Nga Kristina Nano/

Opozita nuk është thjesht një strukturë politike, është një gjendje mendore, një mënyrë të menduari, një formë ekzistence që lind nga dialektika e historisë. Hannah Arendt na kujtonte se liria politike nuk është thjesht e drejta për të zgjedhur, por mundësia për të filluar diçka të re. Në këtë kuptim, një opozitë fituese nuk është ajo që numëron mandate, por ajo që arrin të krijojë një horizont të ri ku qytetari sheh veten jo si i përdorur, por si bashkëautor i të ardhmes.

Në historinë e mendimit politik, nga Aristoteli deri te Tocqueville, opozita shihet si balancë e pandërprerë midis pushtetit dhe shoqërisë. Një opozitë fituese nuk ngrihet mbi mohimin, por mbi afirmimin e një alternative etike dhe vizionare, të aftë të kthejë zemrën e qytetarit nga apatia në pjesëmarrje. Në kohët moderne, opozita është e destinuar të humbasë kur e redukton veten në teknikalitet zgjedhor.

Giovanni Sartori theksonte se demokracia jeton mbi konkurrencën e ideve, jo mbi monopolizimin e tyre. Një opozitë fituese nuk është kurrë derivat i mazhorancës, por është shkolla e së ardhmes, laborator i gjuhës së re politike. Në kontekstin shqiptar, ku partitë shpesh kanë mbetur peng i klientelës dhe i pazareve afatshkurtra, opozita e vërtetë duhet të shfaqet si institucion kulturor, si një hapësirë që nuk prodhon thjesht kandidatë, por formon qytetarë të lirë, lidership të përgjegjshëm dhe një etikë të re politike.

Max Weber dallonte tre lloje legjitimiteti, tradicional, karizmatik dhe racional-legal. Një opozitë fituese ka nevojë për një lidership që ndërthur karizmën me racionalitetin, duke e shndërruar energjinë e turmës në vizion afatgjatë institucional. Lideri opozitar nuk është as tribuni i zemërimit, as teknokrati i ftohtë, ai është mjeshtër i besimit.

Një lidership bashkues nuk e ndan shoqërinë sipas vijave të urrejtjes, por e mblidhet rreth boshtit të vlerave të përbashkëta, dinjitetit, drejtësisë, besimit se politika mund të jetë vend i moralit. Në këtë kuptim, një lider opozitar fitues është ai që arrin të shndërrojë konfliktin politik në kontratë shoqërore, të ngjizë një besëlidhje të re midis qytetarit dhe politikës. Konteksti shqiptar e bën këtë vizion edhe më të ndërlikuar. Opozita aktuale shpesh duket e fragmentuar, e zhytur në retorikë të konsumuar, pa horizont të përbashkët.

Fragmentimi ka prodhuar jo vetëm dobësi numerike, por edhe humbje të besimit publik. Qytetarët e shohin shpesh opozitën si simetri të deformuar të pushtetit dhe jo si alternativë. Një opozitë fituese në Shqipëri duhet të bëjë tri gjëra thelbësore:

Të rikthejë besimin moral pasi qytetari shqiptar është i etur për autenticitet. Pa besim, çdo strategji elektorale është bosh.

Të ndërtojë një projekt afatgjatë, jo vetëm për zgjedhjet e ardhshme, por për dekadën e ardhshme. Edmund Burke theksonte se shoqëritë janë kontrata midis të gjallëve, të vdekurve dhe të palindurve; opozita duhet të mendojë jo vetëm për çastin, por për brezat. Të përqafojë pluralitetin, një opozitë që përjashton bëhet sekt. Një opozitë që bashkon bëhet shpresë. Bashkimi opozitar nuk është aritmetikë votash, por sintezë etike.

Rousseau do të thoshte se vullneti i përgjithshëm nuk është thjesht shumator i interesave, por rezultat i harmonizimit të tyre mbi bazë të përbashkët. Në këtë frymë, një opozitë fituese në Shqipëri është ajo që arrin të krijojë një narrativë të përbashkët, ku çdo forcë politike sjell tingullin e saj, por të gjitha bashkohen në një simfoni që ngre horizontin e kombit.

Bashkimi opozitar nuk është anulim i dallimeve, por mozaik i pluralitetit. Vetëm kështu lind një lidership bashkues, jo si imponim, por si rezonancë morale ku secili sheh një pjesë të vetes. Historia ofron mjaft shembuj. Pas Luftës së Dytë Botërore, demokracitë europiane e rindërtuan kontinentin jo mbi kalkulime elektorale, por mbi doktrina të qarta dhe mbi lidership që mishëronte vizion afatgjatë. Konrad Adenauer në Gjermani, Alcide De Gasperi në Itali apo Robert Schuman në Francë ishin liderë opozitarë përpara se të bëheshin shtetformues.

Ata nuk fituan thjesht zgjedhje, ata fituan shpresën e popujve të tyre. Edhe në kontekstet më të vështira, opozita është bërë fituese kur ka ditur të jetë zë moral, jo vetëm numër elektoral. Martin Luther King Jr. nuk kishte mandat politik, por kishte lidership që ndërtoi një opozitë morale kundër segregacionit dhe ndryshoi historinë e Amerikës. Si e imagjinoj unë një opozitë fituese?
E imagjinoj si një shkollë të vlerave, si një institucion moral, si një laborator vizioni.

Një opozitë që nuk kërkon të përmbysë pushtetin për të marrë vendin e tij, por për ta shndërruar politikën në hapësirë të besimit dhe të shpresës. Si e imagjinoj një lidership opozitar bashkues e fitues? Si një lider që nuk ka frikë nga dialogu, por as nga vetmia. Si një lider që ngre ura pa shkrirë identitetin, që pranon pluralitetin pa e zbehur thelbin, që e vendos misionin përpara aritmetikës, dhe që e sheh veten jo si zot i një partie, por si kujdestar i një besëlidhjeje kombëtare. Një opozitë e tillë do të ishte fituese jo vetëm në zgjedhje, por në histori. Sepse do të rikthente në Shqipëri atë që politika i ka munguar më shumë, shpresën se e ardhmja është e përbashkët dhe se lidershipi është akt i së ardhmes, jo i së shkuarës.

Prof.dr. Muhamet Racaj/

Ky studim analizon fenomenin në rritje të provokimeve ushtarake dhe politike dhe dimensionet e tyre komplekse në vitin 2025, duke përfshirë shkeljet e hapësirës ajrore të Estonisë, Polonisë dhe vendeve aleate. Analiza multidisiplinare përpiqet të zbulojë strategjinë e Kremlinit pas këtyre aktëve, duke evidentuar synimin për të krijuar presion rajonal dhe për të kufizuar zgjerimin e NATO-s. Diskutohen pasojat për sigurinë euro-atlantike dhe Ballkanin, me theks në nevojën për përgatitje ushtarake dhe bashkëpunim strategjik për parandalimin e një konflikti më të gjerë.

Hyrje

Në dekadën e fundit marrëdhëniet midis Rusisë dhe Perëndimit kanë qenë në një vijë të hollë krize, pas krizës së Krimesë në 2014 dhe pushtimit në shkallë të plotë të Ukrainës në 2022. Këto ngjarje kanë theksuar dallimin strategjik midis interesave ushtarake dhe politike ruse, që synojnë rivendosjen e ndikimit në hapësirat e ish-Bashkimit Sovjetik dhe pengimin e integrimit euro-atlantik të vendeve të Europës Lindore dhe Ballkanit.
Provokimet në formën e shkeljeve të hapësirës ajrore, përdorimit të dronëve dhe veprimeve të tjera hibride, fuqizojnë narrativën e polarizimit strategjik dhe përforcojnë implementimin e politikave të justifikuara nga Moska si mbrojtje e “interesave të saj” historike³. Kjo periudhë karakterizohet nga një përshkallëzim gradual i tensioneve në kufijtë lindorë të NATO-s, në një mënyrë që përfshin qasje të kontrolluara ruse duke shmangur një konfrontim të hapur me Aleancën¹¹.
Në këtë kontekst komplekse, për studim është e rëndësishme të kuptohet si këto provokime ndikojnë në stabilitetin rajonal, sidomos në atë zonë të ndjeshme si Ballkani Perëndimor, ku ndikimi rus, i ushqyer nga faktorë historikë dhe politikë lokalë, vazhdon të mbetet faktor i rëndësishëm⁸.

Konteksti dhe shkeljet e hapësirës ajrore si provokime ushtarake dhe politike

Në vitin 2025, intensiteti i shkeljeve të hapësirës ajrore të vendeve anëtare të NATO-s, si Estonia, Polonia dhe Rumania, ka arritur nivele alarmante. Eskalimi i frekuencës dhe agresivitetit të këtyre incidenteve, ku avionë ushtarakë rusë hyjnë pa leje dhe pa paralajmërim në hapësirën ajrore sovrane, tregon për një strategji të mirëplanifikuar nga Moska¹.
Incidenti në Estoni në shtator 2025, ku tre avionë MiG-31 qëndruan të pandaluar për rreth 12 minuta, është një demonstrim i qartë i sfidës së hapur të Rusisë ndaj sovranitetit territorial. Reagimet diplomatike dhe ushtarake ishin të menjëhershme me dërgimin e notës protestë nga autoritetet estoneze dhe aktivizimin e njësive të mbrojtjes ajrore të NATO-s¹¹. Shkelje të ngjashme janë evidentuar në Poloni dhe Rumani, duke përfshirë edhe përdorimin intensiv të dronëve rusë në hapësirat ajrore baltike dhe polake², që shton rrezikun për keqkuptime dhe incidente të paqëllimshme ushtarake.
Përveç aspektit taktik, këto veprime kanë një komponent të fortë psikologjik dhe propagandistik, duke synuar dërgimin e mesazheve kërcënuese ndaj Perëndimit dhe përforcimin e perceptimit të fuqisë ruse në arenën ndërkombëtare³.

Strategjitë ushtarake dhe politike të Rusisë

Rusia ka zbatuar një strategji të shumëanshme që përfshin forcimin ushtarak në Ukrainën Lindore, ndërthurjen e forcës ushtarake me diplomacinë agresive, dhe përdorimin e kërcënimeve bërthamore si instrument presioni⁶. Mobilizimi i mbi 150,000 trupave dhe krijimi i zonave të kontrolluara të influencës në Donbas dhe rajonet përreth sigurojnë një fakt të kryer në terren për të penguar avancimin e NATO-s dhe forcimin e kapaciteteve të aleatëve në këtë hapësirë⁴.
Paralelisht, Rusia ruan një luftë hibride, duke përdorur gjithashtu fushata propagandistike dhe sulme kibernetike për të minuar unitetin dhe stabilitetin e Perëndimit³. Partneriteti strategjik me Kinën është i pranishëm, por ndryshe nga përfytyrimet e fundit, bashkëpunimi nuk ka arritur të përkthehet në një aleancë ushtarake të plotë, duke detyruar Moskën të praktikojë një balancim të kujdesshëm mes agresionit dhe nevojës për minimizimin e rrezikut të përshkallëzimit⁷.

Impaktet dhe përgatitjet në Ballkan dhe Kosovë

Ballkani Perëndimor vazhdon të jetë një skenë e ndjeshme fatkeqësisht e prekur nga ndikimi rus, kryesisht përmes mbështetjes së Beogradit zyrtar⁸. Rusia përdor strategji të përzier të ndikimit politik, ekonomik dhe ushtarak në rajon për të zgjeruar sferën e saj të influencës dhe për të kundërshtuar integrimin euro-atlantik të Kosovës dhe vendeve të tjera.
Kosova, në këtë kuadër, është një zonë kyçe për stabilitetin rajonal dhe kërkon përgatitje serioze dhe shumëplanëshe për të përballuar rreziqet e destabilizimit apo provokimeve me përkrahje ruse⁹. Masa prioritare janë përforcimi i kapaciteteve operacionale të Forcës së Sigurisë së Kosovës, digjitalizimi dhe modernizimi i sistemit të inteligjencës, dhe bashkëpunimi i ngushtë me NATO-n dhe SHBA-në në fushën e sigurisë dhe mbrojtjes¹⁰. Deklaratat e Kryeministrit Albin Kurti për solidaritet me vendet baltike pas provokimeve të vitit 2025 janë shembull i një qasjeje politike që kërkon mbështetjen e komunitetit ndërkombëtar⁹.

Reagimet ndërkombëtare dhe strategjitë e përballjes

Aleancat ndërkombëtare NATO dhe Bashkimi Evropian kanë dënuar ashpër sjelljet provokuese të Rusisë dhe kanë forcuar praninë ushtarake në kufijtë lindorë të Aleancës. Interceptimi i avionëve rusë dhe masat parandaluese duke përfshirë rritjen e kapaciteteve mbrojtëse në vendet baltike, Poloni dhe Rumania janë shenja të gatishmërisë për rezistencë aktive¹¹. Përcaktimi i buxheteve më të mëdha për mbrojtjen dhe rritja e aftësive ushtarake nga këto vende janë shembuj që shtrihen edhe në periferitë europiane¹².
Në nivel global, Shtetet e Bashkuara vazhdojnë të jenë një faktor kyç në koordinimin e politikave mbrojtëse dhe në mbështetjen strategjike të vendeve anëtare dhe partnere, duke përforcuar bashkëpunimin në fushat e inteligjencës, trajnimit dhe furnizimit me teknologji ushtarake¹¹.

Përfundime dhe rekomandime

Provokimet ruse në vitin 2025 janë pjesë e një strategjie agresive komplekse që synon të zhvendosë ekuilibrat e fuqisë në Evropë dhe Ballkan, duke krijuar përgatitje për një konflikt më të gjerë. Ndërhyrjet e kontrolluara të Rusisë synojnë të testojnë durimin dhe reagimet e NATO-s, duke përdorur edhe kërcënimet bërthamore si instrumenti presion⁶.
Përballja me këtë sfidë kërkon një shkallë të lartë përgatitjeje ushtarake dhe bashkëpunimi strategjik ndërkombëtar. Rritja e kapaciteteve mbrojtëse në vendet anëtare të NATO-s dhe rajonin e Ballkanit, bashkëpunimi i ngushtë i vendeve të Ballkanit me Aleancën dhe SHBA-në, si dhe monitorimi i vazhdueshëm i fushatave propagandistike janë hapa esencialë për stabilitetin e mëtejshëm¹⁰.
Rekomandohet gjithashtu një përqendrim i shtuar në inteligjencën dhe sigurinë kibernetike si elemente kyçe të parandalimit, si dhe zhvillimi i mekanizmave të kundërmasave ndaj ndikimeve negative politike dhe ekonomike që vijnë nga Rusia³.
Studime të mëtejshme duhet të theksojnë zbulimin e modeleve të reja të provokimit dhe metodave të avancuara për parandalimin e përshkallëzimit të konfliktit³.

Literatura e shfrytëzuar:

1. “Avionë luftarakë rusë shkelin hapësirën ajrore të Estonisë”, DW, 2025.
2. “NATO dhe reagimet ndaj shkeljeve të hapësirës ajrore ruse”, NATO Defense College, 2025.
3. Patterson, R., “NATO’s Future Russia Strategy”, NATO Parliamentary Assembly, 2025.
4. Revista Ushtarake, Mars 2025, Akademia e Forcave të Armatosura të Shqipërisë.
5. “Strategjia ruse dhe konflikti në Ukrainë”, Institutet e Sigurisë Europiane, 2025.
6. Analiza mbi kërcënimet bërthamore dhe luftën hibride, Revista Ushtarake, 2023.
7. “Roli i Kinës në marrëdhëniet strategjike me Rusinë”, NATO Reports, 2024.
8. “Ekspansioni rus në Ballkan dhe sfidat për Kosovën”, Qendra për Studime Rajonale, 2025.
9. Deklaratat e kryeministrit Albin Kurti dhe analizat e sigurisë, Ministria e Mbrojtjes së Kosovës, 2025.
10. “Strukturat dhe kapacitetet e forcave të sigurisë rajonale”, Raporti i NATO-s për Ballkanin, 2025.
11. “NATO intercepton fluturimet ruse mbi Estoni”, Top-Channel, 2025.
12. “Rritja e buxheteve ushtarake nga vendet baltike dhe Polonia”, Balkan Security Review, 2025.
Photo by: www.twz.com

Hisen Berisha/

Dëshmia e James Rubin në Dhomat e Specializuara në Hagë nuk është një detaj dytësor në proceset gjyqësore për Kosovën, por një sinjal i qartë mbi mënyrën se si bashkësia ndërkombëtare e sheh raportin midis luftës për liri dhe standardeve të drejtësisë. Rubin, si njëri ndër zërat e njohur të diplomacisë amerikane gjatë viteve të 90-të, përfaqëson kujtesë historike për rolin e SHBA-së në çlirimin e Kosovës, dhe dëshminë që lidh politikën ndërkombëtare me proceset aktuale gjyqësore.

Në këtë kuadër, vlen të theksohet se Rubin gjatë dëshmisë së tij në Hagë nënvizoi disa të vërteta të pamohueshme se: akuzat ndaj UÇK-së ishin të fabrikuara nga rusët dhe të sponsorizuara nga serbët; nuk është gjetur asnjë provë se drejtuesit e UÇK-së kanë dashur të ekzekutojnë njerëz; dhe se Hashim Thaçi gjithmonë dëshironte të sigurohej që Amerika të qëndronte në krah të tij dhe të Kosovës.

Këto deklarata jo vetëm që rrëzojnë narrativat e shpifura kundër luftës çlirimtare, por i japin edhe një bazë më të fortë morale-politike mbrojtjes së saj në çdo instancë ndërkombëtare.

Ky akt ka dy mesazhe thelbësore:

1. Për drejtësinë, se çdo proces gjyqësor duhet të jetë transparent, me bazë në prova, dhe jo në narrativat e fabrikuara nga propaganda serbe.

Dëshmitë si ajo e Rubin shërbejnë për ta vendosur kontekstin e drejtë historik: se ndërhyrja e NATO-s dhe rezistenca e UÇK-së ishte përgjigje ndaj një regjimi gjenocidal.

2. Për politikën, se Kosova nuk duhet të lejojë të relativizohet lufta e saj çlirimtare.

Nëse në sallën e Hagës artikulohet e vërteta për spastrimin etnik dhe dhunën sistematike të Serbisë, atëherë detyra e institucioneve të Kosovës është që ta forcojnë këtë të vërtetë edhe në skenën ndërkombëtare, duke mos e lënë të deformohet nga propaganda.

Prandaj, dëshmia e Rubin nuk është thjesht pjesë e një dosjeje gjyqësore, është dëshmi politike e morale.

Është kujtesë se lufta e Kosovës nuk ka qenë konflikt i barabartë palësh, por luftë mes agresorit dhe viktimës. Dhe është obligim i klasës politike të Kosovës që këtë kapital të së vërtetës ta ruajë, ta mbrojë dhe ta shndërrojë në forcë diplomatike.

Prof.dr. Muhamet Racaj/

Veriu i Kosovës është një rajon me rëndësi historike dhe strategjike për shtetin dhe popullsinë e tij. Pasuritë natyrore, si miniera e Trepçës dhe liqeni i Ujmanit, janë burimet kryesore që mbështesin ekonominë, furnizimin me ujë dhe energji, si dhe sigurinë gjeopolitike të Kosovës. Miniera e Trepçës, me rezervat e mëdha minerale si plumbi, zinku, ari dhe mineralet e tjera të rralla, është motori i industrisë nëntokësore dhe furnizuesi kryesor i mineralit strategjik për vendin¹. Ujmani, nga ana tjetër, është rezervuari më i madh i ujit të pijshëm dhe burimi kryesor i energjisë hidroelektrike².
Megjithatë, menaxhimi i këtyre pasurive është i ndikuar nga tensionet politike, mungesat infrastrukturore dhe moskontrolli efektiv, duke rrezikuar furnizimin e qëndrueshëm me ujë e energji, dhe zhvillimin ekonomik të Kosovës. Këto probleme kanë pasoja të mëdha për mirëqenien sociale veçanërisht në Veriun e Kosovës³⁻⁴.
Ky studim ka për qëllim të analizojë ndikimin dhe rëndësinë e minierës së Trepçës dhe liqenit Ujmani në zhvillimin ekonomik dhe sigurimin e burimeve jetike për Kosovën, si dhe të nxjerrë në pah sfidat dhe rekomandimet për menaxhimin e tyre efektiv.
Studimi përforcon analizën e menaxhimit të burimeve natyrore në rajonin me sfida gjeopolitike, duke e lidhur atë me zhvillimin ekonomik, stabilitetin social dhe politikën shtetërore. Ai kontribuon në kuptimin e mënyrës sesi pasuritë duhen inkorporuar në politikëbërjen dhe administrimin kombëtar⁵⁻⁶.

Miniera e Trepçës – Pasuri Minerale Strategjike

Miniera e Trepçës është një nga burimet më të mëdha minerare në Ballkan. Pasuritë minerale përfshijnë plumbin, zinkun, argjendin dhe arin, materialet kyçe për industrinë dhe eksportin⁷. Trepça ka një histori të gjatë që mban mbi një mijë vjet shfrytëzim, ndërsa në periudhën jugosllave dha një kontribut të jashtëzakonshëm në burimet ekonomike dhe punësimin e terit rajonit⁸.
Pas viteve të fundit të shekullit XX dhe fillimit të XXI, Trepça ka përjetuar periudha të vështira për shkak të mungesës së investimeve dhe menaxhimit të paqëndrueshëm, që sollën humbje të mëdha ekonomike⁹. Rifillimi i investimeve dhe menaxhimi transparent paraqesin mundësi për rikthim të fuqishëm të kësaj pasurie në zhvillim industrial dhe ekonomik, me ndikim pozitiv në punësimin dhe mirëqenien sociale⁹¹⁰.
Megjithatë, ndikimet mjedisore nga aktivitetet minerare kërkojnë masa të rrepta për mbrojtjen e mjedisit dhe shëndetit publik, për të minimizuar negativitetin e pasojave⁹¹¹.

Liqeni i Ujmanit – Rezervuari Kryesor për Ujin dhe Energjinë

Liqeni i Ujmanit është ndërtuar në lumin Ibër dhe shtrihet në pjesën veriperëndimore të Kosovës, duke ofruar mbi 70% të burimeve të ujit të pijshëm për vendin¹². Ai furnizon ndër të tjera edhe termocentralet Kosova A dhe B me ujë të freskët për ftohje, duke mbështetur kështu furnizimin me energji elektrike, bazë e sigurisë energjetike në Kosovë¹³. Menaxhimi i Ujmanit kërkon koordinim institucional dhe bashkëpunim ndërkombëtar, pasi pjesë e tij shtrihet edhe në Serbi, ku mungesa e marrëveshjeve ndëministrative pengon bashkëpunimin e qëndrueshëm dhe mund të shkaktojë tensione politike¹⁴. Investimet në teknologji moderne, infrastrukura dhe sisteme monitorimi janë thelbësore për menaxhimin e qëndrueshëm të këtij burimi jetik, i cili ka ndikim të drejtpërdrejtë në shëndetin dhe mirëqenien e popullsisë, si dhe në ekonomi¹⁵.

Rëndësia Strategjike dhe Siguria Kombëtare

Në kuadër të sigurisë kombëtare, kontrolli dhe menaxhimi i Trepçës dhe Ujmanit janë elementë kryesorë për stabilitetin ekonomik dhe politik të Kosovës. Këto pasuri janë jo vetëm baza ekonomike, por edhe mjete politike në marrëdhëniet dhe dialogun Kosovë-Serbi¹⁶. Mosmarrëveshjet mbi pronësinë dhe kontrollin e këtyre burimeve kanë rrezikuar stabilitetin rajonal dhe besimin e ndërsjellë.
Përmes menaxhimit transparent, bashkëpunimit ndërinstitucional dhe ndërkombëtar, dhe zhvillimit të infrastrukturës, Kosovës i jepet mundësia të forcojë sovranitetin dhe të sigurojë burimet për një zhvillim të qëndrueshëm⁵.

Përfundimi dhe Rekomandimet

Trepça dhe Ujmani janë shtylla themelore të sigurisë shtetërore dhe kombëtare të Kosovës. Investimi dhe menaxhimi efektiv i këtyre pasurive janë të domosdoshme për zhvillimin ekonomiko-social dhe stabilitetin politik. Është e nevojshme të krijohen mekanizma ligjorë, institucione të forta dhe bashkëpunim ndërkombëtar për të siguruar përdorim të drejtë, mbrojtje të mjedisit dhe përfitime afatgjata për popullsinë dhe shtetin.

Literatura:

1. Raport për Gjendjen e Ujërave në Kosovë, AMMK, 2020
2. Wikipedia, Miniera e Trepçës, 2005
3. Strategjia e Energjisë e Republikës së Kosovës 2022-2031
4. Raporte dhe studime për menaxhimin e Ujmanit dhe Trepçës
5. Analiza e ndikimit ekonomik të minierës Trepçës, UBT Knowledge Center, 2024
6. Historia dhe ndikimet mjedisore të Trepçës, studime të ndryshme
7. Dokumente strategjike për menaxhimin e burimeve ujore dhe energjetike
8. Raportet mbi dialogun Kosovë-Serbi dhe menaxhimin e pasurive strategjike

Artan Nati/

Një miku im, emigrant në USA, kishte një hall me pronën në Shqipëri. Jo, nuk ishte hall me kufij, me gardhe, apo me të afërmit grindavecë, halli ishte ne kadastër. Dhe meqë kadastra jonë është si një kasafortë pa çelës, për t’u hapur të duhet gjithmonë “çelësi nën tavolinë”. Miku im nuk e pranoi këtë. Nuk iu drejtua “mikut të duhur”, nuk pranoi “poshtërimin e radhës” që e shesin si shërbim shtetëror. Në vend të kësaj, ai bëri një gjë të papranueshme për standardin shqiptar, ai i shkroi një letër kryeministrit. Po, një letër, në vend të zarfit. Një akt i thjeshtë qytetar, që tek ne konsiderohet skandal publik. Ky njeri guxoi të denoncojë korrupsionin dhe të mbrojë dinjitetin e vet. Një veprim që ndoshta e trembi, ndoshta e bëri të qeshë, ndoshta as që e trazoi kryeministrin. Por një gjë u bë e qartë: kur një qytetar, sado i vetëm, zgjedh dinjitetin mbi tarafin, atëherë sistemi fillon të duket lakuriq. Forca e një shoqërie matet nga aftësia e saj për t’u mbledhur rreth dinjitetit dhe të drejtës së përbashkët, dy themele mbi të cilat ndërtohen demokracitë e qytetëruara. Por Shqipëria duket se ka zgjedhur një tjetër manual: atë të miqësive të rastit dhe tribalizmit pa fund. Në vend që të pyesim “a është e drejtë?”, shpesh dëgjon “a është mik?”. Në vend që të mbrojmë dinjitetin e njeriut, ne shpallim kampionin e fisit, kushëririn e tretë, ose shokun e gjimnazit të dikujt në pushtet.

Ne shqiptarët shpesh e harrojmë një të vërtetë të thjeshtë, por themelore: të drejtat e çdo njeriu fillojnë të zbehen në çastin kur kërcënohen të drejtat e vetëm një njeriu. Shoqëria nuk është një ishull me individë të veçuar, por një rrjet i brishtë fijesh që lidhen mes tyre. Nëse pritet një fije, gjithë rrjeti fillon të çahet.

Kur heshtim për padrejtësinë ndaj një tjetri, ne në fakt pranojmë që padrejtësia të bëhet pjesë e frymës sonë të përditshme. Sot është radha e atij që nuk ka “mik të madh”, nesër mund të jetë radha jonë. Të drejtat nuk janë privilegje që i caktohen kujtdo sipas qejfit, por një dritë e përbashkët që shuhet në momentin kur lejojmë errësirën të mbulojë qoftë edhe një cep të saj.

Dinjteti nuk është luks i një individi, por është ajri i përbashkët që të gjithë marrim frymë. Nëse ajri helmohet për njërin, helmohet për të gjithë. Dhe në këtë kuptim, heshtja jonë është oksigjeni i padrejtësisë.

Nëse duam të ndërtojmë një Shqipëri qytetare, duhet të mësojmë të shohim tek çdo njeri një pasqyrim të vetvetes. Të kuptojmë se kur dikujt i shkelet e drejta, nuk është thjesht ai që humbet, por të gjithë ne bëhemi më të vegjël, më të varfër, më të pambrojtur.

Kështu, ligji tek ne shpesh duket si një dekor i bukur për t’u varur në mur, ndërsa vendimet merren sipas manualit të vjetër shqiptar: “më thuaj kë njeh, të të them çfarë drejtësie ke”. E quajmë shoqëri moderne, por funksionojmë si një fshat i madh ku kulla e mikut vlen më shumë se institucionet. Madje edhe fjala “dinjitet” tingëllon më shumë si fjalor akademik për diplomacinë, sesa si realitet i përditshëm.

Historia e njerëzimit është e mbushur me momente kur një njeri i vetëm ndez një komb të tërë. Tunizia pati tregtarin Mohamed Bouazizi, i cili me aktin e vetëflijimit ndezi zjarrin e Pranverës Arabe. Në Francë, një filozof si Rousseau dhe më pas një revolucionar si Robespierre, u kthyen në frymëzim për të përmbysur një rend të vjetër e të kalbur. Në Indi, Gandhi, vetëm me trupin e tij të brishtë dhe me fuqinë e mosbindjes, i tregoi botës se edhe perandoria më e madhe mund të mposhtet pa armë. Në Amerikë, Martin Luther King ndezi një popull të tërë me fjalën e tij të thjeshtë, por hyjnore, për ëndrrën e barazisë.

Po Shqipëria? Ku e ka fshehur kurajon qytetare dhe shpirtin e revoltës? A mos vallë ky shpirt është mbytur nën shekuj otomanizmi, nën zinxhirët e komunizmit, dhe sot endet i mpirë mes apatisë dhe indiferencës? Apo thjesht fle thellë, si një fosil që pret dorën e arkeologut për t’u zbuluar nën shtresat e dheut e të harresës? Në Shqipërinë tonë, ku prej 30 vitesh ligji është dekor, ndërsa rregulli i vërtetë është “kush ka mik, ka shtet”.

Nga sulltanati trashëguam beun e shtëpisë, që rri në krye të sofrës e vendos kush pi raki e kush merr tapinë. Nga komunizmi trashëguam burokracinë pa fund, ku gjithçka bëhet me “rekomandim partie”. Rezultati? Një miks kulturash: osmano-komunizëm me shije “demokraci europiane”. Në këtë vend të bekuar, qytetaria nuk është status, por naivitet. Në vend që të jemi qytetarë, mbetemi klientë, në vend që të kemi shtetin ligjor, kemi shtetin “e mikut”. Dhe ky shtet funksionon për mrekulli: punësimi, drejtësia, spitali, madje edhe funerali, të gjitha kalojnë në sitën e famshme: “mos u mërzit, se kam një mik atje”.

Kështu, çdo procedurë ligjore e shkruar me pompozitet në fletoren zyrtare humbet kuptimin sapo hyn në skenë fjalia magjike: “do ta rregulloj unë”. Në vend të barazisë para ligjit kemi barazinë para telefonit. Në vend të gjykatës kemi kafen e lagjes. Në vend të shtetit kemi mikun.

Në fund të ditës, ky ritual i miqësisë nuk është thjesht kulturë kombëtare, por një sistem paralel. Një republikë hijesh ku qytetaria është shpallur e vdekur dhe sundon miqësia e rreme. Ne nuk i besojmë ligjit, por i besojmë mikut. Nuk i besojmë institucioneve, por i besojmë telefonatës. Dhe prandaj krenohemi me sarkazëm të hidhur: “Shqipëria është vend i vogël, këtu të gjithë jemi miq”.

Në të vërtetë, përkthimi i kësaj krenarie është i thjeshtë: këtu askush nuk është qytetar, sepse kur të gjithë jemi “miq”, atëherë nuk ka më shoqëri, ka vetëm klientë në pritje të një nderi. Ne jemi shoqëria e miqve dhe e ndereve, sepse shqiptari jeton për një nder dhe besë. Por kjo besë dhe ky nder duhet të jetë ndaj atdheut apo ndaj mikut në pushtet, të vërtetës apo kryetarit të partisë, ligjit apo Maliqit?

 Shkoni në QSUT. Në teori, aty është kështjella e shëndetësisë publike. Në praktikë, është një hotel ku krevati merret me rekomandim. Nëse nuk ke mik infermierin, shërbimin e merr me vonesë, nëse nuk ke mik mjekun, analizat vonohen, por nëse ke “telefonatë nga lart”, hapet edhe salla e operacionit që ishte “e zënë”. Në fund, nuk është shkenca që të shpëton, por numri i ruajtur te “kontaktet”. Shkoni në Gjykatën e Lartë. Vendimet aty nuk varen nga kodi penal, por nga kodi i miqësisë. Një gjyqtar mund të interpretojë ligjin në 50 mënyra, por vetëm një është e saktë: ajo që i shërben mikut. “Të gjithë janë të barabartë para ligjit” është slogan për në mur, jo për në sallë. Në sallë vendos kush e ka mik kë.

Shkoni në Polici. Në teori, aty sundon rendi. Në praktikë, është një agjenci shërbimesh private ku gjoba të fshihet nëse “ke mik në komisariat”. Ligji nuk është më i fortë se lidhja e gjakut, shoqërisë ose kafesë së përbashkët. Ky është paradoksi ynë kombëtar: një shtet me parlament, qeveri, gjykata, spitale e universitete, por që funksionon vetëm me një aplikacion të lashtë, më efikas se çdo platformë dixhitale që quhet “mik”. Por ja ku vjen pyetja që na përvëlon: a do të mbetemi përjetësisht robër të kësaj kulture, apo do të bëhemi më në fund qytetarë? A do të vazhdojmë të krenohemi me sarkazëm “këtu të gjithë jemi miq”, kur përkthimi i saj është se askush nuk është qytetar? 

Përgjigjja nuk vjen nga Brukseli, as nga ambasadat, as nga premtimet e partive. Ajo vjen nga ne. Nga guximi për të thënë “jo”. Nga zgjedhja për të mos telefonuar mikun, por për të kërkuar ligjin. Nga vendimi për të mos u tallur më me qytetarinë, por për ta rimarrë atë. Nuk ka reformë më të madhe se kur një shoqëri vendos të kthehet nga klientë në qytetarë. Nuk ka akt më revolucionar se kur një njeri i zakonshëm zgjedh të mos pranojë turpin e radhës. Dhe nuk ka armë më të fuqishme se dinjiteti i qytetarit që refuzon të përkultet para “mikut”.

Sot, Shqipëria ka nevojë për një revoltë paqësore qytetare. Jo për dhunë, por për mosbindje. Jo për zjarr, por për guxim moral. Të refuzojmë zarfet, telefonatat, rekomandimet. Të denoncojmë hapur. Të mbrojmë dinjitetin tonë, sado të vegjël të dukemi. Sepse historia është e mbushur me dëshmi se kur guxon një, zgjohet i gjithë kombi. Duhet të jemi qytetarë, jo klientë,sepse askush nuk mund të të bëjë të ndihesh inferior pa pëlqimin tënd. . Të besojmë te ligji, jo te miku. Të mbrojmë dinjitetin tonë, jo interesin e fisit, sepse marrëdhënia më e fuqishme që do të kemi ndonjëherë është marrëdhënia me veten tonë Të ndërtojmë shtetin tonë, jo rrjetin e miqve. Sepse vetëm kur të kuptojmë se qytetari është më i fortë se fisi dhe ligji më i shenjtë se mikpritja e hallit, Shqipëria do të bëhet Republikë e njerëzve, jo Republikë e miqve.