Ndriçim Kulla/

Edhe përsa i përket pasurisë së përbashkët brenda familjes, gruaja kishte një status të favorizuar, përderisa brenda familjes gruaja dhe burri kishin të njëjtat të drejta mbi pasurinë e përbashkët. Nëse një burrë e një grua pasi martoheshin dëshironin të jetonin veçmas nga familjet e tyre atërore, gjithçka që fitonin duhet të konsiderohej si e barabartë: gjysma i përkiste bashkëshortit dhe gjysma bashkëshortes. Kjo vlente edhe për dëmet (“Statutet e Skodrës”, kap. 166).

Kur ishte fjala për të punuar jashtë shtëpisë, gratë ishin më pak të favorizuara sesa burrat. Ashtu si kudo në Evropën mesjetare, puna e burrave konsiderohej si më me vlerë sesa puna e grave. Po kështu, gruaja konsiderohej si inferiore në proceset gjyqësore. Ajo nuk lejohej të ofronte ndonjë garanci, dhe në këtë drejtim nuk dallonte nga shërbëtorët, të varfërit, kriminelët apo grupe të tjera që për ndonjë arsye apo një tjetër ishin të margjinuar. Edhe përsa i përket përgjegjësisë për fëmijët, babai kishte shumë më tepër autoritet sesa nëna, duke qenë se ai mund të dëshmonte për çdo fëmijë, vajzë apo djalë, kurse nëna vetëm për djemtë, por jo për vajzat (“Statutet e Shkodrës”, kap. 135).

Përsa i përket moshës së marrjes së përgjegjësisë sociale, sistemi funksiononte si kudo në Evropë. Përsa i përket aftësive për të shkruar, vajzat mund të dëshmonin me shkrim më herët se djemtë. Ndërsa djemtë nuk lejoheshin të shkruanin testament para moshës 14 vjeçare, vajzat mund të shkruanin një të tillë që në moshën 12-vjeçare, (“Statutet e Skodrës”, kap. 160) moshë kjo që korrespondon me atë të martesës sipas të drejtës kanonike. Përgjegjësitë e gruas fillonin gjithashtu herët në jetën e saj, dhe standarde të dyfishta përdoreshin për të matur përgjegjësitë e saj përkundrejt përgjegjësive të burrit, sidomos përsa i përket seksualitetit. Ishte përgjegjësi e gruas të ishte e kujdesshme dhe të ruhej nga rreziqet jashtë shtëpisë. Në raste dhunimi, i vetmi rast kur gruaja besohej plotësisht dhe mbrohej nga ligji ishte kur dhunimi bëhej nga një klerik. Nëse një grua e martuar ankohej që ishte dhunuar nga një klerik, ajo besohej edhe pa pasur dëshmitarë, dhe kleriku duhet të paguante një taksë (“Statutet e Skodrës”, kap. 200).

Koncepti i turpit dhe nderit nuk dalin direkt në pah në statute, por nëse llogarisim Kodin e Lekë Dukagjinit, seksualiteti i gruas sigurisht që ishte nën kontrollin e krerëve të familjes, ndërkohë që seksualiteti i burrit nuk kontrollohej nga askush. Kodi i Stefan Dushanit ishte shumë më i rreptë përsa i përket dhunimit të gruas: “Nëse një fisnik merr me forcë një grua fisnike, le t’i priten të dyja duart dhe hunda. Por nëse një njëri i thjeshtë merr me forcë një grua fisnike, le të varet; nëse ai merr me forcë një grua të sojit të tij, le t’i priten duart dhe hunda”(157). (“Kodiku i Dushanit”, kap. 51). I njëjti nivel brutaliteti aplikohej edhe për gratë: “Nëse një grua fisnike kryen marrëdhënie seksuale me një burrë të një statusi më të ulët, le t’i priten duart dhe hunda” (po aty). (“Kodiku i Dushanit”, kap. 52). Seksualiteti i gruas fisnike ishte pra simbol i nderit dhe i turpit në elitën sociale.

Albin Kurti/

Sot janë mbushur saktësisht 100 vjet që nga dita kur Fan Noli u bë Kryeministër i Shqipërisë. Ishte 16 qershori i vitit 1924, kur ai u vendos në krye të qeverisë shqiptare dhe e ngriti një kabinet qeveritar me shtatë ministri, njëra prej të cilave pa portofol. Në kabinetin e Nolit, Sulejman Delvina ishte Ministër i Jashtëm; Rexhep Shala – Ministër i Brendshëm; Luigj Gurakuqi – Ministër i Financave; Stavro Vinjau – Ministër i Arsimit; Kasëm Qafëzezi – Ministër i Luftës; Qazim Koculi – Ministër i Bujqësisë dhe Xhemal Bushati – Ministër pa portofol.

Fan Noli erdhi në krye të Shqipërisë si kryeministër i qeverisë së saj, si një nga drejtuesit e Lëvizjes së Qershorit, një organizimi opozitar që në mes të qershorit 1924, e pëmbysi qeverinë e kryeministrit Iljaz Vrioni, i cili ishte një eksponent në pushtet i liderit politik të atyre viteve, Ahmet Zogut. Kjo përmbysje që është quajtur edhe revolucion, ishte rezultat i përplasjeve të ashpra dhe rivaliteteve të forta politike në vitet e para pas Luftës së Parë Botërore, kur po përcaktohej natyra e shtetit shqiptar dhe kur po definoheshin kufijt e tij.

Më 19 qershor, tre ditë pasi ishte konstituar, qeveria e Nolit e shpalli programin e saj të reformave prej 20 pikash, në të cilin ndër të tjera parashihej vendosja e demokracisë në Shqipëri; çarmatosja e banorëve dhe vendosja e rendit dhe ligjit; lartësimi i autoritetit të shtetit mbi çdo fuqi personale ose të paligjshme; pavarësi e plotë e sistemit të drejtësisë; reforma në administratën shtetërore dhe thjeshtësim i burokracisë në të; reforma agrare; lehtësira në hyrjen e kapitalit dhe investimeve të huaja në vend; ndryshime në sistemin e taksimit; investime në infrastrukturën rrugore; investime në sistemin e shëndetësisë dhe në sistemin arsimor; si dhe marrëdhënie të mira miqësore me të gjitha shtetet dhe sidomos me shtetet fqinje. Siqoftë, këto reforma nuk erdhën as për së afërmi në shprehje të realizoheshin, pasi që Noli qëndroi në detyrën e kryeministrit vetëm gjashtë muaj.

Teksa Fan Noli si kryeministër i nisi muajt e parë të qeverisjes së Shqipërisë, në anën tjetër, Ahmet Zogu që pas largimit nga Shqipëria ishte strehuar në Beograd, e organizoi një rikthim në pushtet po me forcë dhe trupa të armatosura, siç edhe e kishin larguar. Në dhjetor të vitit 1924, pas vetëm gjashtë muajsh prej kur ishte vendosur në detyrën e kryeministrit, Fan Noli bashkë me qeverinë dhe mbështetësit e krahut politik të tij, u përmbysën nga Ahmet Zogu.

Pak kohë pas largimit nga Shqipëria, Noli e gjykonte kështu qeverinë e drejtuar prej tij në një artikull që e botoi te Gazeta “Dielli”: “Qeveria e Qershorit 1924 nuk qe ideale, vërtet. Mungesat e saj s’munt t’ia dijë askush më mirë se i nënshkruari, që e ka parë maqinën e saj të punojë për së afërmi. Po, pasi t’i ngarkojmë mi kurris kritika mi kritika, duhet të nëmërojmë në favor të saj ca të mira për faqe të bardhë: njerëzit e saj qenë patriot të kulluar; qenë mprojtës të pasurive të shtetit; qenë të nderçim; qenë të qytetëruar; qenë liberal; qenë njerës të kanunit.”

Përkundër kohës së shkurtër sa qe në krye të Shqipërisë si kryeministër i saj, Fan Noli dha shembullin e një burrështeti që u përpoq ta orientonte drejt Shqipërinë si një vend që do të demokratizohej. Për fat të keq, përpjekja e tij ishte e para në atë periudhë fillesh të shtetndërtimit shqiptar dhe mbeti e tillë deri në dekadën e fundit të shekullit. Pas largimit të Nolit nga zyra e kryeministrit, për Shqipërinë do të niste një periudhë e gjatë pushtetesh autoritare dhe diktatoriale. Eruditi Theofan Stilian Noli, do të jetonte edhe dyzet vjet të tjera deri më 1965, duke e ndërtuar një profil mbresëlënës prej dramaturgu e poeti, teologu e studiuesi, përkthyesi poliglot, politikani patriot e njeriu të përkushtuar për shqiptarizmën.

Në 100-vjetorin e zgjedhjes së Fan Nolit, Kryeministër i Shqipërisë.

Prof. Dr. Sylë Ukshini/

Sot, në punimet e Konferencës shkencore: “Kosova 1989-1999: organizimi dhe qëndresa për çlirim”, organizuar nga Instituti i Historisë në Prishtinë dhe Instituti i Historisë në Tiranë, prezantova kumtesën me titull: “Roli i OKB-së dhe lufta e Kosovës 1998/99”,

Prishtinë, 14 qershor 2024. Në këtë punim, evidentova se angazhimi i OKB-së në harkun kohor 15 vjeçar, nga 1992-2008, paraqet një moment kulmor të ndërkombëtarizimit të krizës së atëhershme të Kosovës si rrjedhë e rezistencës civile dhe të armatosur të shqiptarëve të Kosovës. Qysh në kohën sap o ndodhnin bombardimet e NATO-s, Annan në diskutimet e tij me krerët e qeverive, ishte bërë e qartë se vendosja e një force ndërkombëtare duhet të miratohet nga Këshilli i Sigurimit. Këshilli i Sigurimit është gjithashtu i nevojshëm për të zbatuar marrëveshjet kalimtare për Kosovën. Ajo luan një rol kyç në çdo zgjidhje politike. Unë besoj se OKB ka një rol për të luajtur në kërkimin e një zgjidhjeje diplomatike, por ne jemi ende në fazat e hershme. Megjithatë, besoj se duhet të shfrytëzojmë çdo mundësi për diplomaci dhe do ta bëjmë.

“Vendosja e një force ndërkombëtare (NATO) për të mbrojtur refugjatët e kthyer është vendimtare. Ka diskutime serioze për natyrën dhe përbërjen e kësaj force. NATO fillimisht deklaroi se duhej të ishte një forcë e NATO-s, tani po flasim për ‘bërthamën‘”, Annan.

Ndërsa, qëndrimi i Kofi Annanit në kohën e bombardimeve të NATO-s ishte në mbrojtje të Kosovës, ndërsa emërimi i Marti Ahtisaarit si përfaqësues special i OKB-së për udhëheqjen e bisedimeve shqiptaro-serbe paraqet momentin më të suksesshëm të OKB-së. Nëse Ban Ki-moon e kishte përkrahur Planin e Ahtisaarit në mars të vitit 2007, Këshilli i Sigurimit as nuk e përkrahu dhe as nuk e refuzoi një plan të tillë. Sidoqoftë, mungesa e një konsensusi në Këshillin e Sigurimit bëri që pavarësia e Kosovës të shpallet me 17 shkurt 2008 jashtë sistemit ndërkombëtar, fakt ky që e ka vështirësuar mjaft shumë procesin e konsolidimit të shtetit të Kosovës në planin ndërkombëtar dhe anëtarësimin e tij në organizatat multilaterale.

Në këtë kontekst, bilanci i angazhimit 15 vjeçar të OKB-së në Kosovë dhe për Kosovën është tejet pozitiv dhe i suksesshëm. Prandaj, nëse e krahasojmë me dialogun 13 vjeçar të BE-së, del se kontributi i BE-së në Procesin e Brukselit është më pak se modest.

Për dallim nga Këshilli i Sigurimit, ku Rusia dhe Kina e kanë të drejtën e vetos, BE-ja është bërë peng i 5 vendeve mosnjohëse të Kosovës si Qiproja, Sllovakia, Rumani, Spanja dhe Greqia dhe më shumë ka përqafuar me naivitet narrativën ruse për Kosovën si një rast precedent.

Behar Gjoka/

Të shembet a të mos shembet Teatri Kombëtar! Kjo është çështja ekzistenciale, që ka mbushur gazetat dhe revistat televizive këtyre javëve, ndonëse e shpikur me një mijë marifete, si tokë djerrë, si tokë e xanun nga politika. Më mirë ai truall që vlen, për hir të kullave të projektuar, sa frëngu pulën, gjithnjë simbas ndërtuesëve, të ishte tokë e djegur, se sa tokë djerrë, sepse toka e djegur ka për zot zjarrëvënësit…Po sikur? Mos ia shti në mend dreqninë se nuk ka nevojë, e din mirë e bukur vetë. Epo toka djerrë, është sikur jetimi, e prandaj pa humbur kohë, duhet një dalëzotës. Me teatër, pa teatër, tash së mbarmi, dëgjohet në sheshin para ndërtesave të teatrit. Me teatër, pa teatër, ulurasin arstistët, ata që jo pak na kanë lumturuar dhe gëzuar, ata që na kanë bërë të qajmë e qeshim, ata që të dehur në ekstazën e katarsës që përmend Aristoteli, na kanë bërë të harrojmë mjerimin, skëterrën shpirtërore, ku ishim dje e ku sërish po mbijetojmë sot. Ulurasin artistët, ama disa vetëm sa mëmërisin me vete, e të tjerë nuk guxojnë as ta mendojnë ndryshe nga projekti, që fle në duart e përfituesve të truallit. Të shembet, thotë Qeveriu, me heshtjen hyjnore të titullarës së kulturës, me zërin e hollë të kryebashkiakut, me tonin bariton të kryeministrit Rama. Të mos shembet, ia kthen opozita, me ca zëra laramanë dhe të lodhur, ku nuk merret vesh se kush foli i pari e kush i fundit. Do të shemben themelet e vjetra e mbi to do të ngrihet bota e re, teatri klas, ku do harbiten artistët, e sidomos të huajt, sepse do futen në Kullën-teatër, ku i ke të gjitha, e nuk ke nevojë të dalësh në shi e diell, ia kthejnë me një zë rilindasit e kullave dhe të gjelbërimit të atdheut me hashash, natyrisht me i mirë se sa i demokratëve të Lazaratit. Ma ngatërrove fillin e bisedës, po flisja vetëm për teatrin, nuk hyn hashashi këtu. Gabim, si u bëkanë kullat pa hashashin, pa rënien pikiatë të euros! Ore, nuk kanë asnjë lidhje, po të them. Me teatër, thërrasin artistët, në kulmin e dëshpërimit, të lodhur nga vapa dhe protesta e tejzgjatur, pa mbërritur askund. Askush nuk dëgjon! Madje, nuk dëgjojnë as muret që thuhet se kanë veshë. Pa teatër, se do kemi të riun, madhështor dhe më të bukurin prej krejtëve, dëgjohet mjaullima e zyrtarëve të kulturës, nuk e di se nga cila linjë telefoni, më erdhi në veshët e djersitur. Pa teatër të vjetër, me teatër klasi, lutet dhe përjarget kryevbashkiaku i pemëve të mbjella në televizion dhe në arat e Tiranës së betonizuar. Pa teatër, uluret nga kolltuku kryministri, si të ishte zot i detit, i tokës dhe qiellit… Harabelat e mbetura rastësisht mbi pemë, pranë Piramidës së degraduar sa nuk e di si mbahet në këmbë, fluturuan të trembur. Me teatër, lëshjonë zërin deri në kupë të qiellit, artistët e lodhur nga protesta që bie në veshë të shurdhër, nga aktorët që kanë luajtur për mbrekulli të gjitha rolet. Kanë luajtur, në atë skenë të teatrit, rolin e ballistëve, të partizanëve, të spiunëve, të heronjëve dhe antiheronjëve, të dramave të Shekspirit, Shilerit, Ipsenit, Çehovit… Me të dëgjuar e kam! Mbase nuk është e saktë. Ka gjasa që ta kem parë në ëndërr, ose dikush ma ka rrëfyer gabimisht. Megjithatë, në syrin tim, detaj vlen, në një kuptim të përmbysur… Dikur, Piro Mani, regjisori mjeshtër i teatrit, për të shmangur syrin e rreptë të komisionit miratues, pajisur me mësimet e partisë dhe të m-l, pra një komision ideologjik, fuste në skenë rrotën e qerres. Ata, të vëmendshëm së jashtmi, menjëherë kërkonin shpjegim dhe ajo hiqej, pa një e dy, se nuk kishte ndonjë funksion në shfaqjen e radhës. Dhe, rrengu funksiononte, shfaqja jepej e plotë, si tekst dhe lojë e aktorëve. E tash, duket sikur po luhet akti i fundit, ku në skenë është vetëm qerrja me rrotën, e nuk ka fare skenar, nuk ka tekst, madje aktorët janë vetëm figurantë, që dalin në rrugë, dalin në protestë, për të mbrojtur teatrin… Në këtë tollovi, ku teatri ka mbërritur në parlament, në dëgjesat shurdhememece të qeverisë, ku çdo ditë luhet tragjikomedia e jetës së lumtur, pa lumturi, më në fund kanë folur arkitektët…Edhe me teatër, edhe pa teatër, më tepër kishin folur me vete, arkitektët, ata që dikur bënin gjëmën për pllakat e gurit në bulevard. Ata që kishin shpallur qendrën historike, bashkë me stadiumin dhe teatrin, madje me firmën e Ramës si ministër kulture. Titullarja e kulturës, shfuqizon zonën e mbrojtur, qendrën historike, që e ka për detyrë t’i mbrojë. Të shembet, a të mos shembet?! Ngado lëshohet me një ritëm monoton, klithma absurde, që as mizat e Sheshit Skendërbej, nuk e dëgjuan. Një skenë absurde, e teatrit absurd, ku aktorët nuk janë në gjendje të luajnë rolin e vetë, e ku qeveria ka ndarë rolet me kryebashkiakun, me përfituesit, me opozitën që do të vijojë denoncimin në konferenca shtypi, ku duket sikur, këtu fillon dhe mbaron opozitarizmi për të mbrojtur kujtesën dhe vlerat kulturore dhe shpirtërore… Artistëve u mbetet fama e dikurshme, të cilën është e sigurtë që do të fiksohet në stendat e muzeve, kurse pushtetarët, me anë të televizioneve të pavarura nga vetja, po lujanë çdo ditë dramën, tragjedinë dhe komedinë, e fatit tonë të hidhur, por krenar, sidomos për idealet e rilindasve të vonuar. Teatri, është hapësirë lirie, është pasqyra ku gdhendet shëmtimi dhe gëzimi i secilës kohë. Teatri, është tempull lirie, është altar qytetërimi. Kujtoni teatrin antik grek, ku me veprat e Eskilit, Sofokliut, Euripidit dhe Aristofanit, argëtoheshin dhe formoheshin si qytetar të lirë. Kujtoni mençurinë e sofizmave të Sokratit. Kujtoni teatrin anglez, me Shekspirin, teatrin francez me Molierin etj. , Aty ku ka teatër ka qytëtërim, ka demokraci, ka liri. Teatri, është rrezja e diellit në fund të tunelit, që shemb muret dhe trarët ndarës, të pushtetit me qytetarët. Pa teatër, jemi pa gojë, pa sy, pa tru dhe, mbi të gjitha pa zemër, për të kundërshtuar të keqen e secilës kohë, për të përqafuar të mirën e vlerave njerëzore.

Prof.dr. Sylë Ukshini/

Çerekshekulli më parë, më 11 qershor 1999, Hani i Elezit – pika qendrore e lirisë së Kosovës – ishte vendi prej nga u larguan trupat ushtarake, policore dhe paramilitare serbe, të cilat deri atëherë endeshin nëpër qytet të dalldisura, duke shkatërruar gjithçka që u dilte përpara në momentet e tyre të fundit. Sipas planit të NATO-d, ushtarët e vendeve të Aleancës në fillim do të merrnin postën kufitare në kufirin mes Kosovës dhe Maqedonisë, në Han të Elezit, pastaj do të vendoseshin vëzhguesit në Grykën e Kaçanikut, për të marshuar marshimkn drejt Prishtinës.

Por tash, Hani i Elezit, me trashëgimi të bujshme artistike dhe me edicionin e dytë të Festivalit Folklorik Mbarëkombëtar, shënoi kremtimin e Ditës së Çlirimit. Për tre netë me radhë, Hani i Elezit u bë epiqendra e mikpritjes së artistëve nga e gjithë gjeografia kombëtare shqiptare, duke u bërë Hani i Shqiptarisë.

Për tre netët me radhë, 9, 10 dhe 11 qershor, Hani i Shqiptarisë, ashtu siç e ka zakon, shpërfaqi tërë dashurinë, mikpritjen dhe bujarinë e jashtëzakonshme, duke u shpërfaqur një qytet i vogël, por me zemër të madhe! Hani është i bukur jo vetëm sepse është qyteti i parë kosovar që u çlirua nga emërtimi i dhunshëm i një gjenerali famëkeq serb, por edhe për faktin se na kujton qershorin e vitit 1999, ditët kur u dëgjua uturima e dislokimit të makinerisë ushtarake të NATO-s dhe largimin përfundimtar të një ushtrie okupuese të fqinjit verior. Vetëm dy ditë më parë, më 9 qershor 1999, ushtarakët e NATO-s dhe ata serbë nënshkruan në Kumanovë atë që u quajt Marrëveshja Ushtarake-Teknike. Pra, në mënyrë simbolike, Kosova u humb nga serbët në të njëjtin vend ku ata kishin shënuar fitoren e tyre në vjeshtën e vitit 1912.

Hani edhe sot na kujton se nga aty erdhi aroma e fuqishme e lirisë së Kosovës. Ndryshe nga festimet e tjera që ndodhnin në kryeqytet këtë 12 qershor, Hani nuk kishte vend për edhe një festë tjetër klishe me fjalime uniforme që ngjasonin në një retorikë pompoze. Më 9, 10 dhe 11 qershor, Hani marshoi, defiloi, vallëzoi dhe këndoi shqip! Kryetari i Hanit, Mehmet Ballazi, gjeti kohë t’i nderonte të gjithë, si të ishin mysafirë shtëpie! Ambientet e shtëpisë së kulturës “Imri Curri” ishin përplot me mysafirë dhe artistë nga vise të ndryshme të Kosovës, Maqedonisë së Veriut dhe Shqipërisë, të cilët ishin të veshur me kostume nga krahina të ndryshme të shqiptarisë, por të gjithë ishin aty për një lajtmotiv të veçantë: për ta ngritur edhe më lart këngën, kulturën dhe folklorin e pasur shqiptar. Tre netët me radhë, zëri i Hanit të Elezit kumboi shqip, fort shqip, dhe u dëgjua në çdo cep të shqiptarisë! Hani po vjen si një uragan i fuqishëm.