Prof. Gjon Frani Ivezaj/

Për të gjithë vellaznit dhe motrat që ndihen krenare për emnin “shqiptar” dhe “shqiptare”
urimet e mia ma te mira per vitin jubilar 2024. Gjithashtu, mire se vjen shekulli i dyte i
Pavarsisë Kombëtare Shqiptare, shekulli i shpreses se madhe, akoma te papermbushun,
shekulli i andrruem që nga vitet e largeta te Rilindjes shqiptare, që nga bankat e shkollës
fillore ku muarrem mësimin e pare mbi Shipërinë, tokën e saj, popullin e saj, e historine e saj të dhimbshme. Sot mendojme se kjo trashegimi që sjell lot ne sy, nuk duhet te jete “fati” i pandryshueshem i Shqiperise sone, i Shqiperise se te gjithe shiptarëve. 

Sot kemi do te drejtë të mendojme dhe te punojme per nji Shqipëri që “bën histori” , rrugetim drejt lirise se plote dhe te ndertueme me duert tona.

Duam nji Shqiperi te lire, te pavarun, demokratike, te bashkueme dhe europiane, dhe duam ta ndërtojme me duert tona! Për të përkujtuar Festën e Flamurit dhe Pavarsisë së Shqipërisë, e cila na identifikon si popull me qëndres të lartë dhe besnik të idealeve të shenjta të lirisë. 

Me vetëdijen tone, jemi krenar që i përkasim këtij populli, prej të cilit fatosat e lirisë ndër shekuj nuk kursyen as gjakun e tyre, për këtë flamur si symbol kombëtar dhe për ato troje tona të shtrenjta në vendlindje.

Po kështu, në këtë datë të shënuar historike, përkujtojmë kryeheroin tonë kombëtar Gjergj Gjon Kastriotin, ku me 28 nëndor të vitit 1443,  ngriti për herë të parë në historine e këtij kombi dhe token e Arbërit Flamurin me Shqiponjën e zezë dykrenare në Kalanë historike të Krujës, ku valoi plot 25 vjet.

Kryetrimi ynë Gjergji, deri sa kaloi në amshim luftoi me atë Flamur në dorë dhe kurrë nuk pësoi humbje për 25 vjet me radhë përballë Perandorisë më mizore otomane të kohës. 

Ai flamur valoi i pamposhtur në Kalanë e Krujës dhe në kulla e kala të tjera arbërore, për 25 vjet. Kujtojmë, se nën hijën e këtij Flamurit të kuq e zi Kryeheroi ynë kombëtar udhëhoqi popullin dhe Shqipërinë asokohe.

Pas vdekjes së Tij (më 1468), pushtuesit islam otomanë depërtuan në të gjitha trojet arbërore dhe e ndaluan me dhunë valimin dhe përdorimin e flamurit, simbolit të identitetit etnik të popullit tonë. U deshtën edhe 544 vite pritje e vuajtje, tmerr e robëri nën atë pushtues, si dhe shumë ekzode e zbrazie masive të trojeve të Arbërit. 

Që prej asaj kohe trojet tona të lashta iliro-arbnore, asnjëherë nuk e humbën identitetin e tyre, por qenduran dhe luftuan heroisht me shekuj për mbrojtjën e trojeve shqiptare, prej armiqve tanë shumë shekullore, si: turqve, serbëve, grekëve, bullgarëve, malazezve, ku fatosat e lirisë së Malësise së Malle, më 6 Prill të vitit 1911, në istikamin e Deçiqit me  në krye heroin tonë kombëtar Ded Gjon Lulin, shpalosi nga gjoksi flamurin kuq e zi, dhe e ngriti për të dytën herë Flamurin e Lirisë, po atë flamur që ngritën mbi re trimat e Arbërisë me Skënderbeun, duke çarë qiellin gri të terrinave turke e më vonë ato serbo – malazeze, që si hije e zezë e kishte mbuluar tokën arbnore.

Dhe sot me 28 nëntor 2024, përkujtojmë këtë datë të shënuar, të Pavarsisë së Shqipërisë të vitit 1912. 

Sot u mbushën plot 112 vite nga ajo ditë  e shënuar, ku patriotët më të mëdhenj të kohës e lëvizjes mbarëkombëtare shqiptare me në krye Ismail Qemalin, ndonëse me shumë vonesë morën në dorë fatet e kombit, duke shpallur mëvetësinë nga sundimi turk dhe Pavarsinë e plotë të Shqipërisë. 

Kjo ditë është dhe do të mbetet simbol i bashkimit dhe formimit të nje shteti shqiptar, nji ditë e bekuar dhe e shënuar për të gjithë ne Shqiptarët kudo që jetojnë dhe veprojnë , edhe pse të coptuar në shumë vende por përsëri kemi një vend të krijuar, ku mund të jetojnë shqiptarët të lirë por jo të bashkuar.

28 Nëntori 1912, është njëra ndër ditët më të ndritshme dhe ndër më të rëndësishme të Rilindjes sonë Kombëtare në të gjithë historinë tone , dhe një nga ngjarjet më të rëndësishme së popullit shqiptar në Gadishullin Ilirik .

Liria e arritur, është vlera jonë dhe pasuria më e çmuar e shoqërisë sonë, e cila nuk falet, e as nuk dhurohet, por fitohet me shumë përpjekje, gjak  sa gjak është derdh dhe vuajtje brezash, sa breza kanë vuajtur për këtë ditë!?

Me 4 dhjetor 1912 kuvendi i Vlorës zgjodhi përbërjen e plotë të Qeverisë, ku morën pjesë 83 delegatë nga të gjitha trevat Shqiptare. Menjëherë Asambleja e Vlorës, formoi Gjeverinë e pare të Shqipërisë së pavarun. Të ndrejtuar nga Ismail Qemali kryetar, Nënkryetar, Dom Nikollë Kaçorri edhe ministër i Punëve të Brendeshme, kurse ministër i Arsimit   Luigj Gurakuqi etj.

Njohja ndërkombëtare e pavarësisë dhe përcaktimi i kufijve të Shqiperise , u bë mbas konferencës së Ambasadorëve në Londër, vendim i së cilës ishte shpallja e principatës Shqiptare sovrane nga   perandoria Osmane, nën mbikqyrjen e komisionit ndërkombëtar të kontrollit dhe lënia e gjysmës së teritorëve të shtetit të rij  jashtë kufijve të tij administrativ .

Qysh nga koha e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit 1878, ngjarjet janë të lidhura ngushtë me njëra-tjetrën, ku në fillim të shekullit XX, vëmendja e Rilindjes shqiptarëve zhvendoset në zhvillimin e arsimit dhe kulturës shqiptare me Kongresin e Manastirit dhe hapjen e shkollës Normale të Elbasanit.

Gjatë kohës së shpalljes se Pavarèsisë së Shqipërisë më 28 Nëntor1912, Ismail Qemali u bëri thirrje të gjithe pèrfaqësuesve të shtetëve Ballkanike , u dergonte mesazha të qarta edhe tek diplomacia ndërkombëtare  se shqiptarët po beheshin gati që të shpallnin pavarsinë e shtetit sovran shqipëtar.

Ismail Qemali, i cili, kur po e ngrinte Flamurin e qëndisur nga Marigona, në fjalën e tij solemne, ndër të tjera ka thënë: “Fqinjtë tanë nuk duhet të gënjehen me lakmi, se shqiptari s’e duron robërinë. Historia e shekujve të kaluar e dëshmon këtë të vërtetë. Ky truall është atdheu ynë. Ne e kemi gjuhën tonë, zakonet tona, kulturën tonë, ndaj, sot, të mbledhur në këtë kuvend të madh historik, ne shprehim para gjithë botës vullnetin e popullit tonë sovran”.

 Pavarësia e Shqipërisë, solli mjaft risi. Ajo solli së pari krijimin e një shteti të pavarur, një shteti që sot njihet si vend i shqiponjave, si vend i burrave krenar dhe punëtor.

Sot Festa e Flamurit festohet kudo ku jetojnë dhe punojnë shqiptarët, Shqipëri, Maqedoni, Kosovë në Mal te zi, dhe diasporë.

Zoti e bekoftë Ditën tonë të Shenjtë, 28 Nëntorin!

Një ditë e tillë e madhe, gjithmonë na kujton vlerat e mëdha të kombit tonë. Na bën të mos i harrojmë sakrificat e panumërta që na sollën lirinë, e të cilën pjesa më e madhe e kombit e gëzon sot dhe na obligon të punojmë shumë që kjo liri të shtrihet në çdo skaj të atdheut tonë. Gjatë të kaluarës së vështirë, shqiptarët arritën që denjësisht të mbrojnë kombin e tyre dhe gjakun e ilirëve jetik.

Ne jemi ndër popujt e rallë, autokton, që jetojmë të grimcuar në shtete rreth e qark shtetit amë, jemi popull shembull, kur bëhet fjalë për tolerancën ndërfetare, jemi gegë e toskë, jemi shqiptarë që na bashkon një gjuhë, një flamur, një gjak. 

Zoti e bekoftë Shqipërinë dhe të gjitha tokat shqiptare jashtë kufijve të saj administrativë! 

Zoti i bekoftë të gjitha qeniet arbërore!

Së fundit duke ju pershendetur të gjitheve, në këtë fest të madhe  kombëtare të perkujtimit  të 28 nandori  2024 pavarsisë të Shqiperisë. 

Grid S. Rroji/

Të mërkurën, më 27 Nëntor 2024, pushoi së rrahuri zemra shqiptare e prof. Sami Repishtit, një intelektual shqiptar humanist, dhe njëra nga figurat më të shquara të shqiptarëve të Amerikës.

Prof. Repishti ishte intelektual i mendimit bashkohor, figurë qendrore e promovimit të Çështjes Kombëtare Shqiptare në Uashington e nëpër botë, por edhe i vlerave demokratike dhe lirisë së mendimit në të gjitha trojet shqiptare. E gjithë vepra e tij publike ju kushtua shqiptarëve dhe përparimit të tyre.

Prof.Sami Repishti ishte kushëriri i babës tim, dhe unë kam nder që ai më thirrte nip e unë atë axhë. Ndaj dhe në këto radhë, dua t’a kujtoj Axhin Sami, siç e kam thirrë përherë, jo vetëm nëpërmjet veprimtarisë së tij publike, e cila ju duhet bërë e njohur shumë më tepër brezave të ardhshëm, por edhe nëpërmjet copëzave të jetës që pata fatin dhe nderin ti ndaj me të.

Veprimtaria e Sami Repishtit shtrihet përmbi 5 dekada dhe përfshin shumë çështje, por mbi të gjitha ai ja dedikoi jetën e vet publike Çështjes Kombëtare Shqiptare dhe Kosovës. Sami Repishti ishte një vlerë e çmuar për kombin shqiptar dhe humbja e tij e varfëron mendimin intelektual shqiptar.

Qysh në rini, Sami Repishti u shqua për idealizmin e tij dhe dashurinë për kombin e vet, të cilin e desh me përkushtim e pa kushte deri në ditën e fundit të jetës.

Sami Repishti kishte bindje social demokrate, ishte ithtar i demokracisë, fjalës dhe mendimit të lirë, dhe I paqes nëpër botë. Por Sami Repishti nuk ju largua betejave dhe sfidave, përkundrazi, i luftoi ato ashtu siç dinte ai, me konsekuencë mendimi dhe mospërkulje ndaj padrejtësisë por edhe me një humanizëm të pashoq. Kombi shqiptar do të prodhojë bij e bija të denja në të ardhmen, por askush nuk do mundet me qenë më i denjë se Sami Repishti.

Sami Repishti ishte antifashist i hershëm.Ai mori pjesë në shumë demonstrata dhe veprimtari antifashiste gjatë pushtimit fashist të Shqipërisë. Në një nga bisedat me të para disa vitesh, më tregonte se si ishte angazhuar në Lëvizjen Antifashiste në qytetin e Shkodrës por kishte pësuar zhgënjim të thellë kur ish shokët e tij të aktivitetit antifashist, ishin kthyer në xhelatë të popullit të vet. “Kjo nuk asht ajo për çka luftuem e u përpoqëm”- i kishte thënë shokut të vet i cili kish shkuar për ta futur në strukturat komuniste.

Për shkak të bindjeve të tija anti-komuniste dhe mospërkuljes ndaj të keqes, regjimi i Enver Hoxhës e burgosi për 11 vjet. Pas daljes nga burgu, Sami Repishti mori vendimin e vështirë të largimit nga atdheu i dashur ku e përndiqnin komunistët dhe ishte i bindur se do t’a fusnin në burg sërish me sebepe gjithfarësh.

Në mërgim, Sami Repishti, edhe pse në moshë jo të fort të re, ju dedikua studimeve dhe kreu doktoraturën në Universitetin e Qytetit të Nju Jorkut dhe të Sorbonës në Paris.

Temën e disertacionit ja përkushtoi veprës së Andre Malrosë, një intelektual antifashist francez i cili kishte luftuar me armë kundër nazistëve, dhe më pas u angazhua në politikë si ministër kulture në qeverinë De Gol. Temat kryesore që trajton Malroja në librat e vet- studimi i brendisë së njeriut përkundrejt padrejtësisë, shtypjes dhe lirisë – jo rastësisht e tërhoqën profesor Repishtin. AI vetë e kishte provuar në kurriz dërrmimin e një shteti të padrejtë e terrorist, burgosjen politike dhe e kishte gjetur lirinë vetëm pasi kishte emigruar dhe ishte vendosur në sistemin demokratik amerikan.

Ashtu si Malroja, edhe Sami Repishti e shihte sistemin demokratik Perëndimor si pikë referimi për demokracinë kudo në botë dhe për këtë arsye ju përkushtua me shumë forcë aleancës së shqiptarëve me SHBA-të.

Midis viteve 80të dhe 90të Sami Repishti ishte njeriu i vetëm që udhëhoqi me maturi dhe inteligjencë veprimtarinë e shqiptarëve të Amerikës duke u kthyer në pikë referimi për Çështjen Kombëtare Shqiptare në Uashington e më gjerë. Ai u kthye në fanarin e dijes dhe veprimit kombëtar atëherë kur komuniteti kishte me bollek financues dhe dëshirëmirë, por pak vizionarë e njerëz të përgatitur për t’’u përballur me sfidat e mëdha të kohës.

Vizioni i Sami Repishtit për nji Shqipni t’lirë, t’bashkueme e t’ begatë por mbi të gjitha demokratike ishte për dekada kumti i shqiptarëve të Amerikës. Ishte bashkëkrijues i Këshillit Kombëtar Shqiptar Amerikan (NAAC), dhe Rinisë Shqiptare në Botën e Lirë, të cilat i shndërroi në organizata referuese për krimet serbe ndaj shqiptarëve të Kosovës, për shtetin amerikan dhe organizmat ndërkombëtarë të të drejtave të njeriut. Pa Sami Repishtin, e vërteta e terrorit serb nuk do kishte marrë vëmendjen e duhur dhe imazhi i shqiptarëve në Perëndim, e për rrjedhojë, qasja e Perëndimit ndaj tyre do ishte shumë më e pafavorshme.

Falë punës dhe intelektit të tij, Sami Repishti ja doli për me e kushtëzue pozitivisht opinionin e ligjbërësve në SHBA e më gjerë, në mënyrë që çështja shqiptare të trajtohej në kontekstin e duhur dhe bazuar mbi faktet reale e jo mbi trillimet serbe. Për këtë, kombi shqiptar do t’i jetë përherë mirënjohës birit të vet të denjë Sami Repishti. Për këtë qëllim ai organizoi dhjetëra takime, konferenca, simpoziume dhe seminare ku diskutohej çështja shqiptare bazuar në faktet historike e jo në mashtrimet e lobeve antishqiptare në Uashington.

Ndër shumë arritjet e tij, ma e randsishmja ishte përfaqësimi i çështjes së Kosovës përpara opinionit publik dhe shtetit amerikan me një vizion të qartë, të mirëargumentuar dhe të drejtë. Ishte koha kur Jugosllavia post-Titiste ishte “bija e dashur” e Perëndimit, lobi serb kishte dominuar skenën publike dhe çështja e Kosovës pengohej edhe nga imazhi negativ në Përëndim i regjimit komunist të Tiranës. Konferenca shkencore e organizuar bashkë me Profesor Arshi Pipën në vitin 1982, e cila prodhoi një përmbledhje të mendimit shqiptar në Perëndim mbi Çështjen Shqiptare dhe raportet e shqiptarëve me serbët, për shumë kohë u shndërrua në material udhërrëfyes për elitat Perëndimore.

Sami Repishti,dhe pak të tjerë, ja dolën që ti përfaqësojë shqiptarët dhe Kosovën denjësisht. Ata I treguan botës të vërtetën, vuajtjet e popullit të Kosovës nën regjimin e Milosheviçit, ju kujtuan padrejtësitë historike të bëra ndaj shqiptarëve, pahnxorrën shkeljen sistematike të të drejtave themelore të shqiptarëve në Kosovë, përkundër përpjekjes serbe për të na denigruar si të pazhvilluar e të paaftë për me krijue shtet. Ai i qëndroi gjithmonë besnik të vërtetës dhe kurrë nuk krijoi fakte thjesht për përfitim të çastit. Për këtë arsye, ai u kthye në një za të fuqishëm dhe të besueshëm në Uashington pa të cilin shumëçka nuk do ishte arritë në Kosovë e Shqipëri.

Memorandumet e tij të përvitshme Organizatës së Kombeve të Bashkuara paraqitnin një tablo të qartë të shkeljeve masive të të drejtave të njeriut në Kosovë dhe historikut të diskriminit të shqiptarëve nga serbët. Duke ja paraqitur të vërtetën botës, ai u kthye në një burim të çmuar i të dhënave mbi shkeljet e të drejtave të shqiptarëve në ish-Jugosllavi.

Ndërhymja e NATO-s dhe mbështetja ndërkombëtare për Kosovën kundër regjimit gjakatar të Millosheviçit nuk do kishin qenë të mundura nëse nuk do ishin hedhur themelet shumë vite përpara, dhe ato themele i hodhi Sami Repishti bashkë me miqtë e tij. Kosova, toka martire e kombit shqiptar do t’i jetë mirënjohës përjetë Sami Repishtit për kontributin e tij.

Mbas rënies së komunizmit në vitet 90të, dhe pavarësimit të Kosovës, Sami Repishti e drejtoi vëmendjen drejt promovimit të vlerave demokratike dhe humaniste në trojet shqiptare. Megjithëse kishte vuajtur burgun politik në sistemin komunist, Sami Repishti nuk kërkoi kurrë shpagim. Dashuria e pamasë për Shqipërinë dhe shqiptarët nuk e lejonte me ra në gabime të tilla. Sami Repishti ishte humanist, por donte mbi të gjitha popullin shqiptar dhe punoi deri në fund për të arritur lirinë e tij dhe një regjim demokratik.

Ai i qëndroi bindjes së tij, se e keqja duhet pranuar botërisht dhe krimet e komunizmit duhen dokumentuar dhe mësuar brezave të rinj në mënyrë që mynxyra të mos përsëritet. Kujtimet e tij i la të shkrueme për të dokumentuar ferrin e burgjeve të komunizmit dhe humbjen e njerëzillëkut të xhelatëve të tij. “Pika Loti” do të mbetet dëshmi për brezat e ardhshëm si udhërrëfyes mbi tmerrin e shtypjes së njeriut nga një shtet terrorist. Ndërsa “Nën Hijen e Rozafës” është vepra ku ai trajtoi ashtu si Malroi, temën madhore të humbjes së ndjeshmërisë njerëzore nga xhelatët nën thundrën e një ideologjie shtypëse si ajo që mbante regjimi komunist. Në të dyja veprat, Sami Repishti shpalosi qasjen e tij humaniste ndaj shtypjes dhe cënimit të lirisë njerëzore dhe dashurinë për vendin dhe popullin e vet.

Por ai kurrë nuk e humbi njerëzillekun dhe as arsyen e shëndoshë, as kur pësoi zhgënjime të mëdha nga personazhe të politikës postkomuniste, të cilat i kishte parë me shpresë. Shkrimet e tij në mediat e Tiranës nuk tregonin as cinizëm e as madhështi. Përkundrazi, Sami Repishti jepte propozime për zgjidhje konkrete të problemeve shqiptare, një nga të paktët të cilit petkat e intelektualit kombëtar i rrinin shumë mirë.

Vitet e fundit, në bisedat me të, shprehte zhgënjimin e thellë për mosnjohjen e të keqes në shoqërinë shqiptare, mosndamjen e sistemit të tanishëm politik me të kaluarën diktatoriale, dhe mbi të gjitha rrjedhjen drejt diktaturës që po kaplon sërish Shqipërinë. Por ai nuk ndaloi kurrë së punuari për t’a nxjerrë Shqipërinë nga bataku.

Në një letër konfidenciale dërguar Ambasadores amerikane Juri Kim pasi kishte marrë emërimin por para se të akreditohej në TIranë, Prof. Repishti ja parashtronte me shumë takt e maturi historinë politike të tranzicionit. Ai i drejtohej me shumë shqetësim për fatin e demokracisë, mungesën e një opozite reale e të shëndoshë dhe i kërkonte që të luante rolin e saj si Ambasadore për të forcuar institucionet demokratike në Shqipëri. Deri në ditën e fundit, Sami Repishti mendoi për shqiptarët, jetoi për shqiptarët dhe punoi pa u lodhur për ta.

Sami Repishti ishte Axhi im, por përtej asaj, ishte burri ma i njerëzishëm dhe i matur që kam njoftë. Kushdo që ka dëgjue fjalën “zotnillek” në Shkodër e përtej, e kishte të qartë përkufizimin e këtij koncepti kur takonte Sami Repishtin.

Kur sapo kishim mbërritur në SHBA, në vitin e largët 1995, ishte ai që me shumë takt e njohje të psikologjisë njerëzore më drejtoi në përzgjedhjen e Universitetit. Më kujtohet se sa me krenari më prezantoi me Kryebashkiakun e atëhershëm të Nju Jorkut Rudi Xhuliani, në rezidencën Gracie Mansion, ku u krye dasma e Avës, vajzës së tij:-“Ky asht nipi jem, ka mbarue për Shkenca Politike”.

Më tej, pas përfundimit të studimeve me njerëzillekun e vet të pafund, më trajtonte si koleg. Kur më kërkoi me shumë edukatë që të bëj një paraqitje të mendimit të tij politik në një Simpozium për 90-vjetorin e lindjes të mbajtur në Universitetin e Kolumbias, ishte nderimi më i madh që mund të kisha imagjinuar. E megjithatë, ai u soll sikur po i bëja unë nder atij. Falemnderës Axha Sami që më dhe mundësinë me kontribue diçka të vogël për me e evidentue punën tande të madhe për kombin shqiptar.

Në vitet e fundit, kur diskutonim për Shqipërinë, Axhi Sami ma tepër pyeste e ndigjonte se jepte leksione. Gjithmonë idealist por me këmbë në tokë, kërkonte me ditë për strukturat politike, marrëdhaniet midis palëve, dhe nivelin e propagandës. Jo rrallëherë, atij i kërkonin mendim shtetarë amerikanë nga ata që edhe kur dalin në pension ju peshon mendimi. I kthjellët deri në fund, Axhi Sami kishte aftësinë e rrallë që e kuptonte Shqipërinë me rranjë, por edhe nuk i shterrte dashuria për të. Asnjëherë nuk mendoi për interesat e veta të ngushta, Shqipëria ishte gjithmonë e para.

Për mua, humbja e tij është personale dhe shpirtërore. Ndaj dhe në përfundim, dëshiroj t’ja them dy fjalë zemre, pa filtra profesionalë, sikur ai e meritonte dhe do e meritojë gjithmonë.

Pushofsh n’amshimin e Zotit, Axha Sami. E deshe Shqipninë e Kosovën ma shumë se gjithçka tjetër dhe ju dedikove pjesën ma t’randsishme të qenies tande. Ishe drita e komunitetit shqiptar të Amerikës si intelektual i mirëfilltë edhe pse shpeshherë nuk ta dijshin vlerën e vërtetë. Askush ma shumë se ti nuk ka kontribue pêr çështjen shqiptare në ato kohë e në veçanti për Kosovën tande fort të dashur.

Kurr nuk kërkove asgjë, edhe pse të respektonin e të mbështesnin senatorë e shtetarë amerikanë me peshë.

Për mue, ti ishe shumë ma tepër se familje, ishe nga t’paktit me t’cilin kisha vërtet kënaqësi me bisedue. Kam nderin që më quajte nip e unë ty axhë.

Jetove me nder e përcolle dritë kudo që shkele. Pate nji grua të rrallë që rrallëkush e ka ma zonjë. Zonja Diana ishte dhe mbetet grueja ma e denjë që kam njoftë. Darren dhe Ava, bashkë me nipër e mbesa që le mbrapa janë trashëgimi e çmuar që ke lanë pas. Ata do t’a mbajnë lart emrin e Repishtëve në Amerikë e kudo.

Nuk ka fjalë që munden me e shprehë mirënjohjen time për ty. Unë qeshë me fat që jetët tona përkitën dhe munda me të njoftë nga afër. Falemnderit që ma pasurove jetën me prezencën tande.

Pusho në paqe axha Sami, jetove me nder e dinjitet. Le mbrapa veç dritë e mirësi. Marrshim të gjithë nga drita jote dhe u baftë Shqipnija ashtu siç e andrrove ti!

Nuk do kishte fat ma t’madh për ne.

***

English Translation

Farewell, Uncle Sami: A Memorial to an Idealist Albanian

On Wednesday, November 27, 2024, the heart of Professor Sami Repishti, an intellectual humanist and one of the most prominent figures of the Albanian diaspora in America, stopped beating.

Prof. Repishti was a contemporary thinker, a central figure in promoting the Albanian National Cause in Washington and around the world, and an advocate for democratic values and freedom of thought across Albanian territories. His public life was entirely dedicated to the Albanian people and their progress.

Prof. Sami Repishti was my father’s cousin, and I had the honor of being called his nephew and calling him uncle. Thus, in these lines, I wish to remember Uncle Sami, as I always called him—not only through his public contributions, which future generations should know much more about, but also through moments of life I was fortunate and honored to share with him.

Sami Repishti’s work spans over five decades and encompasses numerous issues, but above all, he dedicated his public life to the Albanian National Cause and Kosova. Sami Repishti was a priceless treasure for the Albanian nation, and his passing impoverishes Albanian intellectual thought.

From a young age, Sami Repishti stood out for his idealism and love for his nation, a devotion he carried without condition until the very last day of his life.

A social democrat by conviction, he was an advocate of democracy, freedom of expression, and peace worldwide. But Sami Repishti never shied away from battles and challenges. On the contrary, he fought them with intellectual rigor, steadfastness against injustice, and unmatched humanism. The Albanian nation will undoubtedly produce worthy sons and daughters in the future, but none will surpass the merit of Sami Repishti.

An early antifascist, Sami Repishti participated in numerous demonstrations and activities against fascism during the occupation of Albania. In one of our conversations years ago, he told me about his involvement in the Antifascist Movement in Shkodra and the deep disappointment he felt when his former antifascist comrades turned into oppressors of their own people. “This is not what we fought and struggled for,” he had told a friend who sought to recruit him into the communist structures.

Due to his anti-communist convictions and his unyielding stance against wrongdoing, Enver Hoxha’s regime imprisoned him for 11 years. After his release, Sami Repishti made the difficult decision to leave his beloved homeland, where communists persecuted him, and he was convinced they would imprison him again under false pretenses.

In exile, despite not being in his youth, Sami Repishti dedicated himself to studies, earning his doctorate at the City University of New York and the Sorbonne in Paris.

His dissertation focused on the works of André Malraux, a French antifascist intellectual who fought the Nazis and later served as Minister of Culture under Charles de Gaulle. Malraux’s exploration of human nature in the face of injustice, oppression, and freedom—central themes in his books—resonated deeply with Professor Repishti. He himself had experienced the crushing weight of an unjust and tyrannical state, endured political imprisonment, and found freedom only after emigrating and settling in the democratic system of America.

Like Malraux, Sami Repishti viewed the Western democratic system as a beacon for democracy worldwide, dedicating himself fervently to strengthening the Albanian-American alliance.

During the 1980s and 1990s, Sami Repishti was one of the leaders who guided the activities of the Albanian-American community with wisdom and intelligence. He became a reference point for the Albanian National Cause in Washington and beyond. He became the beacon of knowledge and national action at a time when the community was rich in financial backers and well-wishers but had few visionaries and prepared individuals to tackle the era’s great challenges.

Sami Repishti’s vision for a free, united, prosperous, and above all, democratic Albania was, for decades, the guiding light for Albanians in America. He was a co-founder of the National Albanian American Council (NAAC) and the Albanian Youth in the Free World, turning them into key organizations for exposing Serbian crimes against Albanians in Kosova to American policymakers and international human rights organizations. Without Sami Repishti, the truth about Serbian terror would not have received the necessary attention, and the image of Albanians in the West—and thus the West’s approach to them—would have been far less favorable.

Thanks to his work and intellect, Sami Repishti successfully influenced policymakers in the U.S. and beyond, ensuring that the Albanian cause was addressed appropriately and based on real facts, not Serbian fabrications. To achieve this goal, he organized dozens of meetings, conferences, symposia, and seminars, where the Albanian issue was discussed based on historical facts, not the fabrications of anti-Albanian lobbies in Washington. For this, the Albanian nation will forever be grateful to its worthy son, Sami Repishti.

Among his many achievements, his most significant was representing Kosova’s case before the American public and government with a clear, well-argued, and just vision. This was a time when post-Tito Yugoslavia was the “darling” of the West, the Serbian lobby dominated the public scene, and Kosova’s cause was hindered by the negative image of the communist regime in Tirana in the West. The 1982 scientific conference, organized alongside Professor Arshi Pipa, produced a collection of Albanian thought in the West about the Albanian Issue and the relationship between Albanians and Serbs, serving as a guiding material for Western elites for a long time.

Sami Repishti and a few others successfully represented Albanians and Kosova with dignity. They revealed the truth about the suffering of Kosova’s people under Milosevic’s regime, reminded the world of the historical injustices faced by Albanians, and highlighted the systemic violations of fundamental rights in Kosova, countering Serbian efforts to denigrate Albanians as undeveloped and incapable of statehood. He always remained faithful to the truth and never fabricated facts for immediate gain. For this reason, he became a powerful and credible voice in Washington, without which much of what was achieved in Kosova and Albania would not have been possible.

His annual memoranda to the United Nations presented a clear picture of the massive human rights violations in Kosova and the historical discrimination of Albanians by Serbs. By presenting the truth to the world, he became a valuable source of information about the violations of Albanians’ rights in the former Yugoslavia.

The NATO intervention and international support for Kosova against Milosevic’s bloody regime would not have been possible without the foundations laid years earlier, and those foundations were laid by Sami Repishti and his friends. Kosova, the martyred land of the Albanian nation, will be eternally grateful to Sami Repishti for his contributions.

After the fall of communism in the 1990s and Kosova’s independence, Sami Repishti focused his attention on promoting democratic and humanist values in Albanian territories. Although he had endured political imprisonment under the communist regime, Sami Repishti never sought revenge. His immense love for Albania and its people prevented him from falling into such errors. Sami Repishti was a humanist, but above all, he loved the Albanian people and worked tirelessly to achieve their freedom and a democratic regime.

He remained steadfast in his belief that evil must be publicly acknowledged, and the crimes of communism documented and taught to future generations to prevent such tragedies from recurring. He left his memoirs written to document the hell of communist prisons and the loss of humanity among his tormentors. Pika Loti (A Drop of Tear) will stand as a testimony for future generations, a guide to the horrors of human oppression by a terrorist state. Meanwhile, Nën Hijen e Rozafës (Under the Shadow of Rozafa) is the work where, much like Malraux, he addressed the grand theme of the loss of human sensitivity by oppressors under the yoke of an oppressive ideology such as that of the communist regime. In both works, Sami Repishti displayed his humanist approach to oppression, his commitment to human freedom, and his love for his country and people.

Yet he never lost his humanity or sound reasoning, even when deeply disappointed by figures in post-communist politics, whom he had once regarded with hope. His writings in Tirana’s media revealed neither cynicism nor condescension. On the contrary, Sami Repishti offered concrete proposals to solve Albanian issues, remaining one of the few whose role as a national intellectual suited him perfectly.

In recent years, in conversations, he expressed deep disappointment with Albanian society’s failure to confront past evils, its inability to break with its dictatorial past, and, above all, the drift toward dictatorship that was once again engulfing Albania. Yet, he never ceased working to lift Albania out of its mire.

In a confidential letter sent to U.S. Ambassador Yuri Kim after her appointment but before her accreditation in Tirana, Prof. Repishti tactfully and thoughtfully laid out the political history of Albania’s transition. With great concern for democracy’s fate and the lack of a healthy opposition, he urged her to play her role as ambassador to strengthen Albania’s democratic institutions. Until his last day, Sami Repishti thought of the Albanian people, lived for them, and worked tirelessly on their behalf.

Sami Repishti was my uncle, but beyond that, he was the most humane and wise man I have ever known. Anyone who had heard the term zotnillëk (gentlemanliness) in Shkodra or beyond would understand its true definition upon meeting Sami Repishti.

When we had just arrived in the U.S. in 1995, he was the one who, with great tact and understanding of human psychology, guided me in selecting a university. I remember how proudly he introduced me to then-Mayor of New York City Rudy Giuliani at Gracie Mansion, during his daughter Ava’s wedding: “This is my nephew; he graduated in Political Science.”

Later, after I completed my studies, he treated me as a colleague with his boundless humanity. When he politely asked me to present his political thought at a symposium for his 90th birthday held at Columbia University, it was the greatest honor I could have imagined. Yet, he acted as though I was doing him a favor. Thank you, Uncle Sami, for giving me the chance to contribute in some small way to highlighting your tremendous work for the Albanian nation.

In his later years, when we discussed Albania, Uncle Sami mostly listened and asked questions rather than lecturing. Ever the idealist but grounded in reality, he sought to understand political structures, relationships between parties, and the level of propaganda. Not infrequently, American statesmen—those whose opinions still carried weight even in retirement—sought his advice. Clear-minded until the end, Uncle Sami had the rare ability to deeply understand Albania while never exhausting his love for it. He never thought of narrow self-interest; Albania was always his first priority.

For me, his loss is both personal and spiritual. Therefore, in closing, I wish to say a few heartfelt words, unfiltered by professionalism, as he deserved and will always deserve.

Rest in God’s eternity, Uncle Sami. You loved Albania and Kosova more than anything else and dedicated the most important part of your being to them. You were the light of the Albanian-American community as a true intellectual, even if your true value was not always recognized. No one has contributed more to the Albanian cause during those times, especially for your beloved Kosova.

You never asked for anything, even though influential American senators and statesmen respected and supported you.

To me, you were much more than family; you were one of the few with whom I genuinely enjoyed conversing. I am honored that you called me nephew and allowed me to call you uncle.

You lived with honor and spread light wherever you went. You had a rare wife, a true lady, who remains the most dignified woman I have ever known. Darren and Ava, along with the grandchildren you left behind, are a priceless legacy that will uphold the Repishti name in America and beyond.

There are no words to express my gratitude to you. I was fortunate that our lives intersected and that I had the chance to know you closely. Thank you for enriching my life with your presence.

Rest in peace, Uncle Sami; you lived with honor and dignity. You left behind only light and goodness. May we all draw from your light, and may Albania become as you dreamed!

There could be no greater fortune for us.

Akademik Beqir Meta/

Pjesa e dytë…

Dy Fuqitë kryesore- Britania e Madhe e veçanërisht Franca, kishin qenë në anën e kundërshtuesve të krijimit të shtetit shqiptar. Për më tepër, Italia që tashmë ishte një fqinj fitues, nuk kishte rival të fuqishëm kundërbalancues në Shqipëri siç kishte qenë më parë Austro-Hungaria, prandaj ajo kishte ndryshuar në mënyrë drastike edhe politikën e saj, duke vënë si objektiv revizionimin fondamental të vendimit të vitit 1913. Pra, situata ishte shumë më e pafavorshme se në vitin 1913 për çështjen shqiptare. Megjithatë ishin krijuar ose fuqizuar disa faktorë të rinj, të cilët, deri diku, do të ndikonin për ruajtjen e shtetit shqiptar, pra edhe të vendimit të Konferencës së vitit 1913. Këta ishin:

-Dalja në skenën botërore dhe evropiane si Fuqi e Madhe e SHBA, e cila nuk ishte e lidhur me traktatet e fshehta evropiane dhe kishte një platformë më demokratike për arritjen e paqes evropiane.

-Vështirësitë në rritje për të arritur kompromis midis Italisë, nga njëra anë,  dhe Mbretërisë Serbo-Kroate-Sllovene e Greqisë nga ana tjetër. Ky ishte një rivalitet i ri që kompensonte disi, por jo mjaftueshëm, mungesën e rivalitetit austro-italian para lufte, i cili kishte qenë faktor themelor për krijimin e Shqipërisë së pavarur.

-Pas Luftës ra mjaft interesi i Britanisë së Madhe për të zbatuar Traktatin e Fshehtë të Londrës dhe për të kënaqur orekset territoriale italiane, çka u manifestua në braktisjen graduale të këtij angazhimi, veçanërisht pas qëndrimeve kundërshtuese të Presidentit Wilson. Po kështu edhe Franca e kishte rritur rivalitetin me Italinë për dominimin në Mesdhe  dhe nuk ishte e interesuar të përkrahte aspiratat italiane, ndonëse ishte e detyruar nga nënshkrimi i Paktit të Fshehtë të vitit 1915.

-Evoluimi dhe konfirmimi i këtyre faktorëve do të ringjallte vendimin thuajse të vdekur të vitit 1913, duke organizuar një konferencë tjetër Ambasadorësh e cila konfirmoi, me pak ndryshime, vendimin e vitit 1913.

Megjithëkëtë duhet theksuar se vendimet e Konferencës së Londrës 1913 dhe Konferencës së Ambasadorëve të Parisit 1921 u cenuan nga Greqia gjatë viteve 1923-1926 kur ajo spastroi etnikisht gjithë rajonet e Maqedonisë Perëndimore (Follorinës, Kosturit, Voshtinës, Janinës, Selanikut, etj) nga popullsia shqiptare në kuadër të shkëmbimit të popullsive greko-turke.

Pas këtyre dy vendimeve ndërkombëtare erdhën sfida të tjera të mëdha që lidheshin me zhvillimin e raporteve ndërkombëtare, të cilat ishin dinamike dhe ndryshuan gradualisht në vitet 1920-1930.

Pikësëpari, fuqizimi dhe agresiviteti i dy Fuqive evropiane që mëtonin revizionizmin e sistemit të Versajës ishte faktor kryesor. Rikonfirmimi i Pavarësisë së Shqipërisë më 1921 kishte qenë agregat i këtij sistemi në fillimet dhe njëkohësisht në apogjeun e tij. Por kriza e tij që do të rezultonte me Luftën e Dytë Botërore do të prekte edhe komponentin shqiptar.

         Raporti i Forcave që u krijua gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe në fund të saj, si dhe interesat e ndonjë Fuqie të Madhe evropiane  (Britania e Madhe), sërish krijuan hije dyshimi dhe rreziqe për ruajtjen e vendimeve të vitit 1913 e 1921. Por gjithsesi kjo mbeti vetëm një tendencë, pasi ky element kundërshtues u kundër balancua nga politikat antirevizioniste të Fuqive të tjera të Mëdha, në radhë të parë nga SHBA. Gjithashtu, rindarja e botës sërish në dy Blloqe ishte një element tjetër i frenimit të tendencave revizioniste kundrejt vendimeve të viteve 1913 e 1921.

          Por edhe në fundin e Luftës së Dytë Botërore dhe pas saj vendimet e Londrës 1913 dhe Parisit 1921 u cenuan sërish. Mund të konsiderohet një sfidë ndaj këtyre vendimeve spastrimi i plotë etnik i shqiptarëve nga Çamëria në vitet 1944-1945. Gjithashtu, një cenim tjetër ishte edhe ricopëtimi i territoreve shqiptare të ceduara Serbisë nga Konferenca e Londrës dhe dhënia e një pjese prej tyre Republikës Jugosllave të Maqedonisë, që sot përbëjnë Trevat Lindore Shqiptare në Maqedoninë e Veriut. 

          Sfida më e madhe historike ndaj vendimeve të Konferencës së Londrës erdhi në fundin e shekullit XX dhe fillimin e shekullit XXI, duke bërë të mundur që jetëgjatësia e tyre të mos e arrinte shekullin. Lufta e NATO-s kundër Serbisë e çlirimi i Kosovës prej saj në qershor 1999 dhe njohja e Pavarësisë së Kosovës në vitin 2008 nga SHBA dhe Fuqitë e Mëdha ishte pothuajse zhvleftësimi i këtyre vendimeve. Kjo ishte rezultat i ndryshimit drastik të raporteve ndërkombëtare të shekullit XX, i bashkimit të Evropës që ishte faktori kryesor i këtij ndryshimi. Të gjitha Fuqitë e ish Bllokut Qendror ose Trepalësh të vitit 1913 dhe 3 nga 4 Fuqitë e ish Antantës ishin forca kryesore e këtij ndryshimi. 

Por do të ishte e pasaktë nëse nuk do të përmendim edhe faktin se vendimet e Konferencës së Londrës të vitit 1913 u sfiduan edhe nga vetë shqiptarët, në kuptimin negativ të fjalës por edhe pozitiv në raport me interesat dhe të drejtat e kombit shqiptar.

           Mungesa e centralizimit politik, zhvillimi i pamjaftueshëm i ndërgjegjes kombëtare në shtresat e ulëta të popullsisë, nacionalizmi i pazhvilluar në nivelin e duhur, i dobët, i përçarë, struktura sociale e pazhvilluar, veçanërisht ndarjet klanore, krahinore, fetare, mungesa e një klase politike të zhvilluar që të kuptonte dhe të udhëhiqte me qartësi dhe largpamësi procesin e vështirë të shtet-formimit, mungesa e një popullsie të arsimuar e me përvojë politike, e të tjerë faktorë të ngjashëm më këto, ishin pengesë  e madhe për konsolidimin e shtetit shqiptar gjatë shekullit XX,  ishin gjithmonë një rrezik potencial dhe real për zhbërjen e tij, pra edhe të vendimeve të Konferencës së Londrës. Këta faktorë të brendshëm bëheshin edhe më të rrezikshëm pasi amplifikoheshin nga ndërhyrjet gjithfarësh të fqinjëve agresivë. Ngjarje të tilla të dhimbshme si Kryengritja në Shqipërinë e Mesme e viti 1914-1915, Lëvizja vorio-epirote në të cilën morën pjesë edhe mjaft shqiptarë ortodoksë grekomanë; kryengritjet antiqeveritare dhe grushtet e shtetit gjatë viteve 1921 -1924, që kulmuan me kryengritjen e qershorit 1924, Lufta civile në vitet 1943-1944, ishin ngjarje që rrezikuan seriozisht dhe tërësinë territoriale të shtetit shqiptar. Madje një hije rreziku u shfaq edhe gjatë ngjarjeve të dhimbshme të vitit 1997.

           Por shqiptarët do të ishin gjithmonë sfidues ndaj vendimeve të Konferencës së Londrës dhe të asaj të Parisit përgjatë gjithë shekullit XX dhe pas tij edhe në aspektin pozitiv ose afirmativ pra të tejkalimit të tyre dhe bashkimit të trojeve kombëtare në një shtet të vetëm. Sfida më permanente do të ishte rritja e ndërgjegjes së tyre, se ata ishin një komb i ndarë padrejtësisht, rritja e dëshirës së zjarrtë për tu bashkuar në një shtet kombëtar dhe për të jetuar në liri. Kështu gjatë gjysmës së parë të shekullit XX u krijuan organizata e grupe nacionaliste irredentiste ku më e shquara ishte Komiteti Mbrojtja Kombëtare e Kosovës, që kishin në thelbin e programit të tyre pikërisht këtë aspiratë. Por ndodhi përgjatë shekullit XX që shqiptarët u përpoqën me armë dhe diplomaci t’i arrinin këto synime, pikërisht gjatë e në fund të Luftës I Botërore, gjatë Luftës II Botërore dhe në momentin e përfundimit të Luftës së Ftohtë. Në dy rastet e para ata u përpoqën të shfrytëzonin tronditjen e sistemit të Versajës në favor të tyre, duke shfrytëzuar Fuqitë që në Londër kishin mbajtur një qëndrim më pozitiv ndaj të drejtave të tyre dhe që pranuan krijimin e një shteti shqiptar, të cilit do t’i bashkoheshin shumica e territoreve të banuara në shumicën dërmuese nga shqiptarët, që Konferenca e vitit 1913 ua kishte dhënë fqinjëve. Ata do të dështonin në këto përpjekje pikërisht për arsye se kishin zgjedhur të ndërtonin përpjekjet e tyre, duke u bazuar në mbështetjen e Bllokut humbës të luftës. Ndërsa në rastin e fundit, ata arritën me sukses që ta reviziononin në themel vendimin e vitit 1913 ndonëse jo tërësisht. Kjo u arrit jo vetëm si rezultat i vullnetit dhe përpjekjeve të paepuara të shqiptarëve por edhe si rezultat i ndryshimeve drastike të raporteve ndërkombëtare kur disa Fuqi evropiane, dikur anëtare kryesore të Bllokut të Antantës, (Britania e Madhe dhe Franca), dy Fuqi të Bllokut Trepalësh (Gjermania dhe Italia), nën udhëheqjen e një Fuqie të Madhe jashtë evropiane (SHBA) pranuan, ndonëse me shumë vështirësi, të reviziononin në themel vendimin e Konferencës së Londrës së vitit 1913. Pra vetëm kur shqiptarët gjetën momentin dhe anën e duhur ku të mbështesnin përpjekjet e tyre, thelbi i vendimeve të Konferencës së Londrës 1913 u tejkalua, ndonëse jo e gjithë arkitektura politike që krijoi kjo Konferencë për çështjen shqiptare u zhbë.

Davida Marku/

Gjuha është shpirti i një kombi. Ajo është lidhja që bashkon breza, historia që jeton përmes fjalëve dhe trashëgimia që përcillet në çdo tingull të saj. Mes shumë gjuhëve të botës, gjuha shqipe, me melodinë e saj të veçantë dhe ngrohtësinë që mbart, qëndron si një margaritar i çmuar për shqiptarët dhe për njerëzimin.

Gjuha shqipe, një nga gjuhët më të vjetra të Evropës, është e rrallë jo vetëm për origjinën e saj unike, por edhe për bukurinë e saj të veçantë. Ajo është pjesë e familjes indoevropiane, por qëndron më vete, duke mos ndarë degë të drejtpërdrejta me gjuhët e tjera. Ky fakt e bën shqipen të veçantë dhe të ëmbël në mënyrën se si tingëllon dhe si ruan një histori të pasur të popullit shqiptar.

Fjalët shqipe përmbajnë një butësi dhe ngrohtësi që vështirë se gjendet diku tjetër. Fjala “nënë”, për shembull, tingëllon si një përkëdhelje e shpirtit. “Atdhe” është më shumë se një koncept; është një ndjenjë e thellë dashurie për vendin. Ndërkohë, shprehjet e urta popullore pasqyrojnë mençurinë dhe ndjeshmërinë e gjuhës sonë, duke e bërë atë një pasuri të madhe shpirtërore.

Gjuha shqipe nuk është vetëm mjet komunikimi; ajo është një formë arti. Përmes saj janë shkruar poezi që ngjallin ndjenja të thella, si ato të Naim Frashërit apo Lasgush Poradecit. Muzikaliteti i shqipes reflektohet në këngët tradicionale, ku çdo fjalë mbart emocion dhe histori. Fjala e folur dhe e shkruar shqipe është një urë që lidh të kaluarën me të tashmen, duke na kujtuar se kush jemi dhe nga vijmë.

Në botën e globalizuar të sotme, ku gjuhët e mëdha dominonojnë komunikimin ndërkombëtar, shqipja mbetet një thes i çmuar që duhet ruajtur me kujdes. Për çdo shqiptar, gjuha është më shumë sesa një mënyrë për të shprehur mendimet; është identitet, krenari dhe lidhje me rrënjët. Ajo na mëson të duam atë që kemi dhe të vlerësojmë atë që na bën unikë.

Prandaj, për çdo shqiptar, gjuha shqipe është më e ëmbla në mes të gjuhëve të botës. Është një pasuri që nuk matet me para, një dhuratë që na lidh me njëri-tjetrin dhe me historinë tonë. Ruajtja dhe dashuria për të nuk janë vetëm një detyrë, por një privilegj. Ajo është zëri ynë në korin e madh të njerëzimit dhe për sa kohë të ekzistojë, do të vazhdojë të jetë e ëmbla dhe e veçanta mes gjuhëve të botës.

De Rada dhe Naim Frashëri janë dy vëllezër dioskurë të Romantizmit shqiptar. Dy binjakë të mëdhenj dhe të papërsëritshëm. Dy botë paralele, por jo identike. De Rada dhe Naim Frashëri kanë sharmin gjenial të letërsisë moderne shqipe, dhe janë të pakrahasueshëm me të tjerët. De Rada më i madh në moshë është i njohur nga Naim Frashëri, por diferenca e moshës midis tyre nuk krijon asnjë kundërthënie. De Rada ka projektin e tij gjuhësor të dialektit kalabrez të arbëreshëve për ta shndërruar në një gjuhë shqipe gjithëpërfshirëse. Ky projekt madhështor është gjithsesi lokalist dhe pa perspektivë. De Rada mendonte që dialekti i tij me të cilin shkroi kryeveprat do të zotëronte ardhmërinë e gjuhës shqipe. Por nuk rezultoi kështu. Naim Frashëri kishte një projekt më strategjik dhe më të vërtetë për gjuhën shqipe. Gjenealiteti i Naim Frashërit ishte se ai u bë demijurgu i gjuhës letrare shqipe. De Rada nuk ishte një demijurg i tillë. De Rada krijoi një univers poetik të pashembullt. Naim Frashëri krijoi gjithashtu një univers poetik të pashembullt. De Rada kronologjik është më përpara Naim Frashërit. Estetikisht De Rada është gjithmonë në një pararojë të paarritshme. Por Naim Frashëri në pikëpamje të strukturës së gjuhës letrare është gjithashtu më përpara De Radës. Estetikisht nuk qëndron më pas, por është i ndryshëm. Ajo që e vlerëson dhe e nderon lart Naim Frashërin është se ai në 13 janar 1884 në letrën ngushëlluese që Sami Frashëri, Jani Vreto nga Stambolli për Jeronim de Radën është edhe poezia e quajtur “Vaji mbi shtëpinë e Radhanjet” e Naim Frashërit: 

Vllastar i lashtë i Shqipërisë, 

në dhethit të Italisë, 

bir i Radhës, Josif, 

jetën e rith e ndërrove, 

tët at fort e helmove, 

edhe këto që të njif, 

Shqipëria, kujt mirë i doje, 

në gjuhët tënde e shqip shkroje, 

gjithmonë të kujton, 

mbi varr të shkruan këto fjalë: 

Josif, o shpirt, o djalë! 

Vëdiqe, po emri yt rron, 

ndaj të Dhimitrit Kamardë, 

pasëqyrë për djalmit. 

Vëlla Dhimitër Kamarda, 

prej tij në prisnim litre, 

po të të ardhkej radha. 

Shkuakësh në jetë tjetër. 

Vretoja dhe Naimi

me Saminë të vëllanë, 

brenda ndë zemërë ju kanë. 

Të trembëdhejtë të kallëndorit 1884, në Kostantinopoli”.     

Kjo vjershë e Naim Frashërit nuk është përmendur ndër studimet e bëra rreth poetit, si krijim i ri. 

Ajo që është e rëndësishme të theksohet ka të bëjë me shënimin përkatës që De Rada ka bërë me rastin e kësaj poezie të Naim Frashëtrit. De Rada shkruan: “Nëse janë një ngushëllim për dhimbjen tonë këto vajtime, në të cilat shqiptarë të shkëlqyer vajtojnë zhdukjen e vëllezërve, të ndarë prej tyre që prej 400 vjetësh, janë, njëkohësisht, edhe një shfaqje e qartë e shpirtit të zjarrtë kombëtar, që tërheq shqiptarët më të mirë kah Flamuri i Madh i Atdheut. E ne i botojmë si ngushëllim. Në të vërtetë letra të përzemërta, nga të gjitha anët, kërkojnë të zbusin dhimbjen tonë. E, me keqardhje, nuk mund t’i qesim në dritë, se nuk janë shkruar shqip, ndër të tjera, një tingëllim fisnik e i butë, hartuar prej Zef Noçiti nga Specano. Por është detyrë absolute prej babai dhe prej atdhetari të bëjmë të njohur letrën e çmueshme të zonjës Elena Gjika, e lindur prej princash që, tashmë mretërojnë në Rumani.”. 

Dhe ja letra e Dora D’istrias, e shkruar frëngjisht në Firence në 29 dhjetor 1883: “Zotëri, lexova me dhimbje të thellë te “Fjamuri i Arbërit”, dhimbje shumë të madhe që ju po qani e po vajtoni. Unë e di mirë se, për prindërit, për dhimbje të tilla (për dhimbje dhe fatkeqësi të tilla) nuk ka fjalë ngushëlluese. Ndërkaq, megjithatë, unë nuk mund të përmbahem pa ju thënë se marr pjesë në lotët tuaj e që jam e dëshpëruar duke ditur që një baba dhe një vend që po lind, mbeten pa një djalë dhe pa një qytetar, i cili premtonte kaq shumë.”.  

Të tërë paragrafët e mësipërm vërtetojnë se midis shqiptarëve personalitete të shekullit XIX kishte lidhje jo vetëm korrespondence, por edhe lidhje intime. Është interesante të vihet re se Epistolari Rilindas është i vetmi epistolar i rëndësishëm në Rilindjen shqiptare. Një dukuri e tillë nuk u përsëndyt më pas. Dhe është e pakuptueshme pse nuk u përsëndyt. Por nuk është vendi për ta sqaruar këtë gjë. Në poezinë epitafike të Naim Frashërit mund të vihet re se emri i djalit të De Radës thuhet në formën Josif. Emri i familjes Rada, thuhet Radhanjet. Janë  të rralla poezitë që përkujtojnë birin e një shkrimtari arbëresh siç është poezia e Naim Frashërit. Por, kjo poezi tregon shumë më tepër se vargjet e saj. Zef De Rada ishte djali i parë i Jeronim de Radës. Jeronimi pati katër djem: Zefin, Mikelanxhelin, Rodrigon dhe Hektorin. Zefi kishte lindur në Makie në janar të vitit 1852. Gjatë viteve 1869-1870 qe nxënës gjimnazi në kolegjin e Koriliano Kalabros. Në moshën 17 vjeç nga shënimet dhe udhëzimet e të atit hartoi gjoja “Gramatikën e gjuhës shqipe”. Vepra në të vërtetë është e të atit të tij De Radës. Në 1879 Zefi u martua me një vajzë arbëreshe nga Shën Kozmo. Pati me të dy djem, nga të cilët i pari vdiq tetë ditë para se të mbyllte sytë i ati. Mbas një sëmundje të gjatë gjoksi, Zefi vdiq në 19 nëntor 1883, 31 vjeç. 

(Moikom Zeqo) – 2015