Prof. Dr. Fejzulla Berisha/

Kosova, si një shtet i ri i pavarur në Europën Juglindore, ndodhet përballë sfidave të mëdha strategjike dhe institucionale. Pas shpalljes së pavarësisë më 2008, vendi ka arritur konsolidim politik dhe institucional, por mbetet i ekspozuar ndaj sfidave të sigurisë rajonale dhe ndikimeve ndërkombëtare jo‑perëndimore.

Anëtarësimi në NATO nuk përbën thjesht një aspiratë simbolike, por një instrument strategjik për afirmimin e sovranitetit, garantimin e sigurisë dhe përforcimin e legjitimitetit ndërkombëtar të Kosovës. Edward P. Joseph, ekspert amerikan për Ballkanin, ka theksuar se integrimi i Kosovës në NATO mund të shërbejë si zgjidhje për stabilitetin rajonal, duke forcuar pozitën e vendit në komunitetin ndërkombëtar dhe duke reduktuar ndikimin destabilizues të aktorëve të jashtëm si Rusia dhe Kina.

Në këtë kontekst, artikulli argumenton në mënyrë akademike dhe diplomatikisht pse anëtarësimi i Kosovës në NATO është një domosdoshmëri strategjike, duke analizuar pengesat, mundësitë dhe rrugët e realizimit të këtij objektivi.

1. Siguria dhe mbrojtja kolektive si nevojë strategjike

Anëtarësimi i Kosovës në NATO do të sigurojë mbrojtje kolektive për vendin, sipas nenit 5 të Traktatit të Washingtonit. Ky hap do të eliminojë ekspozimin ndaj kërcënimeve tradicionale dhe jo‑tradicionale në Ballkan.

-Rëndësia historike: Intervenimi i NATO-s në 1999 shënoi një rast suigeneris për mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe sovranitetit të popullit shqiptar. Ky precedent institucional tregon se NATO nuk është vetëm një aleancë ushtarake, por edhe një garantues i rendit ndërkombëtar.

-Dimensioni strategjik: Shteti i ri është i ekspozuar ndaj përçarjeve rajonale, kërcënimeve hibride dhe ndikimeve jo‑perëndimore. Anëtarësimi do të forconte kapacitetin e mbrojtjes së Kosovës dhe të fqinjëve të saj në një kuadër të garantuar ligjërisht dhe politikisht.

2. Legjitimi ndërkombëtar dhe afirmimi i sovranitetit

Anëtarësimi në NATO do të shërbente si certifikatë ndërkombëtare e sovranitetit të Kosovës, duke forcuar njohjen dhe legjitimitetin e vendit në arenën globale.

-Instrument diplomatik: NATO është një platformë strategjike për angazhime diplomatike dhe integrim politik. Anëtarësimi i plotë i Kosovës do të forconte pozicionin negociator të vendit në marrëveshjet ndërkombëtare dhe marrëdhëniet bilaterale.

-Përdorimi i standardeve perëndimore: Duke iu përmbajtur standardeve demokratike dhe ushtarake të NATO-s, Kosova forcon institucionet e saj, promovon stabilitetin dhe demonstron gatishmërinë për të qenë partner i besueshëm në komunitetin euro‑atlantik.

3. Stabiliteti rajonal dhe zbutja e tensioneve

Edward Joseph ka theksuar se përfshirja e Kosovës — dhe e fqinjëve të saj strategjikë — në NATO do të kontribuonte në uljen e tensioneve rajonale dhe rritjen e sigurisë kolektive.

-Mekanizmi i përfshirjes: Anëtarësimi i Kosovës do të rrisë bashkëpunimin ushtarak dhe diplomatik me fqinjët, duke krijuar mekanizma për parandalimin e konflikteve të mundshme.

-Shtytja për marrëveshje bilaterale: Roli i NATO-s mund të funksionojë si levë për dialog dhe zgjidhje të kontesteve të pazgjidhura, sidomos në marrëdhëniet Kosovë‑Serbi.

4. Realiteti institucional dhe pengesat

Megjithatë, rruga drejt anëtarësimit është e ndërlikuar:

-Konsensusi i anëtarëve të NATO-s: Për pranimin e një shteti të ri, kërkohet miratimi unanim. Shtete anëtare që ende nuk e njohin Kosovën, konsensusi është pengesë e madhe.

-Statusi aktual: Kosova ka statusin e vendit të asociuar në Asamblenë Parlamentare të NATO-s, por ky nuk është ekuivalent me anëtarësim të plotë.

-Ndikimi i aktorëve të jashtëm: Rusia dhe Kina mund të përdorin instrumente të ndryshme për të penguar integrimin e Kosovës në NATO, duke përfshirë diplomacinë ekonomike dhe ndikimin politik në aleatët skeptikë.

5. Strategjitë e mundshme për realizimin e objektivit

Në kuadër diplomatik dhe akademik, mund të propozohet një qasje strategjike:

Diplomaci aktive: Intensifikim i lobimit ndaj vendeve skeptike, përdorimi i diasporës shqiptare dhe partnerëve perëndimorë për të krijuar presion politik dhe mbështetje multilaterale.

Integrim gradual: Pjesëmarrje aktive në strukturat e NATO-s, trajnime, ushtrime të përbashkëta dhe projekte të përbashkëta, për të treguar gatishmërinë dhe kapacitetin institucional.

Bashkëpunim rajonal: Promovim i marrëveshjeve bilaterale dhe mekanizmave për zbutjen e tensioneve me fqinjët, për të përmirësuar klimën e sigurisë në rajon.

Anëtarësimi i Kosovës në NATO është më shumë se një aspiratë politike: është një domosdoshmëri strategjike, e cila siguron mbrojtje, legjitimet ndërkombëtare dhe stabilitet rajonal. Sipas Edward P. Joseph, një strategji e kombinuar diplomatike, institucionale dhe strategjike mund të shndërrojë këtë objektiv të vështirë në një realitet të arritshëm, duke forcuar orientimin euro‑atlantik të Kosovës dhe duke kontribuar në paqen dhe sigurinë e Ballkanit.

Kosova, duke ecur drejt NATO-s, nuk afirmon vetëm të drejtën e saj për siguri dhe sovranitet, por përçon një mesazh të qartë: orientim drejt lirisë, demokracisë dhe partneritetit perëndimor, në një rajon historikisht të ndikuar nga tensione dhe konfliktet ndërkombëtare.

Nga Londra, në vjeshtën e vitit 2025, fryu sërish një puhizë ere e vjetër me aromë të re. Samiti i fundit i Procesit të Berlinit tregoi se Ballkani Perëndimor është rikthyer në rendin e ditës të Fuqive të Mëdha. Por, kësaj here, jo si vatër krize, por si terren pjellor për zhvillim dhe bashkëpunim strategjik.

Procesi i Berlinit, megjithëse mbetet platforma kryesore për integrimin rajonal, shpesh ka funksionuar si një mekanizëm burokratik më shumë se sa politik. Kjo qasje e përbashkët e Londrës dhe Uashingtonit është, në fakt, një korrigjim strategjik ndaj pasivitetit të Bashkimit Europian.

Në prag të Samitit, dy dokumente u shfaqën si busulla të reja në rajon. Britanikët publikuan dokumentin strategjik “Restoring British Leadership in the Western Balkans”, ndërsa në Kongresin amerikan u paraqit projektligji “Western Balkans Democracy and Prosperity Act”. Në pamje të parë, këto dy iniciativa duken të ndara, por në thelb ato shënojnë rikthimin e koordinuar të Londrës dhe Uashingtonit në zemër të Ballkanit.

Britania, pas daljes nga Bashkimi Europian, po kërkon që të rigjejë rolin e saj tradicional si arbitër dhe ekulibrist i Europës Juglindore. Me një diplomaci më elastike dhe me një gjuhë të qartë sidomos kundër krimit të organizuar, korrupsionit dhe ndikimit rus e kinez, Londra po kërkon të ndërtojë një prani institucionale përmes edukimit, projekteve të qeverisjes lokale dhe përfshirjes më të drejtpërdrejtë në sigurinë rajonale.

SHBA e ka zhvendosur fokusin në politikën e mbështetjes së prosperitetit demokratik. Projektligji i paraqitur në Kongres parashikon nxitjen e investimeve amerikane, bashkëpunimin teknologjik, zhvillimin e tregtisë dhe krijimin e korridoreve të reja ekonomike që do ta lidhin rajonin me tregun euro-atlantik. Shtetet e Bashkuara kanë një strategji për prosperitetin demokratik e ekonomik të rajonit. Projektligji amerikan synon të rrisë investimet në energji, infrastrukturë, teknologji dhe bujqësi, duke ndërlidhur zhvillimin ekonomik me forcimin e institucioneve demokratike.

SHBA po kërkon që ta ripozicionojë Ballkanin Perëndimor si një hallkë të sigurisë transatlantike, jo si një “zonë periferike e BE-së”. Nëse përgjatë shekullit XX, ndikimi amerikan në Ballkan u ndërtua mbi imponimin e paqes nëpërmjet ndërhyrjes ushtarake, shekulli XXI po e zhvendos atë drejt ndërtimit të prosperitetit ekonomik dhe institucioneve demokratike.

Në këtë kuptim, “Western Balkans Democracy and Prosperity Act” është një instrument strategjik. Ai është projekti më i rëndësishëm pas marrëveshjes së Dejtonit dhe ndërhyrjes së NATO-s në Kosovë, sepse shënon kalimin nga “stabiliteti” te “prosperiteti demokratik”. Në këtë peizazh të ri, Shqipëria ka një shans historik. Si një vend anëtar i NATO-s, aleate e ngushtë e SHBA-së dhe e Britanisë, Tirana mund të shndërrohet në nyjën lidhëse të projekteve të reja energjetike, digjitale dhe ekonomike në rajon.

Nëse dekadën e fundit Shqipëria kërkoi integrim, sot ajo mund të bëhet model i demokracisë funksionale që tërheq investime dhe besim. Ky është ndryshimi thelbësor, nga pritës pasiv i ndihmës, në rolin e ofruesit të stabilitetit dhe bashkëpunimit rajonal. Pas tri dekadash përpjekjesh për “stabilitet”, Ballkani ndodhet në prag të një epoke të re. Epoka e prosperitetit euro-atlantik.

Më shumë se çdo vend tjetër në rajon, Shqipëria ka mundësinë që të shfrytëzojë këtë momentum për të kaluar nga roli i “nxënësit të integrimit”, në atë të modelit të demokracisë funksionale në Ballkan. SHBA e sheh rajonin si një tërësi ekonomike. Megjithatë, për SHBA-në dhe Britaninë, Shqipëria dhe Kosova janë dy partnerë strategjikë kyç, për projektet e sigurisë dhe diplomacisë rajonale. Iniciativat e fundit forcojnë boshtin Uashington-Londër-Tiranë-Prishtinë, që sot e gjithë ditën mbetet bërthama më pro-perëndimore e Ballkanit.

Gjithsesi, duhet pasur parasysh fakti që projektligji është paraqitur gjatë administratës Trump, nga një nismë bi-partizane në Dhomën e Përfaqësuesve, jo nga vetë ekzekutivi. Tregues ky, që Kongresi kërkon të ruajë një angazhim të qëndrueshëm amerikan në Ballkan përmes investimeve, tregtisë dhe mbështetjes institucionale.

Ndërkohë, administrata Trump e sheh rajonin përmes një lenteje më transaksionale, ku prioritetet janë siguria, energjia dhe ndikimi strategjik. Trump preferon marrëdhënie dypalëshe dhe marrëveshje të negociuara personalisht. Prandaj, ai mund të jetë pak skeptik ndaj një kornize të tillë ligjore që kufizon fleksibilitetin e tij.

Kjo do të thotë se edhe pse ligji ka mbështetje dy-partiake, administrata Trump mund që ta vonojë zbatimin e tij ose të kërkojë ndryshime që e orientojnë më shumë drejt tregtisë dhe energjisë, e më pak drejt reformave demokratike.

Në fund të fundit, historia përsëritet me forma të reja. Dikur britanikët dhe amerikanët përcaktuan kufijtë politikë të Europës Juglindore. Sot, ata po përpiqen që të vendosin kufijtë e rinj të prosperitetit dhe demokracisë në Ballkan. Sepse, stabiliteti politik pa rritje ekonomike është i përkohshëm.

Në fillim të shekullit XX, ruajtja e ekuilibrit midis pan-gjermanizmit dhe pan-sllavizmit solli lindjen e shtetit shqiptar. Sot SHBA dhe Britania po rikthehen në Ballkan për të rivendosur balancën mes fuqive të reja, që kërkojnë horizonte të vjetra. Historia duket se po troket sërish në portat e Ballkanit.

Nga Dr. Evarist Beqiri

Nga Rafael Floqi/

28 Nëntori 1912 përbën ngjarjen më të rëndësishme të shtetformimit shqiptar, e cila, përveç themelimit institucional të shtetit, prodhoi një identitet të ri politik dhe simbolik. Artikulli shqyrton shpalljen e pavarësisë në kontekstin e Luftërave Ballkanike, rolin e elitave politike shqiptare, reagimin e Perandorisë Osmane, ndikimin e kryengritjeve para-1912-s, rëndësinë simbolike të flamurit si element i kujtesës kombëtare, si dhe kontributin e diasporës dhe të urdhrave fetarë—veçanërisht të bektashinjve—në procesin e shtetformimit. Analiza tregohet se pse 28 Nëntori është mbetur një datë kyçe e unitetit shqiptar dhe një kategori e qëndrueshme e identitetit politik.

Në historiografinë bashkëkohore, 28 Nëntori njihet si momenti i krijimit të shtetit modern shqiptar dhe si simboli kryesor i identitetit kombëtar. Ndryshe nga festat e thjeshta politike, 28 Nëntori funksionon si një “moment themelues” (Anderson 1991; Hobsbawm 1992), i cili prodhon një bashkim shpirtëror të shqiptarëve, pavarësisht vendndodhjes, besimit ose përkatësisë krahinore. Kjo datë nuk është vetëm një përkujtim historik, por një instrument i vazhdueshëm i ndërtimit të ndërgjegjes kombëtare.

Konteksti historik i shpalljes së Pavarësisë

Shpallja e Pavarësisë në Vlorë më 28 Nëntor 1912 ndodhi në kushtet e fragmentimit të Perandorisë Osmane dhe ekspansionit të shteteve ballkanike gjatë Luftërave Ballkanike. Delegatë nga të gjitha trevat shqiptare u mblodhën në Vlorë për të artikuluar një përgjigje politike ndaj kërcënimit të copëtimit territorial. Mes tyre ishin personalitete të shquara: Ismail Qemali, Luigj Gurakuqi, Prenk Bib Doda, Mehmet Konica, Eqrem bej Vlora, Dhimitër Berati, Sotir Kolea, Nikollë Kaçorri Lef Nosi dhe nje nënshkrues nga trungu i familjes time, Thanas Floqi.

Qeveria e Vlorës synoi të prodhonte një akt me funksion të trefishtë: deklarim sovraniteti, afirmim institucional dhe demonstrim të unitetit kombëtar.

Roli i kryengritjeve shqiptare në formësimin e pavarësisë

Kryengritjet shqiptare të viteve 1910–1912 ishin thelbësore për krijimin e klimës politike që mundësoi shpalljen e pavarësisë. Kryengritja e Malësisë së Madhe (1911), lëvizjet në jug dhe veriperëndim dhe rezistenca e Kosovës e Dukagjinit krijuan një atmosferë të përgatitur për veprim politik kombëtar. Ato demonstronin kapacitetin e shqiptarëve për vetëorganizim, solidaritet ndërkrahinor dhe rezistencë të përbashkët.

Ky cikël kryengritjesh shënon fazën e “mobilizimit kombëtar” (Skendi 1967), e cila prodhoi ndikimin psikologjik dhe mobilizues për aktin e Vlorës.

ë historinë e çdo kombi ekzistojnë çaste që tejkalojnë kohën dhe hapësirën, duke u kthyer në pikë referimi për identitetin kombëtar. Për shqiptarët, 28 Nëntori 1912 është pikërisht një nga ato momente. Shpallja e Pavarësisë nuk ishte vetëm një akt formal i ndarjes nga Perandoria Osmane; ajo ishte shndërrimi i një populli të shpërndarë në male, fusha dhe emigracion në një subjekt politik sovran. Në krye të këtij akti historik qëndronte një figurë karizmatike, e qetë, e menduar dhe me horizont të gjerë evropian: Ismail Qemal Vlora, burrë shteti, diplomat dhe simbol i ndërgjegjes kombëtare.

Shpallja e Pavarësisë në Vlorë nuk ishte një rastësi, as një akt romantik i një grushti të vendosurish. Ishte rezultati i një procese të gjatë politik, diplomatik dhe kulturor që kishte filluar qysh në shekullin XIX me rilindjen kombëtare, me Lidhjen e Prizrenit, me alfabetin e Manastirit, me Kongresin e Elbasanit dhe me mësuesit e parë shqiptarë që hapën shkolla në kushte dhune. Por ajo nuk do të kishte marrë formë pa prirjen strategjike, guximin politik dhe legjitimitetin ndërkombëtar të Ismail Qemalit.

Kapitulli që vijon analizon në mënyrë sintetike e të thelluar zhvillimet që çuan në 28 Nëntor, rolin e Ismail Qemalit, kontekstin ndërkombëtar, dilemën e shpëtimit të territorit dhe domethënien e kësaj dite në historinë shqiptare.

Rruga e gjatë e kombit drejt mëvetësisë

Pavarësia e Shqipërisë nuk ishte një shpërthim i beftë. Ajo ishte përfundimi i një procesi shumëvjeçar që përfshiu: formimin e vetëdijes kombëtare, afirmimin e gjuhës shqipe, krijimin e elitës politike shqiptare, organizatat atdhetare brenda dhe jashtë vendit, shtypin patriotik, dhe lëvizjet politike e ushtarake kundër Perandorisë Osmane.

Nga Lidhja e Prizrenit (1878) te Lidhja e Pejës (1899), shqiptarët kërkuan autonomi territoriale brenda Perandorisë. Pavarësia do të bëhej e pashmangshme vetëm kur rreziku i copëtimit nga fqinjët u bë realitet i prekshëm.

Në vjeshtën e vitit 1912: Serbia kërkonte Shkodrën, Kosovën dhe dalje në Adriatik,Mali i Zi synonte Shkodrën dhe Malësinë, Bullgaria kishte pretendime në lindje,Greqia kërkonte Çamërinë, Himarën, Korçën dhe Vlorën.Në këtë panoramë të errët, shqiptarët kuptuan se:të kërkoje autonomi ishte baras me vetëvrasje; të shpallje pavarësinë, ishte e vetmja mundësi shpëtimi.

Ismail Qemali: diplomati që u bë arkitekti i shtetit shqiptar

Ismail Qemali lindi më 1844 në Vlorë në një familje të njohur aristokrate. Studimet e tij, karriera e tij e gjatë në administratën osmane dhe në diplomacinë ndërkombëtare e formësuan si një nga mendjet më të ndritura shqiptare të shekullit të XIX. Në Stamboll, mësoi mjeshtërinë e politikës. Në Evropë, ku u arratis në vitet 1900 pas konflikteve me xhonturqit, u ekspozua ndaj ideve moderne liberale. Ai ishte: diplomat i formuar, njohës i gjuhëve evropiane, i lidhur me qarqe politike në Londër, Paris dhe Romë, dhe me vizion të plotë për shtetin shqiptar. Personaliteti i tij kishte dy cilësi të rralla: autoritet moral për shqiptarët, besueshmëri dhe reputacion në kancelaritë evropiane. Pa këtë dyzim, akti i Pavarësisë nuk do të ishte pranuar në skenën ndërkombëtare.

Reagimi i Perandorisë Osmane ndaj Pavarësisë

Reagimi osman ishte i kushtëzuar nga dobësia strukturore e Perandorisë dhe nga situata ushtarake e vështirë e vitit 1912. Sipas Csaplár-Degovics (2019), Veziri i Madh Qamil Pasha e vlerësoi shpalljen e Pavarësisë si “revoltë” dhe i propozoi Ismail Qemalit një autonomi të kufizuar nën një princ osman. Kjo ofertë u refuzua, pasi delegatët shqiptarë konsideruan se momenti politik e kërkonte një status të plotë sovraniteti. Përpjekjet e misioneve osmane në Kosovë për të negociuar me udhëheqësit shqiptarë, të përmendura nga Hasan Prishtina, ilustrojnë strategjinë osmane për uljen e tensioneve, jo ripushtimin efektiv të territorit.

Flamuri shqiptar si simbol kombëtar dhe kujtesë kolektive

Flamuri i ngritur në Vlorë, i qepur nga Marigo Posio, ka funksionuar si simboli më i qëndrueshëm i identitetit shqiptar. Ngjyra e kuqe dhe shqiponja e zezë dykrenare, të rrënjosura në simbolikën mesdhetare dhe bizantine, përfaqësojnë dualitetet themelore të identitetit shqiptar: lirinë dhe kujtesën, sakrificën dhe përjetësinë. Flamuri është dokumentuar si objekt sakral i qëndresës, duke u ripopullarizuar gjatë shekullit XX, madje edhe në rrethana represive, si në rastin e burgut të Spaçit më 1973, kur të burgosurit e ripikturuan shqiponjën si akt rezistence.

Diaspora shqiptare dhe Federata “Vatra”

Diaspora shqiptare në SHBA, veçanërisht përmes Federatës Pan-Shqiptare “Vatra”, pati rol vendimtar në afirmimin diplomatik të çështjes shqiptare. “Vatra”, me organin e saj “Dielli”, ndërtoi opinionin publik amerikan dhe ndikoi në qëndrimin e administratës Wilson pas Luftës së Parë Botërore. Ky rol vlerësohet në historiografi si një ndër mekanizmat kryesorë të mbijetesës së shtetit shqiptar gjatë krizave të pasluftës (Noli 1947).

Vijimësia e 28 Nëntorit në shekullin XX–XXI

28 Nëntori ka mbetur një simbol përbashkues në hapësirën shqiptare. Në Kosovë, ngritja e flamurit më 28 Nëntor 1997 në Prekaz u shndërrua në akt themelor të rezistencës së armatosur dhe të mobilizimit të Luftës Çlirimtare. Festa është përjetësuar si një element i identitetit kolektiv shqiptar, që tejkalon kufijtë shtetërorë dhe funksionon si kategori e identitetit kulturor mbarëkombëtar.

A është utopi bashkimi kombëtar?

Debati mbi “Shqipërinë Natyrale” dhe mundësinë e bashkimit kombëtar mbetet çështja më komplekse e diskursit politik shqiptar në shekullin XXI. Në historiografinë kombëtare, nocioni “Shqipëri Natyrale” i referohet hapësirës etno-gjuhësore të popullsisë shqiptare, e cila pas vitit 1913 mbeti e ndarë në disa njësi shtetërore. Kjo ndarje, produkt i ekuilibrave gjeopolitikë të kohës, krijoi një realitet të ri politik që vazhdon të strukturojë marrëdhëniet ndërshqiptare sot. Megjithatë, ideja e ribashkimit territorial mbetet e kufizuar nga arkitektura ndërkombëtare e sigurisë, nga autoritetet politike të rajonit dhe nga detyrimet e brendshme juridike, sidomos në rastin e Kosovës.

Shqipëria Natyrale: nevoja historike dhe dilemat politike

Përkrahësit e këtij koncepti e shohin “Shqipërinë Natyrale” si korrigjim të një padrejtësie historike të vitit 1913. Në këtë kuptim, bashkimi postulatizohet si garant i funksionimit të kombit në një hapësirë të unifikuar. Argumentet kryesore janë demografike, kulturore dhe historike: shqiptarët flasin të njëjtën gjuhë, ndajnë të njëjtën kulturë dhe janë pjesë e të njëjtit identitet civilizues. Në perspektivën e së drejtës së vetëvendosjes, ribashkimi mund të interpretohet si realizim i vullnetit demokratik të popujve shqiptarë në Kosovë, Shqipëri, Maqedoninë e Veriut, Luginën e Preshevës dhe Mal të Zi.

Por kjo qasje përballet me kufizime të mëdha të sistemit ndërkombëtar. Shtetet që burojnë nga ndarjet historike të vitit 1913 kanë sovranitet të njohur, dhe çdo ndryshim kufijsh vlerësohet si rrezik për stabilitetin rajonal. Prandaj, koncepti i ribashkimit nuk mund të kuptohet jashtë kuadrit të arkitekturës euroatlantike.

Pakoja e Ahtisarit dhe barrierat juridike

Një nga pengesat më të mëdha për bashkimin de jure është Pakoja e Ahtisarit, e cila është baza kushtetuese e shtetit të Kosovës. Dokumenti e ndalon në mënyrë të qartë bashkimin e Kosovës me një shtet tjetër dhe e lidh statusin e saj me mbikëqyrjen ndërkombëtare. Ky kufizim juridik është pjesë e marrëveshjeve të garantuara nga fuqitë ndërkombëtare dhe është i pandryshueshëm pa një proces të ri politik global.

Në këtë kontekst, bashkimi i menjëhershëm kombëtar është praktikisht i pamundur juridikisht dhe diplomatikisht. Ndaj, realistët argumentojnë se bashkimi duhet të shihet si një proces i gjatë dhe gradual, jo si akt i menjëhershëm politik.

Uniteti ekonomik dhe kulturor si rruga reale e bashkimit

Në mungesë të mundësisë për bashkim politik, integrimi ekonomik, kulturor dhe institucional shihet nga studiuesit si rruga më realiste e afrimit mbarëkombëtar. Ekonomitë e Shqipërisë dhe Kosovës janë plotësuese: një treg i përbashkët, një hapësirë e unifikuar energjetike, standardet e harmonizuara tatimore dhe një politikë e përbashkët infrastrukturore do t’i afronin dy shtetet më shumë se çdo ndryshim formal kufijsh. Modeli i Bashkimit Evropian tregon se integrimi ekonomik shpesh i paraprin integrimit politik.

Kultura është një tjetër shtyllë e rëndësishme e bashkimit real. Shqipëria dhe Kosova ndajnë rrjet muzikor, arsimor dhe gjuhësor të njëjtë, ndërsa diaspora shqiptare vepron si një “lidhje organike” globale e përbashkët. Kjo lloj bashkësie kulturore ruan kohezionin kombëtar edhe në kushtet e ndarjes shtetërore.

Debati mbi “kombin kosovar” si konstrukt politik

Në diskursin bashkëkohor është shfaqur nocioni “komb kosovar”, i promovuar si identitet i ri shtetëror i bazuar në qytetari. Ky koncept, megjithëse i kuptueshëm në kuptimin e konsolidimit të shtetit të Kosovës, ndesh kritika për arsye historike dhe sociologjike. Termi “komb kosovar” bie ndesh me përkufizimin klasik të kombit shqiptar, i cili përfshin shqiptarët e Kosovës si pjesë organike të kombit etnik shqiptar. Identiteti kosovar mund të ketë funksion politik-shtetëror, por nuk ka bazë etnolinguistike, kulturore apo historike për të zëvendësuar identitetin shqiptar. Në këtë kuptim, promovimi i një kombi të ri të ndarë nga kombi shqiptar shihet si konstrukt artificial që rrezikon fragmentimin kulturor dhe politik të shqiptarëve. Në analizën sociopolitike, identiteti civil i Kosovës duhet të bashkëjetojë me identitetin kombëtar shqiptar, jo ta zëvendësojë atë.

A është utopi bashkimi kombëtar?

Konkluzioni i shumicës së studiuesve është se bashkimi i menjëhershëm politik mbetet i vështirë për shkak të faktorëve juridikë, gjeopolitikë dhe ndërkombëtarë. Megjithatë, bashkimi nuk është utopi: ai është i mundur si proces afatgjatë, përmes integrimit ekonomik, kulturor, institucional dhe përmes koordinimit strategjik brenda strukturave euroatlantike.

Nëse Bashkimi Evropian lejon modele integrimi të ngjashme me ato të Beneluksit ose gjysmë-federatave ekonomike, atëherë bashkimi de facto i shqiptarëve bëhet realist. Historia tregon se kombet bashkohen jo vetëm përmes kufijve, por përmes interesave të përbashkëta, identitetit të përbashkët dhe vizionit të përbashkët për të ardhmen.

28 Nëntori përfaqëson një akt të shumëfishtë: politik, kulturor, simbolik dhe identitar. Shpallja e Pavarësisë nuk i zgjidhi të gjitha çështjet territoriale dhe identitare të popullit shqiptar, por ajo krijoi themelin mbi të cilin u ndërtua shteti dhe vetëdija moderne kombëtare. Festimi i përvitshëm i kësaj date e riprodhon kujtesën historike dhe e forcon ndërgjegjen e bashkimit shpirtëror shqiptar. Përmes dimensionit historik, simbolik dhe kulturor, 28 Nëntori mbetet nyja themelore e shtetësisë dhe identitetit shqiptar, një kategori politike dhe kulturore që vijon të strukturojë vetëkuptimin kolektiv të shqiptarëve në shekullin XXI.

Referenca:

Anderson, B. (1991). Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. London: Verso.

Anamali, S. (2002). Historia e Popullit Shqiptar. Tiranë: Toena.

Csaplár-Degovics, K. (2019). Shqiptarët dhe Perandoria Osmane: Dokumente dhe Analiza. Budapest: Akademiai Kiado.

Hobsbawm, E. (1992). Nations and Nationalism since 1780. Cambridge: CUP.

Jelavich, B. (1983). History of the Balkans. Cambridge: CUP.

Noli, F.S. (1947). Historia e Shqipërisë. Boston: Vatra Publications.

Pulaha, S. (1981). Kryengritjet Shqiptare në Shek. XIX–XX. Tiranë: ASHSH.

Skendi, S. (1967). The Albanian National Awakening. Princeton: Princeton University Press.

Vlora, E. (1968). Kujtime. Munich: Oldenbourg.

Në prag të vitit 2028, Shkupi përballet me një zgjedhje historike: të mbetet peng i fasadave të vjetra që e kanë izoluar, apo të ecë drejt vlerave universale që mishëron Nënë Tereza solidaritet, humanizëm, bashkëjetesë dhe dinjitet i përbashkët. Kjo zgjedhje nuk është thjesht kulturore; ajo është historike, politike dhe morale, dhe përcakton fytyrën që Shkupi do t’i paraqesë Evropës për dekadat e ardhshme.

Nga Prof.dr Skender ASANI

Shpallja e Shkupit si “Kryeqytet Evropian i Kulturës 2028” nuk është thjesht një titull simbolik që shërben për një vit festiv apo protokollar. Ajo përbën një barrë historike, një privilegj që kërkon përgjegjësi, përkushtim dhe një vizion të ndershëm për të paraqitur identitetin autentik të qytetit përpara Evropës. Shkupi nuk është një hapësirë e thjeshtë urbane; ai është një mozaik i gjallë i shtresave kulturore që fillojnë me lashtësinë ilire dhe vijojnë përmes periudhave të krishterizmit mesjetar, katolik dhe ortodoks, trashëgimisë osmane ( muslimane ) dhe të komuniteteve shqiptare, maqedonase, hebraike dhe rome. Kjo shumësi, ky mozaik historik, është esenca e karakterit të tij evropian dhe çdo përpjekje për ta reduktuar atë në një vizion njëdimensional ose në skema të vjetruara do të ishte mohim i vetë historisë dhe identitetit qytetar.

Takimi i javës së kaluar në Bruksel, ku Ministri i Punëve të Jashtme dhe Tregtisë, z. Timço Mucunki, Ministri i Kulturës, z. Zoran Ljutkov dhe Kryetari i Qytetit të Shkupit, z. Orce Gjorgjievski raportuan para Komisionerit Evropian për Drejtësi Ndërbreza, Rini, Kulturë dhe Sport, z. Glenn Mikalef mbi projektin “Shkupi Kryeqytet Evropian i Kulturës 2028”, u zhvillua pa asnjë përfaqësues shqiptar në ekipin vendimmarrës. Ky boshllëk nuk është një detaj teknik apo formal; ai sinjalizon një rrezik të drejtpërdrejtë për integritetin e projektit, besueshmërinë ndërkombëtare dhe historinë e qytetit. Kur komunitetet që e kanë ruajtur dhe mishëruar këtë trashëgimi që nga themelimi i qytetit përjashtohen nga vendimmarrja, vizioni fragmentohet, deformohet dhe reduktohet në një narrativ selektiv. Përjashtimi i përfaqësimit të plotë etnik dhe kulturor kërcënon realizimin e një vizioni evropian të integruar dhe rrezikon të shndërrojë një mundësi historike të jashtëzakonshme në precedent problematik. Çdo heshtje, vonesë apo përjashtim i qëllimshëm ka pasoja të drejtpërdrejta për të ardhmen e qytetit dhe koha për veprim është tani, për të garantuar një vizion të drejtë, të plotë dhe të besueshëm, që pasqyron të gjithë pasurinë kulturore dhe historike të Shkupit.

Çdo tentativë për të zhvilluar projektin pa përfaqësim të barabartë të të gjitha komuniteteve, veçanërisht të shqiptarëve, zbeh legjitimitetin e tij në vetë themelet. Përfshirja e tyre nuk mund të jetë simbolike, ceremoniale apo e shtyrë për më vonë; ajo duhet të jetë e menjëhershme, e pakushtëzuar dhe reale. Delegacionet që nuk pasqyrojnë strukturën sociokulturore të qytetit nuk mund të artikulojnë zërin autentik të tij. Barazia në përfaqësim nuk është vetëm kërkesë politike; ajo është standard moral, kriter profesional dhe kusht për besueshmëri ndërkombëtare. Për të ndërtuar një narrativ të denjë, vizioni kulturor duhet të rishkruhet në mënyrë gjithëpërfshirëse, duke përfshirë të gjitha shtresat historike dhe komunitetet që e kanë ndërtuar Shkupin: kultura ilire, trashëgimia osmane, kultura shqiptare, kultura maqedonase, rrënjët hebraike dhe komunitetet rome. Çdo përpjekje për të shtrembëruar apo minimizuar këto shtylla e shndërron projektin në një konstrukt të fabrikuar politik që nuk mund të qëndrojë përballë standardeve të Bashkimit Evropian.

Figura e Nënë Terezës nuk mund të trajtohet si simbol protokollar apo imazh marketingu festiv; ajo është boshti moral i qytetit, një pikë referimi e pazëvendësueshme për çdo vizion që synon Evropën. Humanizmi dhe mesazhi universal që ajo mishëron duhet të jetë shtylla etike e çdo narrativë, dhe çdo narrativë që e shmang këtë bosht humb një nga elementët themelorë që e bëjnë Shkupin të denjë për prezantim ndërkombëtar.

Për të realizuar një projekt të besueshëm, Shkupi kërkon dialog ndërkomunitar të mirëfilltë, të vazhdueshëm dhe të strukturuar, duke mos u kufizuar vetëm në fjalime. Nevojiten politika konkrete, mekanizma bashkëpunimi, procese vendimmarrjeje të përbashkëta dhe programe kulturore që pasqyrojnë realitetin diversitar të qytetit. Secili komunitet duhet të ketë hapësirën për të artikuluar veten dhe për të kontribuar në formësimin e narrativës së përbashkët. Ky proces duhet të shkëputet qartë nga praktikat e projektit 2014, të cilat deformuan identitetin e Shkupit përmes projekteve etnocentrike që nuk reflektonin realitetin e qytetit. Rikthimi i kësaj fryme do të ishte gabim i rëndë kulturor dhe politik, duke diskredituar projektin përpara institucioneve dhe partnerëve evropianë. Shkupi nuk duhet të ndjekë rrugën e imazheve artificiale dhe përjashtuese, por të ndërtojë një model bashkëjetese moderne, transparence dhe integriteti historik.

Në prag të vitit 2028, qyteti përballet me një zgjedhje historike: të mbetet peng i fasadave të vjetra që e kanë izoluar, apo të ecë drejt vlerave universale që mishëron Nënë Tereza solidaritet, humanizëm, bashkëjetesë dhe dinjitet i përbashkët. Kjo zgjedhje nuk është thjesht kulturore; ajo është historike, politike dhe morale, dhe përcakton fytyrën që Shkupi do t’i paraqesë Evropës për dekadat e ardhshme. Duke marrë parasysh rëndësinë e këtij procesi, rekomandohet fuqimisht që institucionet shtetërore dhe partnerët ndërkombëtarë të mbështesin një rikonfigurim të menjëhershëm të projektit, që siguron përfaqësim të barabartë të të gjitha komuniteteve, nxit hartimin e një vizioni kulturor gjithëpërfshirës dhe autentik, vendos Nënë Terezën si bosht moral të narrativës së qytetit dhe garanton transparencë të plotë në të gjitha fazat e procesit. Vetëm kështu Shkupi mund të prezantohet denjësisht para Evropës si qytet i së vërtetës, harmonisë dhe trashëgimisë së shumëfishtë, duke merituar plotësisht titullin e Kryeqytetit Evropian të Kulturës për vitin 2028. Fundja, Shkupi nuk mund të jetë kryeqytet evropian me manire ballkanike.

By Cafo Boga with research help from AI

November 22, 2025

Albania stands at a pivotal moment in its political evolution. Many citizens feel constrained by a political landscape marked by institutional concentration, limited competition, and entrenched patronage networks. At the same time, the opposition struggles with fragmentation and low public trust. Although this environment often appears stagnant, history and political science show that systems like Albania’s do not remain frozen indefinitely. They evolve—slowly at first, then rapidly—driven by institutional reforms, public pressure, international engagement, and crucially, a powerful global diaspora.

This article examines these forces and highlights the increasingly decisive role Albania’s diaspora can play in accelerating democratic renewal.

A Shifting Political Landscape

In dominant-party systems, power tends to accumulate in the hands of a few, but endurance is not permanence. In countries across Eastern Europe, the Balkans, and Latin America, long-standing political monopolies eventually gave way to reform through a combination of internal fractures, anti-corruption investigations, scandals, civic pressure, and international conditions.

Albania exhibits many of the same indicators of a system that is beginning to transition rather than stagnate.

Internal Party Fractures

Dominant parties often fall not because of strong opposition but because of internal erosion. Conflicts between older elites and younger members, policy disagreements, and corruption investigations create pressure that eventually fractures unity. As more associates face legal scrutiny, maintaining party cohesion becomes increasingly difficult.

Public Fatigue and Accountability

Corruption scandals and governance fatigue gradually erode public trust. Although public pressure in Albania has not yet reached the critical mass seen in Slovakia, Romania, or Armenia, dissatisfaction—especially among younger generations—is rising. Public confidence becomes volatile during periods of economic stress or major institutional failures.

EU and International Oversight

Albania is in the accession process for the European Union, and this creates a unique source of external leverage. Chapters 23 and 24—focused on the judiciary, fundamental rights, and corruption—cannot close until concrete reforms are delivered. This creates continuous pressure for accountability, transparency, and judicial independence. Institutions like SPAK represent a structural shift toward rule-of-law enforcement that political elites cannot ignore.

What Triggers Political Renewal?

In semi-captured states, several triggers tend to converge before meaningful change occurs:

Major corruption or abuse-of-power scandals that shift public sentiment

Elite fragmentation, especially within the ruling party

Economic downturns that weaken patronage networks

Institutional consolidation of independent bodies such as SPAK

International pressure from the EU, US, and OSCE

Emergence of credible new political movements

When these forces align—even gradually—the political landscape becomes more competitive and open.

How Long Can a Leader Survive Amid Scandals?

Prime ministers or presidents in dominant-party systems can remain in power despite scandals when they retain control over party structures and parliamentary majorities. But survival becomes impossible when corruption cases move close to the core of the governing network, or when internal factions doubt the leader’s ability to protect them.

Corruption alone does not topple leaders—but corruption combined with internal fractures, institutional pressure, and declining international support eventually does.

The Albanian Diaspora: A Strategic Force for Democratic Renewal

With more than one-third of Albanians living abroad, the diaspora is not a peripheral actor—it is one of Albania’s most powerful assets for national transformation. Historically, large diasporas have been decisive in political transitions across Europe, Asia, and Latin America. Albania’s diaspora is no exception.

Below is an expanded and detailed analysis of the diaspora’s potential influence.

1. Transforming Elections Through Diaspora Voting

Low diaspora participation has allowed domestic political structures to remain predictable and clientelist. When diaspora voting increases, several effects occur:

Clientelism weakens, because diaspora voters are not dependent on local patronage networks.

Parties are forced to modernize their platforms, addressing economic development, rule-of-law, and European integration.

Elections become more competitive.

Romania’s decisive election shifts in 2014 and 2019 were driven substantially by diaspora voters. Albania could experience similar dynamics if remote or embassy-based voting becomes accessible and turnout rises.

2. Influencing International Policy and Diplomatic Pressure

Diaspora communities can influence governments in host countries—especially EU member states, the US, and the UK—through:

Advocacy organizations

Letters and hearings with parliamentarians

Engagement with European Parliament committees

Public awareness campaigns in host-country media

Partnerships with think tanks and policy centers

Albania’s political leadership is sensitive to international perceptions. When diaspora advocacy elevates Albania’s issues abroad, it amplifies pressure for domestic reforms.

3. Strengthening Civil Society and Independent Media

The most transformative force in democratizing countries is not political parties but strong civil society and investigative journalism. Albania’s diaspora can:

Provide financial support to independent media outlets

Fund investigative journalism projects

Support NGOs focused on anti-corruption, rule of law, youth activism, and social justice

Help build legal defense funds for journalists and whistleblowers

Promote fact-checking initiatives and transparency platforms

This approach reduces the influence of controlled or partisan media sources and expands the public’s access to reliable information.

4. Funding and Supporting New Political Alternatives

Diaspora communities can play a critical role in:

Helping new political movements organize professionally

Providing expertise in policy development

Offering logistical support and connections

Encouraging ethical standards and transparency

However, this should be done without direct interference and always transparently under legal frameworks. Many successful political movements in Europe—such as those in Slovakia, Bulgaria, and Armenia—benefited from diaspora involvement that strengthened their credibility and professionalism.

5. Returning Expertise: A Long-Term Nation-Building Strategy

One of Albania’s greatest losses has been the continuous outflow of skilled professionals—economists, engineers, doctors, lawyers, researchers, and IT specialists. Diaspora engagement can reverse some of this damage through:

Mentorships and knowledge-sharing networks

Temporary return programs

Virtual participation in government committees or advisory boards

University partnerships with Albanian institutions

Business development and investment in high-value sectors

Countries like Estonia, Georgia, and Israel have used their diaspora expertise to build highly efficient state systems. Albania can do the same.

6. Shaping a New Political Culture

Diaspora Albanians who live in orderly societies—Germany, Italy, Switzerland, the US, the UK, Canada—carry with them:

Expectations of transparency

Respect for rule-of-law

Rejection of bribery and patronage

Civic responsibility

A belief in functional institutions

When these values are shared with family members, local communities, and online networks, they gradually reshape Albania’s political culture. Culture changes slowly, but it is irreversible once started.

Conclusion: The Diaspora Is Not a Spectator—It Is a Power Center

Albania’s political system may appear difficult to change, but the forces of renewal are already in motion. Domestic institutions are strengthening, public expectations are rising, and international partners demand higher standards. In this ecosystem, the Albanian diaspora is not only influential but essential.

With strategic engagement—through voting, advocacy, civic support, professional expertise, and cultural influence—the diaspora can accelerate Albania’s democratic development and help build a fairer, more transparent political future.

Albania stands at a crossroads. The diaspora has the numbers, the knowledge, and the global presence to help guide it toward the right path.