësh.
Disa fjalë kanë prag juridik që nuk e kalon dot një shkrim, por e kalon vetëm një gjykim ndërkombëtar.
Termi “gjenocid” është një prej tyre.
Ta përdorësh si shkelm në derën e diplomacisë i jep palës tjetër strehën e lehtë, “propagandë”.
Kjo s’do të thotë të zbehësh dhimbjen, do të thotë ta mbrosh kauzën.
Kauza fiton më shumë fuqi kur flet me fjalët që qëndrojnë në dosje, dëbim i dhunshëm, dhunë ndaj civilëve, konfiskim pasurie, humbje të të drejtave, mungesë shtegu ankese, mohimi i kthimit.
Dhe po, luftërat sjellin viktima të pafajshme kudo.
Por me shqiptarët e Çamërisë ndodhi diçka më shumë se kaq, u zbrazën vendbanime, u mbyllën dyer, u sekuestruan pasuri, u mohua kthimi.
Kjo nuk është “pluhur lufte” që e merr era, është politikë që kërkon trajtim të drejtë sot.
Këtu duhet të flasim shqip e prerë, mohimi është politikë shteti.
Dhe mohimi mbahet me një mjet të ftohtë, ndalimin e hyrjes ose pengimin e hyrjes për njerëz të lidhur me Çamërinë.
Kur një bashkësi nuk lejohet të prekë varret, shtëpitë, pronat, arkivat, mohimi bëhet edhe më i lehtë, pengesa e bën provën të vështirë.
Prandaj pyetja “si i marrin letrat në arkiva çamët?” nuk është retorikë, është test i realitetit.
Dhe përgjigjja duhet të jetë shqiptare në vullnet dhe perëndimore në mjet.
Tri rrugë të qarta, paqësore dhe të zbatueshme:
1. Përfaqësimi ligjor brenda territorit ku ndodhen arkivat
Kur kufiri bëhet mur, Perëndimi ka një përgjigje, përfaqësimi ligjor. Arkivat, regjistrat e tokës, gjykatat, nuk preken vetëm me trup, preken edhe me autorizim, me avokat, me kërkesë zyrtare, me udhë administrative e gjyqësore. Kur njeriu s’hyn dot, hyn shkresa.
2. Gjurmë e shkruar e çdo refuzimi
Çdo kthim mbrapsht, çdo ndalim, çdo pengesë, kthehet në shkresë, kush refuzoi, pse refuzoi, sipas cilit akt, në cilën datë. Refuzimi pa shkrim është mjegull. Refuzimi me shkrim bëhet provë.
3. Ndërkombëtarizimi i provës, jo i zhurmës
Kur pengesa bëhet sistem, çështja del nga nervi dhe hyn në standarde, liria e lëvizjes, e drejta e pasurisë, e drejta e ankimit, ndalimi i dallimit të padrejtë.
Një shtet i vogël fiton duke e bërë çështjen të lexueshme për botën, jo duke i rritur temperaturën vetes.
Ky është shqiptari i pjekur, ai që nuk e lëshon të drejtën, por e kërkon me mjetet që e bëjnë të dëgjueshme.
Kur ligje të kohës së luftës shndërrohen në hije të pasurisë së sotme, fjala “histori” nuk mjafton.
Duhet mekanizëm.
Duhet të kuptohet se “pasuria e shpallur armike” nuk është metaforë, është kategori që ka prodhuar bllokime, administrime, kufizime.
Dhe kur praktika mbetet e paqartë, ajo paqartësi nuk bie mbi zyrën, bie mbi familjen, mbi trashëgimtarin, mbi njeriun e zakonshëm që kërkon një të drejtë të thjeshtë.
Mbyllja politike pa qartësi praktike mban gjallë konfliktin e vonshëm.
Qartësia praktike është paqja e shkruar.
Dhe kur mjegulla zgjat, ajo nuk bie mbi karrige, bie mbi njerëz si Serveti.
Mbi djalin me çelësin.
Mbi familjen që ka pasur shtëpi dhe sot ka vetëm kujtesë.
Këtu është zemra e rrugës paqësore, pasuria dhe shtegu i ankimit.
Në ndërtimin perëndimor, pasuria nuk është vetëm send, është siguri jete, vijimësi familjeje, hapësirë lirie.
Kur privimi është i paarsyeshëm, shoqëria mëson frikën si zakon.
Kur ankimi s’është i mundur, shoqëria mëson nënshtrimin si zgjuarsi.
Prandaj kërkohet kthesa jonë më e vështirë, nga përgjithësimi i përbashkët te rasti i veçantë i dokumentuar.
Europa e njeh njeriun e vetëm si subjekt të së drejtës.
Për këtë arsye, në vend të thirrjeve të mëdha, duhet pako rastesh të provueshme, zinxhir pasurie, akte origjine, trashëgimi, regjistra, dëshmi përdorimi, prova konfiskimi ose pamundësie posedimi, dhe harta e shtegut të ankimit.
Në praktikën europiane, padrejtësitë pronësore të së kaluarës trajtohen me kthim fizik, me shpërblim, ose me përzierje të të dyjave.
Çamëria nuk kërkon asgjë më shumë, kërkon të hyjë në këtë radhë të drejtash, jo të mbetet në radhën e përjashtimeve.
Dua t’i jap lexuesit një pamje, jo një nen:
Një dhomë ruajtjeje dokumentesh.
Pluhur i imët mbi dosje.
Një tavolinë druri e gërryer nga bërrylat e leximit.
Një i moshuar që nxjerr nga xhepi një letër të palosur katër herë.
Një këshilltar ligjor që e hap ngadalë, e rrafshon me pëllëmbë, e ndjek me gisht rresht pas rreshti.
Zëri s’ngrihet. Vetëm letra flet.
Këtu lind ideja jonë shqiptare, e fortë dhe e zbatueshme: Dosja e Parcelës.
Çdo pretendim të mos jetë “Çamëria” në ajër, por dosje me numër, numër parcele, planvendosje, zinxhir pasurie, dokumente të ruajtura, përkthim ligjor i rreptë, dhe përmbledhje njëfaqëshe në shqip, greqisht dhe anglisht.
Një dosje e tillë nuk kërkon të besohet, kërkon të lexohet.
Dhe për të mos mbetur në fjali, njëqind shembuj prove.
Njëqind dosje të plota, të përgatitura me rregull, të përkthyera me saktësi, të gatshme për çdo tryezë ndërmjetësimi dhe çdo udhë ligjore ku lejohet.
Jo sepse fitohen të gjitha.
Por sepse provohet se kauza ka hyrë në epokën e provës.
Dhe prova është valuta e vetme që e kthen historinë në drejtësi.
Këtu e them pa zbukurim, edhe ne, në Shqipëri, e kemi përdorur shpesh Çamërinë si fjalë të madhe në fjalime dhe si fjali të vogla në punë.
Kemi bërë thirrje pa dosje, deklarata pa afat, ndezje pa shteg.
Kjo e ka lënduar besueshmërinë e vetë kauzës.
Dhe unë e kam ndier këtë faj në tryeza ku fjala u rrit më shpejt se dokumenti.
Kjo nuk e ndryshon atë që ndodhi.
E shpjegon vonesën e sotme.
Dhe vonesa, për një njeri të përzënë, është plagë e dytë.
Por ka edhe një zë që e mban kauzën të pastër, zëri i gruas së moshuar çame që thotë: “Nuk dua që nipërit e mi të urrejnë. Dua të dinë ligjin. Dua të mbajnë mend historinë. Dua të jetojnë të qetë mes njerëzve.”
Ky është patriotizëm i lartë, ai që e mbron të vërtetën pa e shitur shpirtin te urrejtja.
Çamëria fiton vetëm me formë perëndimore, provë, udhë ligjore, shteg ankese, përgjegjësi të emërtuar.
Pesë shtylla të qarta, shqiptare në synim dhe perëndimore në mjet:
1. Bërthama e provës, ekip i përhershëm, rregull verifikimi, botim i rregullt.
2. Pako e pasurisë së veçantë, portofol rastesh, rast pas rasti.
3. Qartësia praktike, heqje e zonave gri me gjuhë të saktë.
4. Dialog me prodhim, procesverbal, afate, prodhim të numërueshëm.
5. Etikë e palëkundur, asnjë dënim i përbashkët, asnjë poshtërim.
Dy mjete:
• Regjistri i hapur i pretendimeve të dokumentuara.
• Shtëpia e përkthimit ligjor (shqip–greqisht–anglisht).
Tri ide të forta, të zbatueshme, paqedashëse:
• Fondi i besuar i ndërmjetësimit, zgjidhje e veçantë, rast pas rasti, me palë të tretë të besueshme.
• Komisioni i hapjes së arkivave, rregull botimi, rend pune shkencor, afate.
• Rendi i përgjegjësisë vetjake, gjykim vetjak, prova, standard, askush nuk mbyllet pas derës së dënimit të përbashkët.
Kjo, e kthyer në gjuhë pune, mund të lexohet si një udhë afatmesme: Çamëria 2030.
Dhe këtu e them prerë, si detyrim shteti, Republika e Shqipërisë nuk mund ta trajtojë më Çamërinë si çështje komuniteti.
Çamëria është detyrim shtetëror.
Detyrim për të dokumentuar, përfaqësuar dhe çuar deri në fund çdo rast, me ligj, me përkthim, me këmbëngulje, pa zhurmë dhe pa dorëzim.
Çamëria nuk është dosje e një shoqate. Është dosje e shtetit shqiptar.
Çdo çështje kombëtare që kërkon fitore paqësore kërkon një objekt-bosht.
Çamëria e ka objektin e vet, shkresën.
Një shkresë me emër përgjegjësie dhe me afat.
Një popull nuk fiton kur e rrit temperaturën, fiton kur e bën shtetin të lexueshëm, edhe për veten, edhe për tjetrin, edhe për botën.
Mjafton një rresht.
Në fund, nuk mbetet as britma, as premtimi. Mbetet një rresht i thjeshtë në një letër, me emër, me përgjegjës, me afat.
Çdokush që ka humbur shtëpinë di ta lexojë atë rresht më mirë se çdo fjalim.
Dhe kur ai rresht kthehet në zakon, e drejta s’është më zë, është derë.
Atëherë çelësi pushon së qeni relike dhe kthehet në shtëpi.