Foto: wikipedia.org

Prof. Asoc. Dr. Bernard Zotaj/

Përkujtojmë në Ditën e Flamurit, dëshmorin e Atdheut Sali Njazi Dede, në ditën e rënies heroike në krye të detyrës për mbrojtjen e bektashizmit shqiptar, ballkanas dhe botëror.

Ishte koha kur Rilindja Kombëtare po gjallëronte ndjenjën atdhetare, doktrina bektashiane po gjente mbështetje gjithnjë e më të gjërë në popull. Kjo dhe për shkak të besimit me realitetin shqiptar e ballkanik, por dhe për frymën tolerante që përcillte. Për të riun Sali Njazi ndikimi i teqesë së Starjes, të Leskovikut, të Qesarakës dhe Kreshovës, lanë gjurmë të thella, për imazhin e pastër dhe real të bektashizmi. Në moshën 8 vjeçare u gjend në Stamboll, ku ndoqi mësimet në Haxhi Bektash. Falë trashëgimnisë shpirtërore shqiptare, u fut në rrugën plot mirësi bektashiane në vitin 1897. Ai tërhoqi vemendjen e Kryegjyshit Haxhi Fejzi Dedeit pasi dorëzohet si dervish në rrugën e Hakut, mori mësimet e Kuranit, hadithet e Profetit Muhamed dhe çelsat e diturisë mistike.

Në vitin 1908 Dede Fejziu e ngarkon Salih Njazin me detyrën e pajtimit të cilën e realizoi më zgjuarësi, largpamësi dhe lidhje me të drejtën, gjithnjë i karakterizuar nga një jetë e pasur shpirtërore, adhurimi ndaj Krijuesit i dha rezultate.

Kështu Kryegjyshit Bektashian Haxhi Fejzi Dedei, këshilli i lartë gjyshnor, e cakton Sali Njazi në postin e lartë të udhëheqjes, duke i treguar botës bektashian vlera të veçantë të edukimit, përmes të cilave lindin e rritnin njerëz me tipare të tillë shpirtërorë.

Emri i mirë i Sali Njazi shqiptarit, i kish kaluar me kohë kufijtë e perandorisë. Falë reformave të ndryshme dhe udhëzimeve për të ruajtur pastërtinë shpirtërore bektashiane, duke u përcjellë me respekt ndër milonat e besimtarëve në mjaft vende të Ballkanit, Mesdheur e deri në Azinë e Largme.

Kur Mustafa Qemal Ataturku vizitoi teqenë e Haxhi Bektashit, mori mbështetjen morale dhe materiale të Sali Njazi Babait dhe Xhemaladin Çelebiut për luftën çlirimtare. Ishte ky hirësi në detyrën e kryegjyshit botëror që protestoi tek Qemal Ataturku, kur parlamenti u mbylli teqetë, dhe pse bektashinjtë e kishin ndihmuar në luftën e viteve 1923-1924 për çlirimin e vendit.

Kryegjyshi Botëror Sali Njazi Dede, me origjinë shqiptar nga Starja e Kolonjës mendoi për transferimin e Qendrës Botërore Bektashiane në Shqipëri, u këshillua me këshillat gjyshërore dhe erdhi në Shqipëri më 28 janar 1930. Drita ishte çelur në Shqipëri falë vendimeve historike të Kongresit të Lushnjës i cili mori në mbrojtje besimet fetare.

Kryegjyshata Botërore Bektashiane ka histori të hershme dhe sot është një nga të katër komunitetet tradicionale fetare në Shqipëri që gëzon autorit të plotë. Me punën e tij të palodhur Hirësia e Tij, Kryegjyshi Sali Njazi, fis shqiptar, njihej si Papa i gjithë bektashinjvet të botës, u vendos në Tiranë si Kryegjysh i Shqipërisë dhe Krye i madh i këtij besimi.

Ishte hirësia e tij që bëri kongrese, miratoi strukturë dhe bëri organizimin e bektashizmit. Më doktrinë bektashiane bëri që shqiptarizma të shtrihej dhe në hapësira të tjera ballkanike. Korrespodenca e Sali Njazi Dede me mjaft teqe në Ballkan e botë zgjidhi probleme të pronave, të personelit dhe të doktrinës së bektashizmit. Mbështetur në këtë doktrinë u manifestua qëndrimi në kryegjysh në Ballkan, por sidomos në Shqipëri që mbajti hapur dhe shtoi teqetë dita-ditës.

Duke qenë një drejtues i aftë, ai ishte dhe krijues i talentuar i letërsisë fetare, sepse ishte një atdhetar i madh. Mëndja dhe dora e tij nuk firmosi pushtimin e vendit nga Italia më 1939. Ai kishte ndjenjën e lartë të atdhedashurisë dhe e ngriti bektashizmin në Shqipëri në një përmasё të re historike, duke pasuruar traditën bektashiane që vazhdon dhe sot. Me këtë qëndrim vërtetoi thënien e Haxhi Bektash Veliut se me fikjen e dritës nga Lindja, ajo ka për t’u ndezur në Perëndim.

Kur parlamenti turk urdhëroi mbylljen e të gjitha teqeve në peradorinë osmane, Sali Njazi Dedei i hodhi sytë nga atdheu i tij, Shqipëria. Natyrisht ai e dinte fort mirë se bektashizmi në trevat shqiptare kishte kaluar shekuj që ish lindur dhe rritur, ndaj dhe transferimi i qendrës botërore të këtij besimi, po shihej si një ogur i bardhë për shqiptarët, pavarësisht se çfarë feje i përkisnin. Janë disa letërkëmbime midis tij dhe Mbretërisë shqiptare në vitin 1929, të cilat nxjerrin në pah jo vetëm dëshirën e këtij kleriku për t’u vendosur në Shqipëri, por dhe garancitë pa asnjë interes të Mbretit Zog, për ndihmën e nevojshme. Kjo padyshim bëri që Sali Njazi Dede duke u këshilluar me këshillat gjyshërore në vende të ndryshme, me Mbretërinë Shqiptare mori vendimin për të prurë qendrën botërore bektashiane në Tiranë. Ky akt madhor, qëndron plot dinjitet midis zgjidhjeve të ndryshme të shqiptarëve, përgjatë historisë së bektashizmit në Shqipëri, Ballkan dhe në botë.

Sali Njazi Dede, erdhi në Shqipëri me idenë e qartë për rritjen e besimit bektashian, pikërisht në jugperëndim të Europës të krishterë. Kleriku i shquar predikoi frymën tradicionale të besimit bektashian dhe të besimtarëve të thjeshtë. Mbretit Zog duke respektuar vullnetin e klerikëve bektashian me dekret të veçantë e emëroi në mars 1930 Sali Njazi Dedenë, Kryegjysh Botëror të Bektashinjve.

Sali Njazi Dede u vu në krye të punëve të vështira për organizimin sa më të mirë të besimit veçanërisht në trojet shqiptarë. Ai arriti të kultivonte tek çdo besimtar që zemra e tij të rrihte me dashurinë e madhe për atdheun.

Me kujdes fetar dhe intelektual përgatiti kongrese dhe statute bektashianë, si klerik i devotshëm, ishte i pari në zbatimin konkret të kodeve zakonorë bektashiane. Kudo në doktrina ai shfaqi urtësi dhe thjeshtësi emblematike, ruajti traditën brenda besimit, nguliti pavarësinë e ideve dhe të veprimit, edukoi ndenjën e atdhetarisë, si dhe mëri të natyrshme ndaj pushtesit.

Për të gjitha këto vlera atdhetare Sali Njazi Deden në 28 nëndorin e vitit 1941, u vra nga dora armike, duke menduar se do të trembte krejt armatën e klerikëve bektashian. Sali Njazi Dedej ra dëshmor për kryerjen e misionit të tij të shenjtë. Të gjithë klerikët kanë dëshmuar atdhetari dhe dlirësi shpirtërore po aq sa myrshidi i tyre, i rënë theror, duke mos u pajtuar me pushtuesin, me tiranitë dhe idetë që e vdisnin lirinë njerëzore.

Figura emblematike e Sali Njazi Dedeit është nderuar dhe në emëtimin e pullës shqiptare në vitin 2001. Ai ka marrë titullin “Dëshmor i Atdheut” vendim nr. 505, datë 20.12.2011, Komisionit Qendror të Statusit të Dëshmorit të Atdheut, nga Presidenca është vlerësuar me “Urdhrin e Klasit të Parë” në vitin 1993 dhe “Nderi i Kombit” në vitin 2019. Këto dhe të tjera vlerësime i bëjnë nder jo vetëm besimit bektashian, por krejt Shqipërisë dhe botës.

Kjo figurë e ndritur prej kleriku dhe martiri do të mbetet përjetësisht një figurë komplekse, e cila do të mbetet dhe një shembull i shkëlqyer dinjiteti, krenarie, mirësie dhe atdhedashurie. Sali Njazi Dede ishte dhe mbetet ideatori dhe ndërtuesi i godinës madhështore të bektashizmit, ishte modeli i klerikut me dije të mëdha, me urtësi dhe tolerancë. Ai na e mësoi rrugën, kështu duhet të ecim…

***

Më 28 nëntor të vitit 1941.

Ekzekutohet nga pushtuesit italianë Sali Njazi Dede, Kryegjyshi Botëror Bektashian, pasi kish refuzuar të firmoste pushtimin e Shqipërisë.

Italianët i vendosën para dokumentin e pushtimit të Shqipërisë nga Italia dhe, në cilësitë e Kryegjyshit Botëror të Bektashinjve, i kërkuan të firmosë këtë akt, ku pushtimi, duhej të quhej: “ftesë nga vetë shqiptarët”.

Por, me qëndrimin e atij atdhetar Sali Njazi Dede kundërshtoi duke thënë: “Ky është pushtim dhe asgjë tjetër! Nuk mund të firmos për robërinë e shqiptarëve, për pushtimin e vendit tim!”.

Kjo qëndresë nuk mund të ‘përtypej’ nga pushtuesit italianë, ndaj e ekzekutuan klerikun dhe patriotin e çështjes kombëtare shqiptare në mjediset e Selisë së Shenjtë të Kryegjyshatës Botërore në Tiranë.

---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 5 Dhjetor 2024

Revista australiane “The Australian Women’s Weekly” ka botuar, të mërkurën e 11 qershorit 1975, në faqen n°2, intervistën ekskluzive asokohe me mbretëreshën Susan (nënën e Princ Leka II) në Spanjë, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Jeta e re e mbretëreshës Suzanë

Intervistë ekskluzive

Pas dasmës së mbretit të shqiptarëve Leka dhe vajzës australiane Susan Cullen-Ward, Mbreti dhe nusja e tij do të vizitojnë Australinë për të takuar komunitetet shqiptare në këtë vend.

Nga Anne Matheson në Madrid

Monarkët në mërgim, mbretër dhe mbretëresha të kurorëzuara ende në fronet e tyre, dhe përfaqësues të shtetit nga e gjithë bota e lirë, do të marrin pjesë në festimet e dasmës së mbretit Leka I të shqiptarëve me Susan Cullen-Ward of Cumnock, NSW, në Francë në fundi të shtatorit.

Gjithashtu, do të jenë të pranishëm më shumë se 1000 nënshtetas të mbretit në mërgim, që përfaqësojnë 76 komunitetet shqiptare të shpërndara në mbarë botën e lirë.

Tridhjetë e katër vjeçarja Sue Cullen-Ward do të jetë dy herë e martuar dhe tri herë e bekuar nga shqiptarët, me një bekim të katërt nga prifti i Kishës së Anglisë. E para nga dy martesat do të jetë civile. Tjetra, në përputhje me kushtetutën shqiptare, do të kryhet nga Avokati i Përgjithshëm, Selim Beu, këshilltar kryesor i mbretit.

Sue do të njihet më pas për shqiptarët si Mbretëresha Suzani, shqiptimi i emrit të saj.

“Vendosa të mos e ndryshoj emrin në martesë, megjithëse më sugjeruan”, tha ajo. Ajo shpreson të zotërojë mjaftueshëm gjuhën shqipe, një gjuhë që e ka të lehtë për t’u shkruar, por e vështirë për t’u shqiptuar, në mënyrë që të jetë në gjendje të mirëpresë njerëzit e burrit të saj në dasmën, që do të mbahet tre javë pas martesës civile në kështjellën mesjetare të Markezit të Calderon-it në Toledo, Spanjë.

Mbreti Leka dhe mbretëresha e tij do të bekohen nga myslimanët (ai është mysliman, siç janë 75 për qind e popullit të tij), Kisha Ortodokse e Shqipërisë, Kisha Katolike dhe Kisha e Anglisë.

Nëna e Mbretit, Mbretëresha Geraldinë, është një nga dhjetë për qind e shqiptarëve që janë katolikë. Sue do të mbetet anëtare e Kishës së Anglisë.

Fakti që ajo është e divorcuar (ajo ishte e martuar për pesë vjet me një anglez, Richard Williams, por ata u divorcuan katër vjet më parë) nuk është pengesë për martesën e saj me një mbret mysliman.

“Profeti Muhamed u martua me një të krishterë dhe pati një divorc,” tha një zëdhënës i mbretit, “kështu që ky është precedenti ynë.”

Sue do të veshë një pjesë të kostumit kombëtar të Shqipërisë për pritjen e dasmës, si dhe diademën dhe bizhuteritë e familjes mbretërore, të transmetuara nga mbretëresha Geraldinë.

Kostumi, një pallto e gjatë e bukur e qëndisur me shumë fije ari, do të mbulojë fustanin e saj të nusërisë, të cilin rrobaqepësja australiane e Sue, znj. Hughes, po fluturon për në Madrid për ta bërë.

Ajo nuk do të mbajë kurorë.

Unaza e fejesës e Susan Cullen-Ward. Diamanti është një diamant i rrallë i pastër i bardhë në formë markeze ovale me skajet e mprehta, i mbështetur nga gjashtë diamante të mëdha baguette. Mbretit iu deshën gjashtë muaj për të gjetur gurin e përsosur. — Burimi : The Australian Women’s Weekly, e mërkurë, 11 qershor 1975, faqe n°2

Ndër të parët që dërguan urimet e tyre më të ngrohta kur u shpall fejesa ishin miqtë e ngushtë të mbretit, Mbreti Baudouin dhe Mbretëresha Fabiola e Belgjikës.

Krerë të tjerë të kurorëzuar që dërguan urimet e tyre dhe që do të jenë në dasmë ishin Shahu i Persisë dhe Mbretëresha Farah Diba, Mbreti Hysein i Jordanisë dhe Mbretëresha Alia, Mbreti Bhumibol dhe Mbretëresha Sirikil të Tajlandës.

Gjenerali Franko nuk mundi të ishte i pranishëm në drekën e festimit pas shpalljes së fejesës, por ai u përfaqësua nga gruaja e tij, Senora Franco, dhe pasardhësi i tij i emëruar, Princi Juan Carlos dhe gruaja Princesha Sophia.

Mbreti Simon i bullgarëve, gjithashtu që jetonte në mërgim në Spanjë, dhe mbretëresha e tij Margarita, ambasadorë nga shumë vende, ambasadori australian në Madrid dhe një kushëri i Sue-së, David Brown nga Sydney, në Evropë për një kurs studimi, ishin ndër ftuarit e tjerë.

Mbretëresha Geraldinë shtroi drekën dhe duke harruar për një çast formalitetin, e përqafoi Suzanën, duke e puthur ngrohtësisht.

Nëna Mbretëreshë më tha privatisht : “Unë e doja Sue që nga momenti që e takova. Gjatë dy viteve që ajo kaloi në Spanjë, u njohëm. E shoh shumë të sinqertë, të ngrohtë dhe të ndjeshme ndaj çështjes sonë.”

Fotot e fejesës së mbretit Leka I dhe Susan Cullen-Ward, me Nënën Mbretëreshë, Mbretëreshën Geraldinë dhe Baronin Faray von Blomberg. Baroni, i cili “rregullon martesat mbretërore”, tha se ishte përpjekur më parë të organizonte një martesë për Mbretin, por kishte hequr dorë, duke kuptuar se Leka do të martohej vetëm me dashuri. — Burimi : The Australian Women’s Weekly, e mërkurë, 11 qershor 1975, faqe n°2

“Ajo është një vajzë e lezetshme. Nuk u habita kur Madhëria e Tij ra në dashuri.”

Të tjerë në botën e sofistikuar të mbretërve në ekzil dhe miqtë e tyre aristokratë, megjithatë, ishin të befasuar, madje të tronditur dhe të zhgënjyer.

“Ai mund të ishte martuar me ndonjë nga princeshat e shumta evropiane,” psherëtin gruaja e një diplomati.

“Ne e konsideronim Madhërinë e Tij si një nga beqarët më të kualifikuar në Evropë”, tha redaktorja e një reviste.

“Askush prej nesh nuk kishte dëgjuar më parë për Susan Cullen-Ward”, tha ajo, duke nuhatur dhe përmendur një listë të gjatë të jet-setterëve, trashëgimtareve amerikane dhe vajzave të familjeve aristokrate me të cilat emri i tij lidhej në rubrikat e thashethemeve.

Leka I është gjigand, magjepsës dhe me karakter heroik.

Ai nuk është vetëm një burrë shtatlartë, por mban edhe dy armë, është një ushtar i stërvitur në Sandhurst, një pilot avioni, një ekspert në infiltrim dhe luftën guerile.

Midis këshilltarëve të tij kishta nga ata që u përpoqën të organizonin një martesë midis mbretit të tyre dhe njërës prej princeshave gjermane me një pasuri dhe një kështjellë për të formuar një aleancë.

Baroni von Blomberg, puna e të cilit konsiston në rregullimin e martesave mbretërore dhe këshillimin e anëtarëve të familjes mbretërore, ishte gati për të organizuar shpalljen e fejesës. Ai më tha se kishte qenë gjithmonë aktiv në prapaskenë.

“Por kuptova se përpjekja për të martuar mbretin Leka ishte një detyrë e pashpresë dhe se nëse ai do të martohej, do të ishte falë dashurisë,” rrëfeu ai.

“Dhe është mjaft e qartë se Mbreti është marrëzisht i dashuruar me Sue.”

Kjo ishte gjëja e parë që më bëri përshtypje. Fytyra e Mbretit gjallërohet me një buzëqeshje djaloshare sapo Sue hyn në dhomë ose flet me të.

Ndërsa Susan Cullen Ward në këto ditët e para të trajnimit për të qenë mbretëreshë respekton me ngurtësi protokollin dhe i referohet atij gjithmonë si “Madhëria juaj”, Mbreti e quan atë thjesht “e dashur”.

Dashuria e tyre u rrit nga admirimi i ndërsjellë dhe miqësia e ngrohtë në dy vitet që Sue jetoi në Madrid.

Çifti u takua në Sydney në një darkë, dhe përsëri për një kohë të shkurtër në Londër. Ajo ishte rrugës për në Sorbonë në Paris për të vazhduar studimet e saj për art. Ajo ishte trajnuar në kolegjin teknik East Sydney dhe ishte një stiliste tekstile, dekoruese e brendshme dhe mësuese arti në shkollën e saj të vjetër, Presbyterian Ladies College, Orange, dhe më vonë në PLC, Pymble.

“Madhëria e tij nuk më ftoi në Madrid.” — shpjegoi Sue. “Don Jose del Valle dhe gruaja e tij Eliza më ftuan të shkoja në Spanjë për pushime. Nuk u largova kurrë prej aty.”

Është e vështirë për çdo çift të përcaktojë momentin kur ata ranë në dashuri nëse kjo dashuri ka qenë graduale. Por Susan është plotësisht e sigurt se pse ra në dashuri.

“E gjeta veten duke u interesuar gjithnjë e më shumë për kauzën e Madhërisë së Tij”, tha ajo.

“E admirova shumë për gjithçka që po bënte për të mbajtur shqiptarët të bashkuar në mërgim si një popull që ruan lidhjet, traditat dhe kulturën e tij.”

Mbreti Leka shpjegoi se ai nuk është Mbreti i Shqipërisë siç përshkruhet ndonjëherë. Ai vend i vogël është nën një regjim komunist. Ai është Mbreti i Shqiptarëve.

Jashtë vendit të tyre janë mbi pesë milionë shqiptarë, në 35 kombe të ndryshme.

Ka 80.000 shqiptarë në Shtetet e Bashkuara dhe 16.000 në Australi.

Pas dasmës së tyre, Mbreti Leka do ta çojë Mbretëreshën Suzani në një udhëtim mbretëror për ta prezantuar atë para popullit të tij.

“Komunitetet e para që do të vizitojmë janë ato në Australi,” tha ai. “Më të vjetrat janë në Mareeba dhe Cairns në Queensland, më të fundit në Shepparton dhe gjetkë në Victoria.”

Mbreti Leka e viziton popullin e tij të paktën një herë në vit.

“Ata më ftojnë. Unë e paguaj vetë biletën time.” shpjegoi ai. “Pastaj për tre ditë i pres, ose duke shtrënguar duart ose duke i përqafuar siç është zakon. Mundohem të flas me të gjithë.”

Princi Leka ishte vetëm tre ditësh kur mbretëresha Geraldinë dhe foshnja e saj u larguan nga vendi pas pushtimit të Musolinit në 1939.

Ajo dhe fëmija shkuan në Egjipt dhe më pas në Londër. Ata qëndruan atje deri në vitin 1945, jetuan në Egjipt deri në 1954 dhe në Francë deri në 1962.

Pas vdekjes së babait të tij në mërgim, mbretit Zog, në vitin 1961, Princi Leka u ngjit në fron. Ai dhe nëna e tij u shpërngulën në Spanjë.

Mbreti dhe Susan-a do të jetojnë në Madrid pasi të jenë të martuar.

“Madhëria e Tij është shumë e mirë në dizajnimin e brendshëm,” tha Susan. “Ne do të ndërtojmë dhe arredojmë shtëpinë tonë së bashku. “Së bashku do të ndërtojmë dhe arredojmë shtëpinë tonë. Nuk do të jetë një pallat, por do të jetë mjaft i madh për të akomoduar mysafirë.”

Jeta e mbretëreshës Suzani do të jetë shumë më formale në Spanjë sesa ajo e mbretëreshës Geraldinë në Shqipëri.

Mbretëria në mërgim ruan fasadën. Dhe spanjollët, ndonëse kanë përmbysur monarkinë e tyre, e respektojnë protokollin mbretëror. Ata kanë së paku tre familje mbretërore në mërgim që jetojnë në Madrid.

Mbreti Leka është një biznesmen me interesa në industrinë e rëndë dhe çelikun. Por ambasadorët në Spanjë duhet ta vizitojnë gjithmonë atë, pavarësisht rëndësisë së çështjes.

Ai është një mbret dhe qeveria spanjolle insiston që ai të trajtohet si i tillë, edhe pse froni i tij është një karrige në një zyrë të mobiluar me pjesë nga ekspozitat dhe pallatet mbretërore të së kaluarës.

Selim Beu nuk e zbut kurrë vigjilencën për kushtetutën dhe traditat shqiptare. Si këshilltar i mbretit, ai nuk kurseu asnjë përpjekje për të siguruar jo vetëm që martesa të ishte rreptësisht në përputhje me kodin civil shqiptar, por edhe që jeta brenda oborrit të jetohej sipas traditave më të rrepta.

Elmi Berisha/

Sot më 2 Dhjetor para 80 viteve lindi Presidenti i parë dhe historik i Republikës së Kosovës Dr. Ibrahim Rugova. Personalitet kombëtar ndër më të shquarit e shekullit tonë. Ai ishte ideatori, arkitekti dhe themeluesi i shtetit modern të Kosovës. Intelektual, dijetar urtak, filozof i mendimit politik i cili me vizionin dhe politikën unike na udhëhoqi duke ndriçuar rrugën drejt lirisë dhe pavarësisë së Kosovës. E ndërkombtarizoi çështjen e Kosovës, ndërtoi ura miqësie me shtetet më të fuqishme të planetit, me paqe dhe urtësi, vizion e mençuri, falë largpamësisë së tij, sot Kosova gëzon lirinë dhe shtetësinë.

Përjetësisht mirënjohës President, krenar që punuam me Ju dhe jetuam në epokën e Ibrahim Rugovës.

E pa harruar përjetë, vepra e kujtimi për Doktor Rugovën.

Violeta Dushallari/

Të shkruash për Gëzim (Jimmy) Dushallari, në këtë përvjetor të dytë pas vdekjes është shumë e vështirë. Ah, vëllai im i dashur Jimmy, sa po më mungon. Po vështroj foton tënde dhe lotët me rrjedhin… dhe nuk e di se nga t’ia nis më parë pasi kam një vit që nuk e dëgjoj zërin tënd të bukur e të ëmbël. Është 2 Dhjetor 2023. U bë një vit pa Ty, vëllai im i dashur, akoma nuk mund ta besoj ndarjen tënde nga ne. Ishte një ndarje nga jeta që akoma më duket si ëndërr, me shpresen se do të të shoh një ditë. Po kjo është vetëm një ëndërr….Si mund ta besoj që Ti, vëllai im i dashur nuk je më mes nesh, me fëmijët e tu të dashur, Eda dhe Doris, që ti i doje dhe kujdeseshe aq shumë për ta. Jimmy, shikoj foton tënde me fëmijët e tu dhe lotët më rrjedhin…Në sytë e fëmijëve mund të lexosh se sa shumë u mungon babai i tyre i dashur. Ata të shikojnë në sy dhe presin, presin….përgjigje. Dhe sa kohë Eda dhe Doris do presin që të shohin babin e tyre të dashur, buzeqeshjen e tij dhe dashurinë që përcillte ai tek fëmijët. Po kjo pritje e gjatë qenka shumë e dhimbshme për të gjithë ne. Si sot, një vit më parë, më kujtohet ajo ditë e zezë kur Ti, vëllai im i dashur , mbylle ata sytë e bukur përgjithmonë. Humbja jote ishte jo vetëm e parakohshme por edhe e dhimbshme. E vështirë qenka jeta pa Ty, vëllai ynë i dashur, Jimmy. Buzeqeshja jote, dhe fjalët e tua të embla do të mbesin gjithmonë në zemrat tona. Ndarja nga Ty, nuk mund ta shuajë mallin dhe dashurinë që kemi për Ty, vëllai ynë i dashur. Në aspektin familjar, Jimmy ishte i jashtëzakonshëm dhe shembullor, dhe për këtë ne ndihemi krenarë. E madhe është krenaria për Ty, por më e madhe është mungesa jote. Jimmy, ti do të kujtohesh gjithmonë jo vetëm një baba dhe vëlla i dashur, por edhe një patriot dhe njeri i respektuar nga shoqëria si në Shqipëri por edhe në diasporën shqiptare. Kujtimet e mia për vëllain tim të dashur, kanë një fillim të largët por dhe një fund pambarim. Po të premtoj vëllai im i dashur, Jimmy, do të jesh përgjithmonë në zemrat tona, dhe në zemrat e fëmijëve të tu, që ti u dhuroje vetëm dashuri. Do të jesh në zemrën time, në shpirtin tim, Jimmy, deri ditën e fundit të jetës sime.

Thanas L. GJIKA/

(Vlerësim për romnin Doktor Gjilpera… të Faik Konicës. Ribotohet me rastin e 100-vjetorit të botimit në gazetën “Dielli”). 

Faik Konica, ky personalitet i shumanshëm i kulturës shqiptare përveç morisë së madhe të artikujve, analizave, polemikave, eseve, skicave, përshkrimeve, portreteve, poezive dhe përkthimeve në poezi e prozë, ka shkruar e botuar në shqip dhe një roman me titull Doktor Gjëlpëra zbulon rrënjët e dramës së Mamurasit (më tej Doktor Gjëlpëra…). Me aq sa e njohim krijimtarinë letrare të Konicës deri sot, ky roman përbën veprën e tij më të gjatë e më të rëndësishme artistike në gjuhën shqipe. Themi me aq sa e njohim krijimtarinë letrare të Konicës në gjuhën shqipe, sepse vepra e tij letrare në gjuhën frënge, pas zbulimit prej studjuesit Fotaq Andrea të dy romaneve të panjohur të këtij autori në frëngjisht, do të marrë dimensione e tregues të tjerë. 

Në vitin 1995 botova në gazetën Rilindja të Prishtinës që botohej në Tiranë shqetësimin se Faik Konica kishte rrezik të mbetej pak i njohur dhe se duheshin bërë sa më parë kërkime në fondet e kishës së Shën Gjergjit, Boston MA, si dhe kudo tjetër ku mund të ruheshin fondet e dorëshkrimeve të tij. Mirëpo deri më sot, studjues të F. Konicës si Ilir Konomi dhe Agron Alibali, që jetojnë në SHBA,  pas kërkimeve që kanë bërë në fondet e Kishës Shën Gjergji dhe në fondet e shoqërisë Vatra, nuk kanë gjetur dorëshkrime ose vepra të botuara të Konicës të panjohura deri sot. Një vend tjetër ku duhen bërë kërkime për trashëgiminë e veprave dhe dorëshkrimeve koniciane është dhe  Departamenti i Gjuhëve dhe Letërsive Sllave të Universitetit të Chikago-s, ku z-nja Sara Panariti dërgoi fondet e bashkëshortit të saj, Qerim Panariti, i cili ruante dhe fonde koniciane. 

Në gjenjen e sotme të studimeve dhe kërkimeve për trashëgiminë letrare të Konicës në gjuhën shqipe, nuk ka ende gjë të re për katër vepra në dorëshkrim që ky autor pati njoftuar se donte të botonte te gazeta  Dielli e vitit 1923. Titujt dhe disa të dhëna për këto katër vepra janë:

1. Kondili i kuq, një përmbledhje me shkrime të shkurtëra në prozë. 

2. Mustaqet, komedi me një akt.

3. Tryeza e fshirë – një përrallë sociale dhe filozofike, e cila kuptohet se ka qenë një vepër e gjatë në prozë, ashtu si Doktor Gjëlpëra…

4. Themelet e gjuhës shqipe, një studim sintezë i F. Konicës në fushën e gjuhës shqipe. Për këtë vepër nuk jam i qartë nëse autori e kishte përfunduar në  8 mars 1924, kur dha njoftimin në gazetën Dielli, apo po vijonte ta shkruante dhe do ta përfundonte kur vatranët t’i jepnin paret për ta botuar.

* * *

Romanin Doktor Gjëlpëra… Konica e  botoi si nënfletë letrare të ndarë në 21 pjesë në gazetën  Dielli nga 16 gushti deri 25 dhjetor të vitit 1924. Sqarimin se kur e shkroi autori këtë vepër dhe a ishte ajo një vepër e mbaruar kur filloi të botohej, apo po hartohej gjatë botimit të pjesëve, mund ta nxjerr prej shënimit që ka botuar editori i gazetës Dielli më datën 29 korrik 1924, para se të fillonte botimin:

Doktor Gjëlpëra zbulon rrënjët e dramës së Mamurasit.

Me titullin e mësipërm Faik Konica, tre muaj më parë, shkruajti një përrallë të cilën pastaj nuk e pa të nevojshme ta botojë. Disa vatranë që e panë e këshilluan përsëri e përsëri ta japë në shtyp. Zoti Konica vendosi t’u bëjë qejfin atyre vatranëve dhe do të nisë ta botojë përrallën në numër të afërm të Diellit.

Duke ditur se editor i gazetës Dielli për numërat 1661-1818 ishte Bahri Omari, ky shënim kuptohet se është formuluar prej tij dhe se ai ishte një nga ata vatranët që e kishin lexuar krejt veprën dhe e kishin këshilluar disa herë autorin që ta botonte atë. Editori i gazetës na njofton se Konica e kishte shkruar tre muaj më parë, pra që në fund të prillit, ose fillim të majit 1924.    

Për nga lloji letrar kjo vepër i përket prozës së gjatë, konkretisht gjinisë së romanit. Për nga ngjarjet që pasqyron, në se ato janë ngjarje të jetuara apo të krijuara prej fantazisë së autorit, kjo vepër i përket veprave fiction, pra veprave me ngjarje të krijuara prej fantazisë së autorit. F. Konica dhe Bahri Omari duke e quajtur përrallë veprën Doktor Gjëlpëra… nënkuptonin karakterin fiction të saj. 

Për nga problematika dhe karakteri i trajtimit të problemeve, ky roman i përket veprave social satirike. Për nga metoda krijuese, pra për nga mënyra se si i thurr autori e si i rrëfen ngjarjet dhe si i krijon personazhet, kjo vepër i përket metodës së realizmit kritik. Me pak fjalë Doktor Gjëlpëra … është një roman realist satirik me problematikë shoqërore. Si i tillë ky roman është vepra e parë e llojit në prozën e gjatë letrare shqipe. 

Mbas vitit 1992 kjo vepër u botua disa herë, por studimet dhe vlerësimet për të ende nuk kanë arritur të japin përcaktime përfundimtare përsa i përket vlerave, vendit dhe rolit që ajo luajti në krijimtarinë e aurotit dhe në procesin e zhvillimit të prozës letrare shqipe. 

Në qendër të veprës Konica ka vënë një shqiptar të ri nga diaspora, djaloshin me emrin Gjëlpëra i cili pasi përfundoi studimet e larta universitare për mjekësi në qytetin Upsala të Suedisë erdhi në atdhe. Me emrin e heroi Konica paralajmëron se ai është një person që do të gërmojë e çpojë për të zbuluar rrënjët (shkaqet) e vrasjes së dy amerikanëve, ngjarje që ndodhi në Mamurras në vitin 1923. Djaloshi erdhi të shërbente si mjek për të ndihmuar në procesin e ringjalljes së atdheut në fillim të viteve 20-të të shek XX.

  Ngjarjet në këtë roman shtjellohen ndryshe nga romanet ku ngjarjet shtjellohen në disa linja të cilat herë takohen e herë largohen nga njëra tjetra dhe ku heroi i veprës herë është i pranishëm herë jo. Në romanin e Konicës ngjarjet nuk shtjellohen në vija lineare. Të gjitha ngjarjet këtu shtjellohen duke e pasur të pranishëm heroin, i cili është gjithnjë në qendër të tyre si katalizator që ndihmon për shtjellimin e ngjarjeve.

Forma e thurrjes së subjektit të këtij romani i ngjan rrathëve koncentrikë që krijohen kur bie një gur në ujë, rrathë që vijnë duke u zmadhuar, por që nuk e ndërpresin njëri tjetrin. Personazhi kryesor duke u ndodhur në qendër të subjektit, pra në qendë të çdo rrethi, ka lidhje me të gjitha ngjarjet, të cilat shtjellohen njëra pas tjetrës pa u ndërthurrur midis tyre. Doktor Gjëlpëra është gjithnjë pjesëmarrës dhe vëzhgues e nxitës i ngjarjeve.

Ky lloj kompozicioni na kujton kompozicionin e romanit Shpirtra të vdekur të shkrimtarit të talentuar rus Nikolla Gogol. Në letërsinë tonë të mëvonshme thurrja e kompozicionit të veprës në formë rrathësh koncentikë u përdor prej shkrimtarit Ismail Kadare në romanin Gjeneral i ushtërisë së vdekur. Në vitin 1963-1964 kur Kadareja hartoi këtë roman, mendojmë se ai nuk e njihte romanin e Konicës dhe forma e njëjtë e ndërtimit kompozicional të dy veprave të tyre ka qenë e rastësishme, që ka buruar thjesht prej përpjekjeve të sejcilit autor në fushë të formës për të gjetur thurrjen më të përshtatshme të kompozicionit të veprës. 

Me këtë vepër Konica u përpoq të demaskonte qeverinë shqiptare të paraqershorit 1924. Në pjesën që u botua si pjesë e fundit nuk ëshë dhënë asnjë sqarim në se vepra do të vijonte, apo mbaroi aty. Duke mos u shënuar në mbarim të pjesës së fundit që u botua më 25 dhjetor 1924 fjala FUND, studjuesit para nesh e kanë quajtur këtë vepër një novelë të pambaruar. Edhe studjuesi Jup Kastrati në monogrsfinë e tij e ka quajtur novelë e pambaruar, e papërfunduar, e pakryer. 

Në pjesët që janë botuar mund të themi se ideja kryesore e romanit është e shpalosur plotësisht: Shqipëria edhe pse është një shtet i pavarur e gjeografikisht në Europë, për nga mentaliteti dhe zhvilimi ekonomik është larg së qeni vend europian. Që të bëhet shtet europian asaj i duhej të kryente transformime të mëdha në mentalitetin e banorëve dhe në zhvillimin e përgjithshëm ekonomik. 

Autori, duke e zgjedhur heroin e veprës midis shqiptarëve të formuar në një universitet me emër të Europës, pra një shqiptar me nivel profesional të nivelit më të mirë europian, do të thotë se populli shqiptar kishte aftësi mendore të barabarta me popujt e tjerë të kontinentit mëmë. Ekzistenca e ndryshimeve të mëdha midis shqiptarëve që jetonin në atdhe dhe evropianëve të tjerë, nuk ishte për faj të tyre. Faji do të binte mbi ta e sidornos mbi drejtuesit e shtetit të tyre në rast se do vijonin të qendronin në atë batak vesesh e sëmundjesh, në atë mentalitet anadollak e atë varfëri të skajshme, të trashëguar nga zgjedha e gjatë osnane.

Mendimi, sipas të cilit, me këtë vepër Konica shprehu mosbesimin e tij të thellë ndaj popullit shqiptar, i cili paraqitet si forcë e paaftë për të marrë rrugën e përparimit, është krejt i gabuar dhe tendencioz. Ky mendim është shprehje e një qëndrimi të politizuar që e paragjykonte Konicën dhe veprën e tij pa u mbështetur në analiza shkencore. Ky vlerësim është ndrequr në botimin e ri të Fjalori Enciklopedik Shqiptar, të vitit 2008.

Përmes vizitës që bën doktor Gjëlpëra në atdhe, autori ka ngritur një varg problemesh jetike të shoqërisë shqiptare të viteve 1921-1924. Ai ka shpalosur veset morale, akraballëkun, korrupsionin, mungesën e higjenës personale, patriarkalizmin, krimin e organizuar, etj, të cilat nënkuptohet se duhen luftuar për të shpëtuar nga gjendja mbytëse.

Rrethi i parë i subjektit zhvillohet në zyrat e doganës në Durrës. Nëpunësit dhe policët e asaj dogane, të cilët janë të parët bashkatdhetarë që takon heroi në truallin shqiptar, i mësojnë atij se që të mbarojë punë i duhet të japë rushfet, që ata e quajnë “dhuratë”. 

Rrethi i dytë i ngjarjeve zhvillohet në Tiranë. Që ditën e parë që doktor Gjëlpëra mbërriti në kryeqytet, e lidhin me shoqërinë e fshehtë “Kamora”, së cilës ai duhej t’i paguante kuotat përkatëse, sepse vetëm kështu mund të lejohej të bënte punën për të cilën kishte ardhur, pra të hapte klinikën mjekësore për t’i shërhyer popullit të tij. 

Rrethi i tretë i ngjarjeve zhvillohet po në Tiranë në kafenenë me emrin Erzeni. Këtu heroi në kontakt me bashkatdhetarë të tjerë, midis të cilëve pa dhe njohu njerëz të palarë, të parruar, fytyrëverdhë, kumarxhinj fytyrëngrysur, spiunë syçakej, politikanë që bisedonin pa takt, të cilët më shumë komunikonin me gjeste sesa me fjalë. Ai njohu dhe kolegë të profesionit të vet, doktor Emrullahun dhe Protagora Dhallën, të cilët ishin përfaqësues të intelegjincës shqiptare filoloturke dhe filogreke. Këta mjekë me diploma të vjetëruara ishin admirues të profesorëve të tyre të dikurshëm. Që kur ishin diplomuar ata nuk kishin lexuar asgjë nga të rejat e shkencës mjekësore, madje dhe nga doktor Gjëlpëra nuk donin të mësonin diçka të re, por vrisnin mendjen si e si ta ruanin klientelën e tyre se mos ua merrte ky mjek i ri me formim bashkëkohor.

Njohja e botës shqiptare zgjerohet më tej në rrethin e katër të kompozicionit, ku doktor Gjëlpëra prezantohet me Ministrin e Brendshëm, me Salembozën. Ky ishte njëherazi dhe kryetari i shoqërisë së fshehtë “Kamora”. Salemboza përfaqëson shtresën më të lartë të nëpunësve shqiptarë anadollakë të para përmbysjes së qershorit 1924. Përkshkrimit të figurës së Salembozës i është kushtuar kujdes i veçantë nga ana e autorit, sepse atë ai do ta shfrytëzojë si kyç për zbërthimin e intrigës së veprës. Figura e këtij ministri injorant, por ambicioz jepet përmes ndërtimit të disa episodeve që autori i trajton përmes satirës e ironisë. 

Ministri i Brendshëm hiqet si njeri me kulturë, i fisëm dhe i denjë për postin e lartë që mbante, në një kohë që autori përshkruan trupin e tij rakitik, gojën me dhëmbë të krimbur që i bien ere të rëndë. Nga ana tjetër ai shpreh dëshirën e tij për t ‘i marrë mysafirit, gjoja si kujtim, orën e xhepit dhe stilografin. Të tilla detaje tregojnë se ky nëpunës i lartë është e kundërta e asaj që pretendon se është. Demaskimi i tij thellohet më tej përmes episodeve qesharake që i krijon autori duke treguar se Salemboza kërkon të dëgjojë për jetën e princërve të Evropës me qëllim që të gjente diçka të ngjashme në veshjet dhe lëvizjet e tyre me të vetat. Sipas tij ngjashmëria e jashtme me ta do ta bënte atë të ndjehej më fisnik. Kur ai mësoni se princi i Suedisë, kur mendonte kishte zakon të kruante lehtë ballin me gishtin tregues të dorës së majtë, e bëri të vetin këtë gjest dhe filloi të kruante në sy të doktor Gjëlpërës ballin e vet, sa herë donte të tregonte se po mendonte, madje këtë lëvizje filloi ta bënte edhe kur ishte mbi kalë.

Po kaq qesharak bëhet ky personazh edhe gjatë vizitës mjekësore që i bëri doktor Gjëlpëra. Si injorant që ishte ai ka turp të zhvishet para doktorit. Atëhere Gjëlpëra i tregoi se princi i Suedisë zhvishej pa drojtje para mjekut të vet dhe Salemboza, i shtyrë nga majmurnëria e vet, nisi t’i zhvishte e t’i flakte rrobat e veta me shpejtësi sa majtas djathtas, pa kuptuar se edhe kështu dëshmonte mungesën e kulturës së tij.

Rrethi i gjashtë i ngjarjeve zhvillohet nga kontakti i doktor Gjëlpërës me Muhedin Again dhe Zylfikar Again, përfaqësues të parisë feudale të kryeqytetit. Antibejllëku i vjetër i Konicës shpërthen këtu përmes përshkrimit të ngjarjeve dhe bisedave, me të cilat ai zbulon injorancën dhe prapambetjen e këtyre pronarëve të mëdhenj tokash. Këta agallarë vlerësohen prej autorit me po atë qëndrim ironik me të cilin ai vlerësoi figurën e Salembozës. 

Muhedin e Zylfikar Agai janë krijuar si përfaqësues tipikë të bejlerëve shqiptarë të lidhur me mentalitetin osman, për nga mënyra e të menduarit, nga mënyra e të jetuarit dhe nga çdo pikëpamje. Dhjetë vjet pas shëmbjes së Perandorisë Osmane, fanatizmi, diallëzitë dhe injoranca e asaj ngrehine të kalhur vijonin të përbënin thelbin e mentalitetit e të jetës së aristokracisë së kryeqytetit shqiptar. Ata janë njerëz pa ideal, njerëz që i kishin kthyer kurrizin qyteterimit europian. Ata nuk mund ta besonin dëshirën e sinqertë të doklor Gjëlpërë për të blerë një copë tokë ku të ndërtonte klinikën e tij e t’i shërbente popullit si mjek. Sipërfaqja e tokës që dëshironte të blinte doktori u dukej shumë e madhe për të ndërtuar vetëm një klinikë me oborr e kopësht. Të nxitur nga psikologjia e tyre e djallëzuar, ata mendojnë se ai po i gënjente, se në atë tokë ai nuk do të ndërtonte një klinikë, por do të hapte puse për të nxjerrë naftë, ose një minierë për të nxjerrë flori. Duke qenë njerëz të djallëzuar e hileqarë, ata në biseda pazari gjithënjë mendonin si e si t’ia hidhnin tjetrit duke e fshehur qëllimin e vërtetë. Për këtë arësye ata nuk mund ta besonin që bashkëbiseduesi po u thoshte të vërtetën, prandaj me fantazinë e tyre sajuan idenë se nëntoka e tyre kishte naftë ose flori dhe blerësi do të pasurohej shumë shpejt prej tokës së tyre. Kështu në mendjen e tyre shpërtheu zilia dhe nuk donin ta përfundonin pazarin…

Konica i paraqit ata edhe më hileqarë e më të prapambetur në marrëdhëniet e tyre familjare. Ai i vë në lojë gjatë përshkrimit të skenës së vizitës mjekësore që i bën doktor Gjëlpëra gruas së sëmurë të Zylfikar Agait. I zoti i shëpisë, bashkëshorti i të sëmurës, nuk mund ta lejonte doktorin që ta vizitonte gruan e tij duke e pasur përpara syve. Ai duhej ta kryente vizitën mjekësore duke qëndronte prapa derës prej ku mund ta pyeste e t’i merrte përgjigjet e saj pa e pasur të sëmurën ballë për ballë.

Mbas përshkrimit të këtyre skenave vepra nuk vijoi të botohej më. Në fund të kësaj pjese nuk u shënua fjala FUND. Lexuesi mbetet i paqartë nëse vepra përfundoi aty, apo do të vijonte edhe me skena të tjera ku mund të përshkruhej dhe vrasja e dy amerikanëve në Mamuras, ngjarje, që u bë nxitja kryesore për hartimin e romanit.

Dëbimi i qeverisë Noli dhe rikthimi më 24 dhjetor 1924 i Ahmet Zogut, ish Ministri i Brendshëm i qeverisë së Xhafer Ypit (1922-1923), duket sikur është shkaku që romani nuk vijoi të botohej më tej. Ahemt Zogu si prototip i ministrit të djallëzuar duket qartë se e kishte frymëzuar Konicën për të krijuar personazhin e Salembozës. Ndërkohë shpallja që bën autori se Salemboza ishte i lidhur me organizatën e fshehtë Kamora, madje se ishte drejtues i fshehtë i saj, nënkupton se autori mendonte se ky ishte nxitësi i vrasjes së dy amerikanëve në Mamuras. Këtë mendim Konica e kishte shprehur në dy artikuj në gazetën Dielli disa javë pasi ndodhi ngjarja. Pra ardhja në pushtet e Ahmet Zogut mund të ishte shkak për mosvijimin e botimit të romanit. Ky ka qenë arsyetimi i studjuesve që e kosideruan veprën si një novelë ose roman të pambaruar. Mendimin se romani Doktor Gjëlpëra… është një vepër e pambaruar e kam pasur edhe unë më 1993.

Mirëpo titulli i veprës Doktor Gjëlpëra zbulon rrënjët e dramës së Mamurasit nënënkupton se autori i kishte vënë vetes detyrë vetëm të zbulonte rrënjët e dramës së Mamurrasit dhe jo ta pasqyronte vetë dramën, pra vrasjen. E parë në këtë drejtim, nuk ka rëndësi sesa ngjarje dhe skena (rrathë koncentrikë) krijon autori për të zbuluar rrënjët e asaj vrasjeje. Ai në çdo ngjarje e skenë që ka sajuar ka sjell fakte e arsyetime që i zbulojnë rrënjët, shkaqet e asaj ngjarjeje. Mbasi janë zbuluar korrupsioni në zyrat e doganës, paaftësia e kuadrove të formuar në kohën e Perandorisë Osmane, korrupsioni i organizuar me Ministirn e Brendshëm në krye të shoqërisë Kamora, dhe mentaliteti i prapambetur i aristokracisë shqiptare që nuk di të bëjë biznes. Nuk ka rëndësi zgjatja e subjektit, sepse edhe deri këtu autori ia ka arritur qëllimit, ai ka zbuluar se ku qëndronin rrënjët e asaj drame. 

Në këtë kuptim romani Doktor Gjëlpëra… mund të konsiderohet një vepër e përfunduar edhe pse autori mund të ketë lënë pa botuar disa skena të tjera që mund t’i kishte të shkruara. Këto skena do të sillnin dhe disa plotësime të mëtejshme, por jo zgjidhjen e problemit, sepse zgjidhja e problemit është dhënë në mënyrë të kuptueshme edhe me skenat që janë përshkruar deri këtu. 

Faik Konica edhe pse ishte larguar nga atdheu në moshë shumë të re dhe ishte kthyer e kishte jetuar në Durrës vetëm disa muaj gjatë viteve 1913-1914, mundi që me talentin e tij të fuqishëm ta rikrijonte jetën patriarkale e të prapambetur shqiptare shumë më mirë se shkrimtarët që kishin jetuar aty me dhjetra vjet. Thellësia e autopsisë që Faik Konica i bëri shoqërisë shqiptare në këtë roman më shtyn ta quaj pararendës të Migjenit.

Romani Doktor Gjëlpëra… është shembull i qartë që tregon se shkrimtarit për të krijuar një vepër letrare me vlera artistike, ku pasqyrohet jeta me vërtetësi e realizëm, i duhet në radhë të parë talenti i fuqishëm dhe fantazia krijuese dhe jo njohja faktologjike që vjen nga të jetuarit afër me ngjarjet dhe faktet. Ky roman e hedh poshtë mendimin e teoricienëve të realizmit socialist, sipas të cilëve shkrimtarët duhej të jetonin gju më gju me popullin për të krijuar vepra të realizuara artistikisht.

Nuk ka asnjë dyshim se ky roman i Konicës për nga vlerat  ideo-artistike është vepra më e realizuar midis veprave romanore të shkruara e të botuara në letërsinë shqipe deri në vitin 1944. Këto vlera qëndrojnë në demaskimin e mentalitetit anadollak, luftë e cila nuk bëhet përmes lotëve e keqardhjes si në veprat sentimentaliste, as përmes entusiazmit e patosit të ngritur emocional si në veprat romantike, por përmes riprodhimit të jetës me realizëm duke vënë gishtin në plagët e shoqërisë shqiptare e cila meritonte një jetë më të mirë.

Konica romancier po tregonte, se ashtu si kishte bërë si publicist, e donte popullin dhe atdheun e vet, jo duke e hymnizuar të kaluarën dhe natyrën shqiptare, por duke treguar të vërtetën mbi gjendjen reale, duke e kritikuar këtë gjendje për ta ndrequr atë. Për nga realizimi i formës artistike ky krijues i talentuar arriti t’i jepte letërsisë sonë një vepër me thurrje të re kompozicionale. Ai e krijoi romanin e vet përmes kontrastit ku vendosi ballë për ballë dy botë krejt të kundërta: doktor Gjëlpëra që pëfaqëson shqiptarin e europianizuar, dhe moria e nëpunësve nga më të thjeshtët deri tek nivelet më të larta, e profesionistëve të paaftë, e shtresave të pasura, të cilët të gjithë së bashku përbënin shoqërinë shqiptare feudale, të kalbur kokë e këmbë e cila duhej transformuar sa më parë.

Konica si mjeshtër i analizës dhe i tipizimit me pak fjalë e me pak hollësira, përdori me sukses, si kishte përdorur edhe në skicat e veta, përshkrimin e jashtëm, dialogun, meditimin e mjete të tjera të poetikës si ligjërimin dhe figurat e shumta stilislike. Si krijues realist ai e çliroi prozën e gjatë shqipe nga skemat e paracaktuara dhe nga të papriturat, nga parandjenjat e fuqishme të heronjve, nga gjuha e zgjedhur e plot lulka, që mbizotëronin më parë e do të mbizotëronin në romanin tonë edhe në vitet 30-të. 

Romani Doktor Gjëlpëra… është përpjekja e parë e suksesëshme e romanit tonë social satirik me anën e të cilit Konica ndihmoi në ngjalljen dhe mëkëmbjen e vetëdijës kritike tek lexuesit shqiptarë, gjë që ka të bëjë me krijimin e një vetëdije historike moderne të popullit tonë. Ky roman njëheresh është dhe vepra letrare më e rëndësishme që kemi prej penës së këtij autori në gjuhën shqipe. Me këtë vepër ky autor e dha modelin e letërsisë realiste për të cilën kishte aq nevojë letërsia e asaj kohe e më vonë. 10-12 vjet më vonë krijuesit letrarë shqiptarë në revistën Bota e Re të Korçës diskutuan për nevojën e madhe që kishte letërsia dhe shoqëria shqiptare për vepra realiste. Mirëpo këta krijues diskutuan për nevojën e letërsisë realiste pa e njohur romanin realist të Konicës, sepse kjo vepër ishte botuar si nënfletë letrare në faqet e gazetës “Dielli”, e cila me sa duket nuk kishte rënë në dorë të tyre. Asnjëri prej tyre nuk e përmendi në diskutimet as veprën “Doktor Gjëlpëra…” dhe as Faik Konicën si shkrimtar kritik, pra në vitet 1930-1932 krijuesit  e rinjshqiptarë nuk e njihnin këtë vlerë të letërsisë sonë. 

Veprat letrare realiste kanë forcë edukative dhe tingëllojnë aktuale sa herë shfaqen në shoqëri probleme të ngjashme me ato që janë trajtuar në to. Kështu dhe romani Doktor Gjëlpëra… tingëllon sot aktual, mbas një shekulli nga botimi i tij, sepse korrupsioni dhe krimi i organizuar gjallon sot në Shqipëri dhe Kosovë. Leximi dhe rileximi i këtij romani në ditët tona, mendoj se do të ndikojë në gjallërimin dhe rritjen e guximit që duhet të kenë krijuesit tanë për trajtimin e problemeve që kanë të bëjnë me të sotmen dhe të ardhmen e popullit tonë. Po ashtu leximi dhe rileximi i këtij romani do të nxitë tek krijuesit dhe guximin për të  eksperimentuar forma të reja artistike ashtu si guxoi F. Konica duke e krijuar subjektin në formën e rrathëve conentrikë.

Ky roman për nga përmbajtja dhe mënyra e trajtimit të kësaj përmbajtjeje është prozë që i përgjigjet shijes së brezave të rinj shumë më tepër se proza e paraardhësve apo e bashkëkohësve të tjerë të Faik Konicës. 

  (Ky variant ka përmirësime në krahasim me atë që u botua në gazetën Rilindja, Tiranë, 11 dhjetor 1993, f. 6 dhe ai i botuar në “Dielli” N. Y. online më 6 maj 2016)