ESSE – Page 285 – Dielli

Kanë thënë për Skënderbeun

June 2, 2018 by dgreca

Kanë thënë për Skënderbeun :

Pergatiti:Anton ÇEFA/

“Fytyra e Kastriotit ishte ngulitur aq thellë në mendjen e secilit dhe emri e mbretëria e tij ishte skalitur aq thellë në gjokset e të gjithve, sa që do të ishte më lehtë, siç thonë, t’i shkulje Herkulit topuzin nga duart se sa të fshinje nga zemrat e zjarrta të vegjelisë dashamirësinë dhe dashurinë për Skënderbeun.”

. . . . .

“Mosha, bukuria e trupit dhe hijeshia e gjymtyrëve . . . Shtati i tij i lartë e i hedhur; krahët që s’ishin parë më të bukura tek njeri; qafa e fuqishme dhe e përkulur, si e atletëve; gjerësia e supeve e admirueshme; ngjyra e bardhë si e derdhur në të kuq të padukshëm; shikimi i syve as i egër, as i fjetur, por shumë i këndshëm. Këto ia rritnin shumë virtytet e tjera dhe dukeshin se ia shtonin mirësinë shpirtërore.”

Marin Barleti

“ . . . Në një epokë kur asgjë nuk u rezistonte dot armëve turke, Skënderbeu guxoi t’u bënte ballë me shqiptarët e tij dhe i mundi në njëzet e dy beteja që u hapi.”

Pashko Vasa

“Skënderbeu qe: I shejtë si Shën Luizi, diplomat si Talleyrand, trim si Aleksandri i Madh.”

Fan Noli

“Kur bisedohet një pikë historie, duhet më parë të marim librat më të vjetëra dhe më të shëndosha që e ngasin atë pikë. U botuan latinisht, frëngjisht, gjermanisht, italisht, englisht, hispanisht, portugalisht, suedisht, gërqisht, më tepër se një qint vepra përmi jetë të Skënder Beut.”

Faik Konica

“Dikur nuk munguan asish që mejtojshin se edhe Skënderbeu mund të lartësohej në shkallë të shenjëtorëve me titull zyrtar. Ish një ide tepër romantike. Por nuk mund t’i mohojmë Skënderbeut një mision të rrallë për njjë njeri luftëtar: të zgjojë n’Evropë një ndërgjegje të qytetnimit të përbashkët, dhe n’atë, një ndërgjegje kombëtare shqipëtare për mprojtje dhe për shërbim të qytetnimit evropjan. Siç e diftuan studimet e paraqitura në të Pestën Mbledhje Ndërkombëtare të Studimeve që u mblodh në Palermë sot një mot (në vitin 1969, shënimi im, A. Ç.), çdo komb që nga koha e Skënderbeut e tektej, u ngrejt si mburojë për liri të vet dhe njëkohësiht për shpëtim të qytetnimit evropian, e muar për shembull trimërues fytyrën burrërore dhe bujare të Skënderbeut, gjithashtu sikurse Papët e kohës heroike kastrojane, Skënderbenë e lavdëruan në sy t’Evropës dhe Evropës së çburrëruar i a përplasën në sy për t’ zgjuar. Për këto arsye na besojmë se Papë Pavli i V1, duke u folur shqipëtarëve në pritjen madhështore të 25 prillit 1968, u kujtoi veprën e lidhurivet ndërkombëtare, thuajse ekumenike, të cilën ata e kanë çvilluar për qindëra vitërash porsi një mision të veçantë. . .”

Atë Zef Valentini

“Skënderbeu – Krijesa më e mirë e racës shqptare”.

Milan Shuflaj

“Unë nuk di a përmendet në historinë e vjetër e moderne nji kreshnik i cili do të ketë përmbledhur në vete aq gjallni, aq cilësi, e në nji shkallë aq tq naltë të shpirtit e të trupit sa Skënderbeu, kaq sa mund të vehet në çështje, a u dallua më fort si ushtar trim, si kapidan i squet, apo si princ i mendshëm.”

Gianmaria Biemmi

Sqarim:

Gianmaria Biemmi , nga Breshia (Itali), historian italian, në vitin 1742 ka botuar librin: “Historia e Gjergj Kastriotit – Skënderbeu”, në gjuhën italiane. Në parathenie, ky autor i huaj, na thotë se ai e mori nga një botim i vitit 1480 në gjuhën latine. Autori i kësaj historie të Skënderbeut mendohet se qe një autor shqiptar nga Tivari. Ky autor anonim dhe vepra e tij e vitit 1480 është pranuar nga shumë studiues si e vërtetë. (Simbas Mikel Prenushit, “Kontribut shqiptar në Rilindjen Evropiane, Shtëpia botuese “8 Nëntori”, Tiranë, 1980, f. 26.

Fëmijëria ime ishte efemer…

May 22, 2018 by dgreca

Nga Elida Buçpapaj/

Fëmijëria ime ishte efemer, si një ëndërr, që zgjat sa zgjasin ëndrrat.

Ishte një fëmijëri e ndërprerë me dhunë dhe unë e kam për detyrë që t’i tregoj me gisht shkaktarët!

Është e drejta ime! E jetës time! Sepse çdo fëmijë i planetit tokë, kur vjen në këtë botë, ka të drejtë të jetojë një jetë me dinjitet. Kjo e drejtë është e patjetërsueshme, e paprekëshme, e pacënueshme! Është një e drejtë sublime e sanksionuar si e drejtë nga një fuqi supreme apo thjeshtë një e drejtë themelore e njeriut.

Kujtimet e mia që janë regjistruar në memorie datojnë prej kohës kur isha 4-5 vjeçare.

Më kujtohet kopshti 31 tek ish-Blloku, ku im at vinte për të më çuar në shtëpi, në pëllëmbën e tij të madhe mbante dorën time të vogël e, kur binte shi, më merrte në krahë nën çadrën e tij, që mua fëmijës më ngjante si një kërpudhë gjigande. Nganjëherë nga kopshti shkonim drejt e tek gjyshja, që e kishte shtëpinë ngjitur me Hotel Internacional, mbrapa ish-Shtëpisë së Oficerave dhe më vonë ish-Lidhjes së Shkrimtarëve, në një rrugëz paralel me Rrugën e Kavajës dhe atë të Durrësit, që netëve të dimrit mbante erë tym, kështu e kam të fiksuar. Në atë rrugëz unë pashë për herë të parë në jetën time një lypse. Ishte e vetmuar, veshur me rroba të zeza të zhbojatisura në gri nga vjetërsia me një shami në kokë. Më mblidheshin lotët në grykë mua kopshtares sa herë e shihja dhe mendoja për të, më mblidhen dhe sot. Babi i linte gjithmonë diçka në pëllëmbën që ajo e shtrinte. Të dy ishim gati që ta merrnim në shtëpinë tonë të ngrohtë nga dashuria njerëzore.

Tek shtëpia ku banonte gjyshja me xhaxhain e vogël, kam lindur unë. Ishte një shtëpi e bukur me portën e madhe buzë rrugëzës. Aty babi më ka fiksuar në foto në bordurën e trotuarit me aparatin e tij fotografik, një – dy vjeçare me flokë krejt të verdha. Sa kaloje portën gjendeshe brenda një oborri të madh me dy shtëpi. Shtëpia kundruall portës kryesore ishte me një verandë në katin e sipërm të mbuluar gjithë hardhi rrushi ku jetonin të zotët e shtëpise dhe tjetra në të djathtë, sa kaloje pragun, kishte disa shkallë në formë gjymë rrethi për tek hyrja. Shtëpia ku banonim ne ishte me të paktën tre kate. Bodrumet poshtë, që unë i kisha frikë nga miushët. Kati i parë ishte me një korridor të madh shtruar me dërrasa. Aty ishin dyert e dy dhomave që babi i kishte marrë me qira kur ishte beqar, ku jetonte me gjyshen dhe vëllain e vogël. Në atë shtëpi u martua me mamin. Aty linda edhe unë, vajza e tyre e vetme. Kur isha rreth dy vjeç, babit i dhanë shtëpi tek Pallatet e Aviacionit, buzë një rrugice të bukur me blire, në mes të Pallateve të Italianëve, ku jetonin gjeneralët dhe zyrtarët e lartë të shtetit, nga ku kopështi i fëmijëve me numër 31 dhe Blloku ishte shumë afër. Tek Pallatet e Aviacioneve banuam deri në fund të viteve ’70, ndërsa tek shtëpia ku linda unë, mbeti gjyshja me xhaxhain edhe disa vjet pas martesës së tij dhe lindjes të gocës së tyre të parë, se kanë dy vajza.

Gjyshen nga babi e quaja nëna, ndërsa prindërit e mi e thërrisnin nënë, gjyshen nga mami nënkë, mami i thosh mama, ndërsa babi sikur unë nënkë. Tek nëna vinim shpesh, pothuaj çdo ditë. Po ashtu shkonim por pak më rrallë edhe tek nënka, që e kishte një apartament në katin e parë në një pallat buzë rrugës Bardhyl. Aty ishte një treg i vogël fshatar. Nënka ime dilte çdo ditë e blinte zarzavate e frutat e stinës. Ajo gatuante mrekullisht. Ishte me nam. Vinte nga një nga familjet më të pasura të Pogradecit. Babai i saj, Abdulla Starova, kishte pronë të tij gjithë Drilonin e sotshëm. Vëllai i tij Sulejman Starova, gjyshi i futbollistit të njohur, ka qenë Ministër Finacash në disa qeveri të kohës para ardhjes së diktaturës. Nënka banoi aty me tezen deri sa ajo u martua. Jetonin me rrogën e tezes dhe mbështetjen që i jepte mami, pra nuk ishin mirë financiarisht, por gjyshja çfarëdo që gatuante e qante, do të thosha sot tek ajo hahej si në një restaurant me pesë yje. Më kujtohen patatet pa mish, që ajo i gatuante dhe i lezetonte me gjithë farë erëzash dhe me piper speci të kuq, e unë që i plasja shpirtin mamit për të ngrënë në shtëpi, tek nënka haja gjithçka.

Të dyja krushkat respektoheshin shumë. Nënka i drejtohej me “zonja Selime” nënës. Ato ishin njohur bashkë në Pogradec, kur gjyshi im nga babi ishte transferuar aty si kryeimam. Demir efendiu, gjyshi im ishte shkolluar në Stamboll dhe kish një bibilotekë të jashtëzakonshme. Pas luftës rrezikoi që ta shpallnin kuisling, nuk ishte fare e vërtetë. Ishte antikomunist si gjithë kleri shqiptar dhe njeri i dijes. Babin, duke ia parë vokacionin e dërgoi të studjonte në Medresën e Tiranës, ku jepnin mësim njerëz të shquar si orientalisti i mirënjohur Vexhi Buharaja, Profesor Shaban Demiraj, Profesor Mehdi Bushati, Hafiz Ismeti etj ndërsa xhaxhain e madh në shkollën e Fullcit në Kavajë. Sikur të mos vdiste herët, menjëherë pas luftës, e sigurt se do të kish patur probleme, pa marrë parasysh se im atë i braktisi studimet në Medrese dhe 14-15 vjeçar me një grup shokësh iu bashkangjit luftës antifashiste ku u plagos tri herë. Gjyshërit e mi të nga ana e mamit dhe babit duhet të jenë njohur në Pogradec nga mesi i viteve ’30, kur mami sa duhej të kish ardhur në këtë botë e babi po ashtu duhej të ishte shumë i vogël. Pas mbi çerek shekulli, jeta i kishte bërë prapë bashkë të dy zonjat, kësaj here me një lidhje të pazgidhshme. Nuk thuhet kot, mali me malin nuk takohen por njeriu me njeriun po. Të dyja kësaj here zonja të veja, që i kujtonin bashkëshortët e tyre orë e çast. Nënka, me peng që nuk e kishte dëgjuar për t’u kthyer në Amerikë, nga ku ai ishte vendosur që në rininë e tij të herëshme dhe pasi kish krijuar pasuri kishte ardhur në Pogradec, për t’u martuar me një vajzë shqiptare dhe kishin mbetur aty. Nënë Selimja nuk shfaqte ndonjë peng apo pendesë, mesa di unë, vetëm falej shtatë herë në ditë, por ishte një zonjë shumë liberale dhe falja ishte diçka personale e saj, që e mbante për vete dhe nuk kishte dëshirë ta ndante me të tjerët.

Tek shtëpia e nënës vinim më shpesh, se e kishim afër. Mamit i pëlqente të blinte kos të freskët për mua tek Demneri. Dyqani ishte aty ku më vonë do të vendosej stacioni i autobusit për Institutin e Kamzës, përballë me rrugën e Kavajës. Unë vogëlushe mrekullohesha nga tasat e mëdhenj, si legenë gjigandë me ngjyra, sot mendoj se duhet të ishin prej porcelani, ku dallohej pastërtia nga garzat e bardha që i mbulonin, me kosin që pritej si me thikë, si thosh mami. Unë nuk mund ta imagjinoja prerjen e kosit me thikë, por më vonë kuptova se kjo do të thosh se kosi ishte shumë i mirë. Më vonë ky dyqan u mbyll dhe nga mami e babi dëgjoja bisedat e tyre nën zë kur ata ankoheshin dhe kujtonin me mall tregun privat dhe Pazarin e Vjetër, që nuk ishte më, ku ata blinin ushqime tradicionale të mrekullueshme, ku shitej bile edhe kajmak. Unë e kam të fiksuar kajmakun, pasi e kam pëlqyer shumë që fëmijë, ndryshe nga qumështin dhe kosin që i urreja. Haja kajmakun dhe çokollatat. Në krye të rrugës ku unë linda, ku ajo bashkohej me fillimin e Rrugës së Durrësit, ishte një Mapo ushqimore, ku për çdo ditë më sillnin për të blerë një çokollatë me qumësht 20 lekëshe. Unë i gëzohesha shumë çokollatës, ku më shoqëronin për ta blerë herë nëna, mami, babi ose ndonjëherë edhe halla Tatalja, kështu ia kisha vënë emrin hallës time që quhej Bukurie, por unë nuk e di se përse e thërrisja ashtu. Isha një fëmijë me plot naze dhe pa oreks dhe të mitë e kishin problem ushqimin tim. Mami më tregonte se, për të më tërhequr vemendjen që ajo të më fuste ndonjë lugë me supë në gojë, babi vendoste si helmetë në kokë një tenxhere dhe i binte pastaj me lugë si një vegle muzikore. Në këtë moment unë habitesha aq shumë sa hapja gojën e mami rrinte gati me lugën në dorë. Ajo shtëpi ishte plot me kujtime të bukura që unë natyrisht nuk i mbaja mend, por duke m’i treguar prindërit e mij shumë shpesh, më janë ngulitur në kokë.

Babi shkonte në redaksi e pastaj kur kthehej në shtëpi i kushtohej letërsisë, poezisë dhe humbiste pas figurave. Një ditë kur isha rreth 11 muajsh, mami, pasi më kishte vënë në gjumë, i thotë babit të më ketë kujdes se ajo me një shoqen e saj do të shkonte të shihte një panair mobiljesh. Babi natyrisht që pranon me kënaqësi dhe vijon punën i përqëndruar, pa e patur idenë se si kishte rrjedhur koha. Shpërqëndrohet vetëm kur dëgjon nga jashtë zërin e mamit që klith dhe të qarën time. Del me vrap e më gjen në krahët e mamit që posa ishte kthyer nga panairi i mobiljeve dhe, ndërsa ajo hapte portën kryesore, unë bebka rrokullisesha nëpër shkallë. Në këtë situatë u ishte bashkangjitur edhe nëna, duke i qetësuar të dy që të mos bëheshin merak, se fëmijët i ruajnë meleqët. Unë pasi isha zgjuar nga gjumi isha tërhequr zvarrë nga krevati në dysheme dhe kisha nisur të hedh hapat e para përgjatë korridorit të madh deri tek dera përjashta ku edhe isha rrokullisur shkallëve. Pas asaj aventure të parë, nuk u tremba, sikur patën frikë të dy, se pas rrëzimit do ta zgjasja periudhën e ngritjes në këmbë, nuk ndodhi ashtu, unë nisa të ec e lumtur me prindërit e mi të shtrenjtë.

Kushdo që i lexon këto rreshta e kupton se ishim një familje e lumtur.

Lumturia nuk do shumë. Ajo ndërtohet lehtë, mjafton që aty të mos mungojë dashuria. Kur dashuria është e pamasë, merret me mend se sa e pamatë është lumturia!
(vijon)

Krijesë e mjerë

May 22, 2018 by dgreca

1 Astrit Lulushi

Nga Astrit Lulushi/

Njerëzit ndjehen të pambrojtur e gjithmonë në nevojë; janë thuajse të humbur për të njohur njeri-tjetrin e botën përreth; nuk dijnë çbëjnë, enden, ngrihen në mëngjes e kthehen në mbrëmje, pa shkuar gjëkundi. Aftësia e tyre për të arsyetuar është e brishtë, sa edhe ajo për të njohur mundësitë e shumta të vendit të tyre; historinë duhet t’ua kujtosh; priren drejt gabimit, ndikohen nga çdo lloj mendimi i paarsyeshëm; edhe kur vepron, këtë e bën në mënyrë impulsive bazuar në injorancë e mendim të gabuar, në ideologji të keqe, në bullizëm ose në fjalët emocionale të të tjerëve.

Cili është fati politik i kësaj krijese kaq të mjerë? Pak lumturi mund të pritet. Më e mira që mund të shpresojë është jeta nën një tiran; më e keqja është jeta në gjendje ku dhuna, pasiguria dhe kërcënimi është i vazhdueshëm. Cilën duhet të zgjedhë? Jetën boshe nën tirani apo jetën natyrore mes pasigurisë e frikës? Deri tani vetëm këto të dyja ka njohur. Edhe politikanët alternativë tjetër nuk kanë ofruar, ndërsa hedhin baltë mbi jetën e cila mund të bëhet e lumtur bazuar në mendim të arsyeshëm, vullnet të mirë e mirëqenie.

Prolog për të bukurën dhe fjalën artistike

May 20, 2018 by dgreca

Nga Anton Çefa/

Qenia dhe qenësia e artit qëndron tek kutpimi dhe vlerësimi i vlerave estetike dhe fillimisht e kryesisht tek kuptimi dhe vlerësimi i së bukurës.

Janë dhënë shumë përkufizime për të bukurën, por edhe është mohuar mundësia për ta përkufizuar atë. Platoni, i pari filozof që trajtoi probleme të estetikës, si filozof moralist që ishte, e trajton artin si pjesë të etikës, dhe shkon deri atje sa të identifikojë të bukurën me të mirën dhe të vërtetën. Aristoteli: “E bukura është simetri, proporcion, harmonizim i pjesëve tek e tëra”. Për Kantin, “E bukur është ajo cilësi me anën e së cilës një objekt na kënaq, pa përfillur dobinë e tij, na josh në një soditje të pavullnetshme dhe na bën të përjetojmë një lumturi të painteres.” Fichte e konsideronte si virtyt moral. “E bukura, po aq sa e vërteta, është qëllim në vete.” Hegeli, pothuajse si Aristoteli, e shihte të bukurën si unitet të pjesëve, përparësi të formës ndaj përmbajtjes dhe si manifestim ndijimor i idealit metafizik. Për Benedetto Crocen, e bukura nuk është fakt fizik dhe nuk u përket gjërave, por aktivitetit të njeriut, energjisë së tij shpirtërore, ajo nuk ekziston në natyrë; natyra është e bukur vetëm për atë që e shikon me syrin e artistit, tek i cili e ka burimin e bukura. Ai e ka përkufizuar shkurt: “E bukura është shprehje”. Shkrimtari i shquar francez, Anatole France ka thënë: “Unë besoj se ne kurrë nuk do të dimë me saktësi pse një gjë është e bukur. Askush nuk ka qenë i aftë të ma tregojë me përpikëri një gjë të tillë . . . Sa për mua, unë ndjek ndjenjën time për të bukurën. A mund të gjej njeriu një udhërrëfyes më të mirë? . . . Nëse do të më duhet të zgjedh mes së bukurës dhe së vërtetës, unë nuk do të lëkundem, do të zgjedh të bukurën. Nuk është asgjë e vërtetë në këtë botë, veç së bukurës.”

Studimi i natyrës të së bukurës ka vazhduar prej shekujsh që nga antikiteti grek dhe vazhdon sot e kësaj dite; çdo filozof dhe estet që ka lavëruar në këtë fushë na ka dhënë një përkufizim të vetin. Megjithëse janë dhënë sa e sa përkufizime për të bukurën si dhe për kategoritë e tjera dhe për problemet më të ndryshme të estetikës, çështja e trajtimit të tyre mbetet dhe do të mbetet gjithnjë e hapur. Estetika si bijë e filozofisë i shtron problemet dhe jep zgjidhje që nuk janë kurrë përfundimtare. Është në natyrën e saj që filli i Arianës nuk mund të na nxjerrë nga labirinti. Kjo, ndoshta, e ka shtyrë historianin e shquar të filozofisë Wil Durant të thotë në veprën e tij “Kënaqësitë e filozofisë”: “Nuk është për t’u çuditur që librat më të pagdhendur në botë janë ato që janë shkruar për të bukurën”.

Rëndësore për estetikën është çështja: a ka karakter objektiv a subjektiv e bukura. Përderisa e përjetojmë nëpërmjet kënaqësisë që na jep dhe e krijojmë, ajo ekziston, – është cilësi objektive e sendeve dhe dukurive, arsyetojnë një palë. “E bukura është në syrin e shikuesit”, ka thënë Margaret Hungerford, duke mohuar objektivitetin e saj. Ideali i së bukurës ndryshon nga njeriu tek njeriu, nga një popull tek një tjetër, nga një racë tek tjetra, dhe në këtë prizëm qëndron subjektiviteti i saj. Gjithsesi, një gjykim estetik mund të merret si objektiv nëse një ideal i njëjtë bukurie përfshin një masë sa më universale të njerëzve.

* * *

Letërsia është arti i fjalës. Hyji e krijoi botën me fjalën e Tij. Ai tha dhe u bë. Për Hyjin, fjala është krijim. Krijim i çdo gjëje. Për njerëzimin, fjala është zbulim përmes emërtimit. Fjala, si emërtim i sendeve e dukurive, është veprimi i parë kreativ artistik i njeriut, nëpërmjet të të cilit u shpikën format verbale dhe u përsosën në kalim të kohëve. Dhjetëra-mija vjet më parë, të parët tanë, banorët e shpellave, në dramën e përditshme të gjuetisë, u mësuan të veshnin mendimet e tyre me fjalë. Duke perifrazuar në njëfarë mënyre Heidegger-in, mund të themi që për çdo dukuri njeriu krijon një fjalë të veçantë, e cila pastaj bëhet simbol i asaj dukurie. Croce, filozofi estet, e ka trajtuar artin thjesht si intuitë; por ai ka thënë gjithashtu se intuita dhe shprehja janë e njëta gjë, çka do të thotë se na nuk mund të njohim diçka pa e emërtuar atë. Dhe ky veprim është thjesht vepër arti.

Me krijimin e fjalës, në procesin e komunikimit lindi gjuha, një nga realizimet më të mëdha të njerëzimit. Pa aftësinë e të folurit, përdorimit të gjuhës, nuk mund të jetësohej qytetërimi njerëzor. Nëpërmjet gjuhës si sistem i hapur e krijues, jashtëzakonisht fleksibël, realizohet komunikimi i ideve dhe koncepteve abstrakte si dhe transmetimi i tyre nga një brezni në tjetrën. Fishta ka shkruar: “Fjala ka aq nji fuqi në vedvedi, sa mos me e ndalë as giatsija e kohës, as gjansija e hapësinës, e si mundet me e permbledhë të gjith kohën në nji ças e hapësinën në nji pikë, kshtu ajo deperton qiellen, i vjen rrotull e okolle rruzullimit, edhe na parashtron bukuri e madhni të reja, rysë e then kryeneqsit e rrashtave ma të forta të njerzvet.”

Nga fjala si kumt u kalua në fjalën si kuptim alternativ, të ndryshëm, dhe u krijua fjala poetike dhe, me anën e saj, teksti letrar që mishëron shumëkuptimësinë, çka është në natyrën e veprës letrare. Përpjekja për të njohur të bukurën dhe vlerat e tjera estetike të gjërave e dukurive dhe, në rastin tonë, tek letersia artistike, të çon drejt mjetit me të cilin shfaqet ajo, tek fjala poetike. Në veprën letrare, është fjala që end fillin e së bukurës në shtratin e tekstit gjuhësor, deri në sublimitetin e saj. “Fjala e harmonizuar mund të pasqyrojë format e shpirtit . . . ashtu edhe fytyrën e madhërishme të botës, e cila u jep jetë atyre”, ka shkruar De Rada në ‘Parime të estetikës”. A nuk është dukuria e së bukurës, “forma” më e lartë, më e fisme, më e kulluar e shpirtit të njeriut? Prandaj, letërsia artistike është në krye të arteve dhe në gjirin e saj, poezia që zë kryet e vendit.

Poeti, tregimtari, e shprehin atë, fjalën, që është gjithnjë një kumt që bart një vlerë estetike, duke na përcjellë një mesazh, d. m. th. një vlerë humane. Detyra e kritikës është pikërisht ta zbulojë atë, vlerën estetike, që përmban fjala e endur në një strukturë tekstore.

Për t’u pohuar është edhe pafuqishmëria e fjalës për të shprehur çdo “dridhje” të shpirtit a për të hedhur dritë edhe në skutat më të errëta të vetëdijes dhe sidomos të nënvetëdijes. Lasgushi, reformatori më i madh i gjuhës poetike shqipe dhe mjeshtër i mbaruar i saj, e ka ndjerë veten “të huaj”, të paaftë për të shprehur çdo gjë:

“O gjuhë-e shentëruar, o mall me shpirtin plot,

O vetëtim’ e qjellit që fërfëllon me flakë,

O djellë-i llaftaruar që ndrin si pikë lot . . .

Si pikë lot e ndritur po ndrij në reze t’uaj,

Po ndrij e papandehur po qaj pak e nga pakë,

Sepse prej botës s’uaj kam mbetur kaq i huaj . . .”

Në dy vargjet e fundit të kësaj poezie, Lasgushi e ka qartësuar më tej këtë situatë, duke iu drejtuar gjuhës me epitetin “o mos-e kuvenduar”. Në këto dy vargje, ai na ka dhënë atributin e gjuhës si kumt, si burim drite (dijeje, informacioni), dashuri-dhimbjen e tij për të dhe njëkohësisht pafuqishmërinë, paaftësinë e saj për të depërtuar në skajet më të hijesuara të shpirtit:

“Ti ndrin në thelb të jetës si dritë e përvëluar,

O gjuhë e zemrës sime, o mos-e-kuvenduar”.

Këtë “mos-kuvendim” e pati poetizuar më parë mësuesi dhe udhëheqësi i tij i parë shpirtëror e artistik, Naimi: “E ku shkruhen në kartë / fjalët e gjuhës së zjarrtë ? ”

Është detyrë e kritikës letrare t’i hapë “fjalës së palosur” “kindën e një pale”, pra, të zbërthejë shumëkuptimësinë e fjalës. Milivoj Solar ka thënë: “Çdo tekst shpjegohet në kuadrin e një konteksti”. Estetika ka parashtruar dhe argumentuar në vijimësi rrugë dhe metoda për të analizuar veprën artistike. Kështu kemi, ndër të tjera, interpretime formaliste, ekzistencialiste, marksiste, sociologjike, psikanalitike, strukturaliste, simboliste, semantike, etj. Nuk kemi kurrë një përfundim të saktësuar, por kemi udhë ecjeje përpara plot rrugëza e kthesa me zhvillime nga më të ndryshmet, në më të shumtën e rasteve kontradiktore.

* * *

Grupi i studiuesve amerikanë të “Kritikës së re”, në fillimin e viteve ’40 të shek. të kaluar, parashtroi dhe futi në zbatim të zbulimit të vlerave estetike të veprës letrare praktikën e “Close reading”, që këtu në një përkthim ad literam do të thotë “lexim i hollësishëm”, një metodë serioze studimi që konsiston në një shqyrtim sa më të hollësishëm që të jetë e mundur të rrafsheve më të ndryshme të veprës letrare, në kuptimin se si vepron një tekst artsistik, si i krijon kuptimësitë dhe efektet në nivelet më të imta të tij. Vetëm nëpërmjet një shqyrtimi të tillë të hollësishëm të shumëkuptimësisë së tekstit letrar, në të gjitha rrafshet e tij, mund të arrihet në zbulimin e realitetit artistik që krijon shkrimtari në veprën letrare. “Kritka e Re” u mbështet kryesisht tek mësimet teorike të Ivor Armstrong Richards, lidhur me vlerat e veçanta që i jepte ai analizës së tekstit letrar me pjesëmarrjen aktive të lexuesit. Ai botoi veprat: “Kuptimi i kuptimit” (së bashku me C. K. Oden, 1923) dhe “Parimet e kritikës letrare” (1924).

Në këtë vazhdë, studiuesit Rene Wellek dhe Austin Warens, në veprën “Një teori mbi letërsinë” (1942), polemizuan për vlerën e dy drejtimeve për t’ju afruar analizës së veprës letrare: rruga a mënyra ekstrinseke dhe intrinseke (terma latine të përdorura më parë nga Croce, por jo krejtësisht me kuptimin që i dhanë dy studiuesit e përmendur më lart). Drejtimi i parë, ekstrinsek (“nga jashtë”) niset nga çështje të tilla si biografia e autorit, mjedisi shoqëror, rrethanat e jashtme, premisa psikologjike, filozofike, etj.; ndërsa drejtimi i dytë, intersek (“nga brenda”), që Wellek e Warens e morën si të qenësishëm, thelbësor, niset nga ekzaminimi i përbërësve formal të veprës artistike, vlerave estetike të tekstit: gjuhës, stilit, imazheve, figuracionit, simbolikave, etj. Ata argumentuan me analizat e tyre epërsinë e studimit të drejtimit intrinsek ndaj atij ekstrinsek.

Lidhur me përvojën e lexuesit në interpretimin e veprës letrare, punoi edhe fenomenologu polak Roman Ingarden, i cili argumentoi që teksti letrar “konkretizohet” në aktin e të lexuarit. Këtë tezë e zhvilloi më tej Wolfang Iser nëpërmjet të “mbushjes së zbrazëtive” nga ana e lexuesit gjatë procesit të leximit. Simbas Iser-it, lexuesi duke lexuar tekstin, krijon supozime kuptimore, të cilat, me avancimin në lexim, i vlerëson si të drejta ose të gabuara. Kështu arrihet në analizën e drejtë të tekstit.

Nga fundi i viteve ’60 të shek. të kaluar, shërbime të mëdha teorike i bëri analizës së tekstit teoria e “estetikës receptive”. Sipas kësaj, vepra letrare, duke qenë një fenomen historik dhe jo dukuri transhedentale a “e pakohshme”, kërkon qëndrimin kritik vlerësues të lexuesit, pa të cilin ajo “nuk është e kompletuar”. Një metodë e tillë shqyrtimi i veprës letrare, erdh si aplikim i “përgjegjshmërisë së lexuesit”, teori e propozuar nga Hans Robert Jauss, i cili, në vitin 1967, solli në sofrën e teorive estetike idenë e “horizontit të pritjes”, sipas së cilës çdo lexues i qaset veprës letrare, e shqyrton, e kupton dhe e vlerëson atë në bazë të personalitetit të tij, formimit të tij psikologjik, botëkuptimor e teorik letrar dhe përvojës së tij jetësore, estetike e letrare, që formësohet nga marrëdhëniet e tij me letërsinë artistike dhe teoriko-letrare. Horizontet e pritjes ndryshojnë me kohën. Në periudha të ndryshme historike, horizonti i pritjes i lexuesit është i ndryshëm.

Në këtë rrjedhë diskutimi, analizën e veprës letrare në linjën e estetikës receptive e çoi deri në skajin më ekstrem Roland Barthes me esenë polemike “Vdekja e autorit” (1968), duke absolutizuar vlerën e tekstit dhe të receptimit të tij nga lexuesi, në dëm të autorit. “Është gjuha (teksti) që flet, jo autori”. Dhe tekstin e lexon, e kupton dhe e vlerëson vetëm lexuesi. “Njësia e tekstit qëndron jo në origjinën e tij, por në destinacionin e tij”. Dhe destinacioni është lexuesi. “Ky destinacion nuk mund të jetë më gjatë personal: lexuesi është pa histori, pa biografi, pa psikologji; ai është thjesht dikushi që mban bashkë në një fushë të vetme elementet prej të cilëve është formuar teksti”; dhe “Lindja e lexuesit do të ndodhë vetëm me vdekjen e autorit”. Në dukje paradoksale, në të vërtetë kemi të bëjmë me trajtime ekstreme të këtij problemi, siç ka ndodhur vazhdimisht me problemet estetike, për të cilat Sean Burke, në veprën “Autorësia prej Platonit tek të mëvonshmit – një lexues”, ka shkruar: “Çështjet kanë qenë ngritur në shumë gjuhë dhe fjalorë gjatë historisë së mendimit perëndimor, dhe çdo përpjekje për t’i vendosur ato në një mënyrë a në një tjetër, ka shërbyer vetëm në ripërtrirjen e debatit, duke e hedhur atë drejt një zgjidhjeje tjetër”.

Numri i madh i shkollave teoriko-letrare i krijon mundësi kritikës të bëjë analiza nga më të ndryshmet, të cilat nuk është e thënë që të çojnë gjithnjë në rrugë të drejtë, d. m. th. në përfundime objektive. Në historinë e kritikës sonë letrare, e kemi të qartë gabimin e Krist Malokit në vlerësimin e poezisë së Lasgushit: duke u mbështetur me fanatizëm në parimet e analizës psikanalitike dhe kulturo-historike, ai shkoi deri në mohimin kategorik të poezisë së poetit tonë të madh. Megjithëkëtë, duhet të kujtojmë edhe këtë: mbi bazën e shpjegimeve të Freud-it për nënvetëdijen është hedhur dritë rreth temave dhe teknikave të disa shkrimtarëve, duke përfshirë, ndërmjet modernistëve, James Jouce, Virgjinia Wolf, Marcel Proust. Gjithsesi, u duhet ruajtur zbatimeve kategorike të premisave teorike të shkollave të ndryshme letrare.

Për kritikën letrare, Mitrush Kuteli, një gur i rëndë i themeleve të saj në kulturën shqipe, ka shkruar: “Kritika letrare duhet të jetë analizë objektive e cilësive dhe e mungesave, e bosheve dhe e ploteve, e dritave dhe e hijeve të një vepre”. Kritika letrare e sotme shqipe, në përgjithësi, është e njëanshme; ajo u përket cilësive, ploteve dhe dritave. Edhe kështu – çka është dobësi e saj – ajo ka vlerat e veta, nëse vërtet është objektive dhe e argumentuar në cilësitë, plotet dhe dritat e veprave letrare.

NJË VEPËR MONUMENTALE, E RRALLË NË LETRAT SHQIPE

May 18, 2018 by dgreca

Remzije J. ZEKOLLI/

(Prend Buzhala “Gojëtaria mbretëresha e fjalës së shqiptuar”, Rozafa, Prishtinë 2017. Ese, trajtesa,studime,antologji e teksteve të fjalimeve nga gojëtaria shqiptare. Vëllimi i parë)

Studiuesi i palodhur i letërsisë shqipe, me punën e tij fisnike, çdo ditë është duke na befasuar, është duke bërë mrekulli me krijimet e tij magjike. Me librin e tij të veçantë “Gojëtaria mbretëresha e fjalës së shqiptuar”, grumbullon një thesar të çmuar të kombit shqiptar. Është e para antologji, me sa e dimë, që përmbledh brenda një vëllimi fjalimet më të njohura të personaliteteve të shquara shqiptare, që na antika ilire (me Konstantinin e Madh), vazhdon me kryefjalimet historike të Gjergj Kastriotit- Skënderbeut, të Pal Engjëllit etj, e deri te koha jonë, te Ismail Kadare.

Arkëz e pasur me fjalime të personaliteteve të shquara kombëtare

Autori e sistematizon materien e këtij libri me pedanteri. Ky vëllim përfshin, në fakt, tri shtresime tekstore. Kështu, ky vëllim ngërthen analizat e autorit për secilin fjalim veç e veç, pastaj e përfshin të plotë fjalimin e personalitetit përkatës historik. Por libri ka edhe faqe citatesh e fragmente tekstesh analitike mbi oratorinë, nga autorë e dijetarë botërorë, që nga Arsitoteli, e deri te autorët modernë evropianë e botëror.

Në këtë libër janë mbledhur fjalimet e personaliteteve të shquara shqiptare që i kanë mbajtur në raste dhe momente të veçanta. Ato janë fjalime që lidhen për një ngjarje të shquar historike, fjalime të tipit mortor me rastin e vdekjes apo të vrasjes së një personalitetit historik në të kaluarën etj. Këto fjalime i shoqëron me një vlerësim, analizë, kritikë të kuptueshme e të pranueshme për lexuesin. Është një analizë teorike-letrare e aspektit retorik dhe nga ky aspekt na jep jo vetëm informacion të bollshëm për retorikën, por edhe analiza konkrete nga ky aspekt. Tekstet autoriale ngërthejnë edhe shtresime të tjera analitike, si ato historiko-letrare, socio-historike, kulturologjike, estetike, filozofike, tekstologjike; do të thotë, se teksti analitik i Buzhalës është shumëdimensional dhe multidisiplinor. Por mbizotëron analiza e fushës së dijeve retorike.

Është një punë ë palodhur e tij, vetëm sistemimi dhe grumbullimi materies së librit është një punë që do përkushtim dhe angazhim, besa edhe flijim të madh deri tek realizimi i tij. Një libër i tillë kaherë i ka munguar letrave shqipe. Vërtet, është një përkushtim i madh me dije të spikatur vetë strukturimi i një materieje kaq specifike.

Fjalimet e tilla kanë hyrë në historinë e kombit dhe në kujtesën tij historike, qoftë për nga përmbajtja e rëndfëdia e tyre, por edhe ppr vlerat shprehëse që ato shfaqin. Prandaj autori me të drejtë përdor termin vlerësues “antologji e teksteve të fjalimeve nga gojëtaria shqiptare.”Në fillim, në vend të hyrjes, vijnë dy ese analitike: “Gojëtaria, mbretëresha e fjalës së shqiptuar” ((Tryeza 1: Në vend të hyrjes. RETORICORUM)” dhe “Magjistarët a mashtruesit

e fjalimeve publike (Tryeza 2: Në vend të hyrjes. RETORICORUM)”. Te eseja e parë analitike autori thekson:

“Sa pak dihet, ndër ne, për RETORIKËN ANTIKE, përgjithësisht për retorikën, oratorinë, gojëtarinë, këtë mbretëreshë të Fjalës së Shqiptuar…

Na mungon një antologji tekstesh të retorikës, një histori e retorikës dhe një tekst-bazë e studimor i kësaj lënde…. Secili shkrim, në këtë vëllim, pretendon të jetë analizë sadopak shumështresore, që gërsheton eseizmin me argumentin historik, tekstologjinë retorike me poetikën e figurës, artin e të folurit në publik me elementet e retorikës letrare, bazat e kulturës së të folurit me reflektimet shoqërore, filozofike a me fushat e ndryshme të dijes… Retorika antike, që nga Aristoteli i moçëm, konsiderohet art i shprehjes, i TË FOLURIT BUKUR, i diskursit, që kishte të bënte me angazhimet e saj në sferën politike, në atë të poezisë, mitit dhe arsimit: për ta bindur,për të ndikuar, motivuar dhe nxitur një publik a masë të caktuar njerëzish. Kësisoj ndodhi deri në shk. XIX. Më vonë, fenomenet retorike ishin sferë e studimeve të gjuhësisë, meqë është thelbi i lëndës gjuhësore që karakterizon një tekst retorik a një fjalim të shkruar a të folur.

Gjithashtu, retorika, që nga fillimet e saj, është fushë e studimeve filozofike.Fjala retorikë rrjedh nga gr rhētorikós Greekῥητορικός, latinisht “Oratorio”, dhe gr ῥήτωρ lat orator “, FOLËS PUBLIK. Sot studimi i dikurshëm retorik, përdegëzohet në shumë dije të komunikimit e ndëkomunikimit… ”

Se çfarë ka qenë përzgjedhja, na e sqaron vetë autori:

Fjalimi, i përfshirë në këtë vëllim, sipas intencës autoriale, duhej t’i përplotësonte disa kritere:

– të jetë një Fjalim i Rëndësishëm dhe i Njohur që ndërlidhet me një ngjarje të rëndësishme,

– të jetë i dokumentuar (i ruajtur në trajtën e shkrimit), dhe jo i rikomponuar a i përfolur,

– të jetë mbajtur nga një personalitet i rëndësishëm që ka lënë gjurmë në historinë ilire, arbërore, shqiptare, a që është me këtë origjinë dhe që ka lënë gjurmë në historinë botërore,

– të ketë vlera retorike dhe gjithsesi

– të ketë etikën njerëzore historike. Janë mënjanuar fjalimet (dhe protagonistët e tyre) që shprehin urrejtje ose që përfaqësojnë ideologji totalitare.

Kësisoj, bëhet, ndoshta, përpjekja e parë që ky vëllim të pretendojë të jetë, ndoshta i pari, që përfshin fjalimet nga koha e Ilirisë e deri më sot, me pretendime antologjike.

Autori sqaron se udhëheqësit dhe politikanët, kishin pranë vetes oratorët më të mirë të asaj kohe, se ARTI I BINDJES, që kërkonte stil, pasion, gjykime e arsyetime mjeshtërore, ishte edhe objekt studimi i shumë trajtimeve të kohës sonë, se efektiviteti i një fjalimi pikësynon harmoninë e plotë në mes mendimit, veprës dhe fjalës, se vetëm personalitetet e mëdhenj (madhështia e tyre nuk qëndron tek forca e armës, por tek forca e jashtëzakonshme e veprës në dobi të njerëzimit), arrijnë që mendimet e tyre t’i paraqesin plotësisht nga pikat që ngjyrosin fjalën, prandaj edhe veprat e tyre janë aq të pastra, aq madhështore, ashtu sikundër të tilla shfaqen edhe fjalët që shqiptojnë …se një kusht tjetër, që përmendin studiuesit e retorikës për një orator, është personalitetit i folësit, oratorit, i cili patjetër duhet të ketë vlera njerëzore, si fjalimi i Kenedit më 20 janar 1960: “Mos pyetni se çfarë mund të bëjë vendi juaj për ju, por çfarë mund të bëni për vendin tuaj. Të dashur qytetarë të botës, mos kërkoni se çfarë për ju mund të bëjë Amerika, por çfarë mund të bëjmë së bashku për lirinë e njeriut”.

Autori na bën me dije se edhe në shqip ka vepra të përkthyera fjalimesh, por edhe një vëllim fjalimesh nga vetë shqiptarët, se me titullin “Fjalimet që ndryshuan botën” përfshihen fjalime të personaliteteve botërore, që kanë vlerë tej-antologjike siç është APOLOGJIA E SOKRATIT në Gjyqin e Athinës, apo fjalimet e Ciceronit kundër Katilinit, që po komplotonte Republikën e Romës etj. në fund të këtij teskti hyrës, autori thekson:

“Vështirësi kishte në gjetjen e fjalimeve origjinale në formën e shkruar. Bie fjala, kur flitet a shkruhet për Abdyl Frashërin, studiuesit e tij thonë se ai mbajti “një fjalim të zjarrët” në Kuvendin e Lidhjes së Prizrenit; nga ky “fjalim i zjarrtë” autorët shkëpusin nja tri fjali. Askund nuk gjendet ai fjalim (të paktën autori i këtyre rreshtave nuk arriti ta gjente). A kanë mbajtur fjalime apo ligjërata Naim Frashëri, Sami Frashëri, Jeronim De Rada dhe cilat janë ato? Po ashtu, autorit i mbetet merak që nuk ka arritur të gjejë fjalime të tilla nga autoritete të rëndësishme të historisë, kulturës a letërsisë sonë. Prandaj ky libër u konceptua si Vëllimi i Parë, për të mos i vënë pikë mbylljes vetëm me këto shkrime e me këto prezantime fjalimesh.”

Kështu, në vazhdim vijnë, tesktet e fjalimeve a ligjëratave të tyre, këta perdoanlitete historike: Kosntantini i Madh Ilir, Gjergj Kastrioti–Skënderbeu, Pal Engjëlli, Pjetër Bogdani, Fjalimi që ka mbajtur në Kuvendin e Arbënit 14-15 Janar 1703 Vinçenc Zmajeviku, Abdyl Frashëri, Jani Vreto, Hoxhë Hasan Tahsini, Át Shtjefën Gjeçovi, Luigj Gurakuqi, Petro Nini Luarasi, Ismail Qemali, Avni Rrustemi, Mithat Frashëri, Fan Noli, Át Gjergj Fishta, Dom Lazër Shantoja, Hasan Prishtina, Faik Konica, Át Anton Harapi, Aleksandër Xhuvani, Hafiz Ali Kraja, Marije Shllaku, Musine Kokalari, Shën Nëna Tereze, Don Simon Jubani, Aristidh Kola dhe Ismail Kadare.

Gojëtaria e vjetër shqiptare dhe mendime të personaliteteve të shquara botërore për gojëtarinë

Paradigma historike e ndërgjegjes së lirisë, titullohet shkrimi për fjalimin e Konstantinit të madh Ilir, vlen për t’u cituar e që ka të bëjë me (Ediktin e Milanos për liritë fetarei vitit 313): “Hyjnisë së lartë t’i bëjmë nderimin që me të drejtë i takon, duke iu dhënë të krishterëve të drejtën për të adhuruar të lirë. . Duke u bazuar në këtë dokument, na bën të kuptojmë se qysh në atë kohë i kanë dhënë një rëndësi të veçantë tolerancës fetare, paqes, lirisë së mendimit dhe shprehjes, duke mos ia mohuar të drejtën e adhurimit askujt. Autori flet edhe për vlerat retorike klasike të atij fjalim-edikti.

Gojëtaria, në librin e Buzhalës vazhdon rrugëtimin me Skënderbeun. Autori, ka përzgjedhur dy fjalime historike: Fjalimin e Gjergj Kastriot Skënderbeut përpara arbërorëve pas çlirimit të Krujës nga osmanët më 28 nëntor 1443 dhe Fjalimin e tij në Kuvendin e Lidhjes së Lezhës më 2 mars 1444, në kishën e Shën Kolit. Autori i vlerëson si fjalime kryehistorike, që ndërlidhen me dy ngjarje të mëdha historike. Tesktet merren nga Barleti, por jepen edhe ato të Nolit. Po shkëpusim një fragment që më la mbresa si lexuese e librit: Ashtu si ju kujtonja ashtu ju gjeta, stërnipër të thjeshtë të një race të vjetër e bujare trima dhe besnik të pa tronditur të vendit dhe të mbretit tuaj.. Buzhala me një elegancë prej një studiuesi këmbëngulës dhe pasionant, na ofron fjalime të rëndësishme historike.

Fjalimin e radhës e titullon: Panagjeriku i Pal Engjëllit, të cilin e bënë në Raguzë, me rastin e vizitës së Skënderbeut atje. Do shkoqisim këtë frazë nga fjalimi i tij: Çka është pra më fisnike, më e ndritur dhe më e spikatur se qyteti i Raguzës, i cili jeton e qeveriset me ligjet e veta pa iu dhënë e pa iu shtruar kujt Pali e njofton për pavarësinë e Raguzës, i cili ka edhe pozitë të përshtatshme gjeografike, për ta ushtruar atë mvehtësi të tij dhe kushte për zhvillimin e tregtisë.

“Barleti ka formim klasik për shkrimin e tij: atë aristotelian, siç janë thirrjet, patosi dhe etosi”, vlerëson autori, duke shtuar se Skënderbeu, nëpërmes Barletit, na del Mbrojtës i Lirisë.: “Askund nuk përdor formula fetare të krishtera! Ani pse Barleti ishte një prift, dhe anise ai shkruan: “Tani, ndonëse rronim e hanim bashkë dhe kishim një zemër dhe një shpirt, me gjithë këtë asnjë nga këta s’më kish dëgjuar kurrë të zë n’gojë atdhenë, lirinë dhe krishtërimin, gjersa ardhi rasa në betejë të Nishit…. Tingëllojnë të fuqishme edhe sot ato fjali: “Lirinë e pashë se e keni kudo, në kraharor, në ballë, në shpatat e në ushtat….” (përkthim i Nolit).

Ja si duket analiza retorike e Buzhalës:

“Për nga retorika e shprehjes, Fjalimi i Skëbnderbeut që e shënon Barleti, përdor thënie figurash të eksklamacionit, thirrmës, lavdit. Lavdi, nga heroi, kapërcen tek liridashësit. Fjalitë e tilla eksklamative, thirrmore, dhe me intonacion thirrmor, shprehin ndjenja të forta, patos të zjarrtë, etos të fortë moral, luftarak, atdhedashës dhe liridashës: ‘Të nisemi, pra, pa ngurrim dhe kudo të tregohemi me guxim prej fitimtarësh; fati do të na ndihmojë në përpjekjet tona, fati, që gjer më sot s’na është ndarë në çdo punë e na ka ecur për bukuri.’ Tipi i tillë i thënies retorike, shfaqet më i fuqishëm. Teksti është i pasur me gamën e gjerë të botës emocionale (shpreh atdhedashuri, liridashje, zemërim fisnik kundër armikut, habi që fuqizojnë dashurinë e trimërinë, lumturinë e gëzimin e çlirimit, shpreh keqardhje, mobilizim, fjali pyetëse që shprehin nxitje e vrull etj… Nga ana tjetër, bien në sy edhe figurat retorike të përforcimit ((auxesis), shkallëzimi i fjalive me ton gjithnjë në rritej, gjithnjë e më të ngritur, përforcime të përsëritjes së fjalëve dhe ideve, denduria epigramatike, që sintetizon thelbin e fjalisë në formë sentence që merr përmasa historike (“Lirinë nuk e solla unë, por e gjeta këtu”)… Sikur të mos ishte personalitet historik, as kjo thënie nuk do të kishte mbijetuar. Sa historikisht vetëdije-formuese është kjo thënie ndër ne!

Mesazhe të fuqishme na përcjell edhe sot”

Fjalimin e radhës Buzhala e ka titulluar Biografia e heroit të kulturës: Fjalimi profetizues për shembjen e armikut, dhe kush do mund ta bënte këtë përveç Pjetër Bogdanit. Me pasion dhe punë të palodhur Buzhala na i sjellë në këtë libër këto fjalime, të cilat janë thënë në raste të veçanta, Bogdani me rastin e vdekjes së ungjit të tij Ndre Bogdabit. Buzhala jep edhe një biografi të Ndreut, për ta njohur lexuesi se kush ishe ai personalitet që mbajti fjalën e rastin. Pjetër Bogdani është i njohur me libritn e tij “Çeta e profetëve” dhe me plot të drejtë Buzhala Boganin e quan predikues të shqiptarizmit i humanizmit dhe i dijes. Oratoria e vjetër e personaliteteve të kombit përfundon me fjaimin në Kuvendin e Arbërit të Vincenvc Zmajevikut, të cilin Prend Buzhala e titullon: Mrekullia e qenies arbënore, trashëgimi shpëtimi edhe për të sotmen, në këtë fjalim përshkruhet gjendja reale e toakve shqiptare. Ai u angazhua që lutjet dhe shkolla të mbaheshin në gjuhën shqipe.

Nga gojtaria e rilindësve shqiptarë e deri te koha jonë

Libri vazhdon me shpalosjen e fjalimeve të rilindësve shqiptarë, të cilit i prinë Abdyl Frashëri e që autori e quan Fjalët emblematike që bënë Shqipërinë, ku këtë fjalim ai e mbajti në Kuvendin e Lidhjes së Prizrenit. Abdyl Frashëri, vëren rrezikun e gllabërimit të tokave shqiptare edhe nga fuqit tjera dhe e arsyeton domosdoshmërin e Kuvendit të Lidhjes së Prizërenit dhe thirrjen për kryengritje ku ndër tjera thekson: Porta e lartë nuk dëshiron t’u dal në ndihmë shqiptarëve , në kohën kur fshinjët mësyjnë për të rrëmbyer territoret shqiptare.. Vetëm një studiues serioz siç është Buzhala, me këtë arsenal të fuqishëm, njohurish për fjalimet e personaliteteve mund t’i sjellë lexuesit këtë arkëz të vlefshme një thesar të çmuar.

Këtu vend meritor kanë edhe mendimet e Aligerit për oratorinë ku ndër tjera citojmë: Dhe shfaqet në mbrëmje kur retorika flet përmes shkrimit, nga një distancë.

Fjalimin e At Shtefën Gjecovit, Buzhala e titullon: Etosi nacional i kuvendit dhe pleqnisë, të cilin e ka mbajtur në Krujë ditën e Shën Gjergjit. Si çdo herë Buzhala i pa përtesë, rrëfen biografinë e Gjecovit, i cili është i njohur si kodifikues i Kanunit të Lekë Dukagjinit. Libri, është i pasur, me fjalimet e personalitetev të mëdha shqiptare, Luigj Gurakuqit, me rastin e hapjes se Normales së Elbasanit, Petro Nini Laurasi në Kongresin e dytë të Manastirit. Vijnë edhe këtu tekste të personaliteteve të shquara botërore dhe mendimet e tyre për oratorinë.

Po ndalemi pakës tek fjalimi i Ismail Qemailit me rastin e shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, apo siç e titullon me plot të drejtë Buzhala: Fjalimi që priti pesë shekuj, natyrisht autori tregon pak histori si arriti deri tek ky fjalim: Për t’ia arrijtur kësaj dite të bardhë e të madhe, na ka ndihmuar gjaku i dëshmorëve dhe puna e vlefshme e patriotëve t’anë dhe të gjithë shokëve që muarrnë pjesë në këtë mbledhje dhe e të gjithë juve, që tani po ju gufon zemra nga gazi i madh.. Buzhala vlerëson se në të kaluarën ishte vendimtare arsyeja e rezistencës atdhetare kundër pushtuesve dhe arsyeja e këtyre betejave historike është ajo që i dha rëndësi të dorës së parë SHPIRTIT SHQIPTAR. Te ky shpirt, nuk është e habitshme, prandaj, përse edhe urtia, edhe pathosi, edhe etosi nacional, i ngjyrosin fjalimet e tilla në momentet kyçe të historisë sonë: “nuk ishte e habitshme që ai edhe te Fjalimi i tij të shprehte vlera të larta intelektuale, pa e ndërlikuar me shprehje të pakuptueshme, por arrinte të spikaste prirje sintetizuese: “Së këndejmi, ky Fjalim jo vetëm që përbën vlera të shquara të elokuencës e të entuziazmit të pafund kombëtar, i ardhur në Ditën e Pavarësisë e të Lirisë së shumëpritur pas pesë shekujsh; por paraqet dhe Zërin e Edukimit Etnik të pathyeshëm… “

Libri vazhdon me personalitete të shquara, të cilat në mënyra dhe rrethana të caktuara historike kontribuuan në ndryshimin e gjendjes së popullit shqiptar. Avni Rustemi në gjyqin francez, pasi vrau tradhëtarin e kombit Esat Toptanin, fjalimin e Mithhat Frashërit me rastin e themelimit të Lidhjes së mësuesve, fjalimin e Fan Nolit në Parlamentin shqiptar, si opozitë e tij e gjatë leximit vërejmë se fjalimi i tij është mbajtur pasi është vrarë Avni Rustemi në Vlorë. Do ndalem pak tek fjalimi i At Gjergj Fishtës, të cilin e mban me rastin e varrimit të Avni Rrustemit. Buzhala këtë fjalim e quan: Porosia e madhe e Fishtës për idealizimin shqiptar. Fishta, ishte orator i madh i guximshëm dhe njeri realist. Po ta jap fjalën ktu mbi grykë të vorrit tand se ideali yt kombëtar do të triumfoj e Shqypnia ka me përparue e kire e lulzueme . Autori analizon: “Nëse estetika mbështetet kryesisht në zgjidhje e problemeve Të kategorisë së të bukurës, nëse etika trajton etosin (veprimtarinë e lirshme të njeriut), moralin), atëherë njeriu ka nevojë që ta shqyrtojë edhe një fushë-veprimtari të veten, siç është e vërteta. Kësisoj, edhe te Fjalimet e Fishtës përgjithësisht, po edhe te ai për Avni Rrustemin në varrimin e tij, ne lexojmë edhe bukurinë e shprehjes, edhe etosin kombëtar shqiptar, edhe të vërtetën që ai me aq pasion e kërkonte dhe të tri këto shëmbëlltyra të ndërgjegjësimit e të botës shpirtërore të njeriut, i thadron teshëmbëlltyra e Avniut.”

Autori me kujdes ka renditur fjalimin e Don Lazër Shantojës me rastin e 28 Nëntorit, pastaj të Hasan Prishtinës me rastin e varrimit të Luigj Gurakuqit, për të cilin autori analizon: “Meqë edhe ky Fjalim, rëndom i takon ligjëratës epideiktike (lavdit, lartësimi, mbrojtjes së një figure publike), atëherë pathosi apelativ i drejtohet sa shqiptarëve, sa një si bashkëbisedim e bashkëndjesi me bashkëluftëtarin, me njeriun e idealeve të përbashkëta.” Vijnë fjalime si i Anton Harapit me rastin e varrimit të Çerqiz Topullit të cilin autori e titullon: Vizioni e kodi retorik i qenies shqiptare, ai mes tjerash në këtë fjalim do të theksonte: Ku veni o burra, Cerciz e Mujo, dy fjalë ka me ju Shkodra kreshnike, këtu në log të kuvendit para se të ndaheni. Nuk marrë parasyhs c’krahine e cet e c’besim patët, më mjafton të dij se besuet në një zot, e si Kristal i kulluet rrodhi ndër dejt t’uej gjaku shqiptarë. . Fjalime në këso rastesh e rrethanash lexuesit i vinë me këtë libër të cilën Buzhala i grumbullon me pasion.

Fjalimi i Alekzandër Xhuvanit, në varrimin e At Gjergj Fishtës, po edhe i Hafiz Ali Krajës po në varrimin e Fishtës,i cili ndër tjera thekson: Vepra yte poet o poet, ka për të formue një faqe të shkëlqyeshme në historinë politike të kombit shqiptarë,pse, në aktivitetin që ke zhvillue ndër konferencat politike ndërkombëtare, nuk je tjetër vecse me i sigurue kombit tanë të drejtata , që ai i ka jetike e si ma i vjetri komb në ballkan. Nuk kanë mbetur pa u përfshirë as personalitetet femra në këtë libër të cilat më fjalimet e tyre sidomos në gjykatë kanë lënë gjurmë në historinë e kombit. Më habit fakti si nuk u gjend asnjë fjalim apo thënie e Shotë Galicës, Zhanë Darkës shqiptare. Me vlera edhe historike edhe oratorike, vjen Fjalimi i Marie Shllakut në gjyq,i Musine Kokollari, po ashtu në gjyq. Do të ndalem tek nobelistja e vetme shqiptare deri më tani, Shën Nënë Tereza. Këtë fjalim të mbajtur në Oslo studiuesi Buzhala e titullon: Fjalimi Shën Terezian i paqes dhe mbrojtjes së jetës, mua më la mbresa ky fragment nga ai falim i saj para botës që u tubua për t’ia dhuruar çmimin Nobël për paqe: Më bën të mendoj se katërqind vjet më parë , kur Shën Francesku e krijoi këtë lutje, njerëzit duhet të kalonin po ato vështërsi, që kemi sot, me që na përshtate kaq shumë. Ta falënderojmë Zotin për mundësinë që kemi, gjithë së bashku, sot, për këtë dhuratë të paqes që na kujton se jemi krijuar për ta jetuar këtë paqe. . kah fundi autori përfshin fjalimin e Don Simon Jubanit që e mban meshën e parë pas demokratizimit të Shqipërisë, të cilin autori e titullon Fjalimi i qytetërimit të lirisë dhe lirisë fetare, si i pari fjalim, prelud, i proceseve demokratike në Shqipëri.

Edhe çështja arvanitase zë vend në fjalimet e personaliteteve, të cilat Buzhala i ka mbledhur në këtë libër, si ai i Aristidh Kola-s, ligjëratë e tij e mbajtur në Athinë. Dhe Ismail Kadare e përmbyll këtë maratonë fjalimesh që autori me pjekuri, durim, mençuri na i ka sjellë në këtë libër. Fjalimin e Kadaresë e titullon: Diskursi Kadareian për lirinë, këtë fjalim Kadare e mban në Izrael, ku merr çmimin Book Fair. Në këtë fjalim Kadare mes tjerash potencon: Unë isha një shkrimtarë murg i letërisë e natyrishme të kasha një lidhje positive, hormonioze me lirinë. Po merrja një cmim të madh për lirinë në letërsi, në kohën që gjysma e veprës sime nuk ishte shkruar në liri , por në robëri..

Përfundim

Karakteristikë e llojit të veçantë i këtij libri është, fjalimet e personalitetev shqiptare, emrues oratoria që nga historia e lashtë deri tek koha e sotme. Nëse te Pal Engjëlli, autori vëren poetikën panagjerike që imitojnë veprat e lavdishme të oratorëve paraardhës të tyre, si limpiacusi i Gorgias, Olimpiazi i Lysias apo Panegjeriku dhe Panathenaicus-i, fjalimi i famshëm i Perikliut (sipas Tukididit, hyn në radhën e panagjerikut), te Bogdani autori thekson se ndër shekuj, arbri e shqiptari, ka kërkuar nga Njeriu i letrave që të jetë edhe profet; se mjetet kryesore shprehëse të këtij Fjalimi, janë rrëfimi historik biografik dhe evokimet jetësore; fjalimi gërshetohet e shprehet me një EVOCATIO, sipas traditës antike romake, me anë të të cilës (evocatio, si fjalë e përnderimit hyjnor), nderohen njerëzit e shenjtë. Kësisoj, ky fjalim mandej merr edhe tone elegjiake, thuret si një baladë për gjendjen e rëndë. Paraqitjen e Jani vretos e cilëson si ligjëratë iluministe e një epoke të re, kur Vreto shfaqte interesime sociologjike, filozofike, etike, politike dhe gjithsesi, edhe të letërsisë artistike, mbasi ii ishte në korrent me veprat, mendimet e idetë e autorëve të njohur evropianë, meqë njihte gjuhë të huaja, me besim të palëkundur në forcën e arsyes njerëzore, dhe në përparimin dijeve shkencore. “Jani Vreto ligjëron si një folës i mirë përballë dëgjuesve të mirë e atdhetarë; ai flet drejtpërdrejt, por shtjellueshëm, duke ishfaqur shkallë-shkallë qëndrimet e pikëpamjet e tij”, vlerëson autori. I kësaj ryme është edhe vlerësimi për fjalimin e Hoxhë Hasan Tahsinit: Fjalimi që ndau epokën e dijes nga ajo e errësirës: “Diskursi i tij është diskurs retorik mbi dijen dhe arsimin. Gjithnjë sipas shembullit antik, aristotelian, dhe civilizimeve religjioze që erdhën më vonë; ai ndjek atë traditë që e quante retorikën si mjet të udhëheqjes së njerëzve për edukim, arsimim e formim.”

“Të shumta janë edhe Fjalimet që e shquajnë si orator Luigj Gurakuqin, një personalitet që u spikat në shumë fusha: në atë të jetës politiko-shoqërore dhe në atë të jetës arsimore-kulturore” thotë autori dhe e karakterizon fjalimin e Gurakuqit si Shpërthim në një përmasë tjetër gojëtarie, pothuajse përmasë platonike, ku edukimi ka edhe vlerat e së bukurës, edhe ato të një realiteti të epërm, dmth atë të një humanizmi si vetëdije të zgjuar moderne, si vetëdije për harmoninë shqiptare, ku shpirti i folësit duhet të ligjërojë sa më bukur, sa më ëmbël, si lyra e Amfionit dhe Orfeut dhe ku ligjërimi i bukur dhe i mirë gërshetohet me të vërtetën. Të tilla janë edhe fjalimet e rilindasve tjerë që u përmendën më lart. “Bukuria dhe porosia e amshueshme edukuese e një fjalimi” komenton Buzhala për fjalimin e Mithat Frashërit. Me vlera komentue4se retorike është edhe shkrimi “Karakterizimi e zemërimi aristoteliani Fan Nolit përballë anarkisë” (“Shakaxhiu i përparimit dhe pesë anarkitë”, fjalim i Fan S. Nolit i mbajtur në parlamentin shqiptar më 1924). Për Nolin autori thekson se “Një ndër mjeshtrit më të spikatur të shkrimit retorik, ka qenë Fan Noli. I njohur si Njeri i Letrave në poezi, publicistikë, përkthime, dramaturgji, historiografi, muzikologji, ai prirjet e tij folëse i shfaqi edhe si klerik dhe politikan. Dhe kudo u shqua aftësia e tij oratorike… Perëndimorja shfaqet si shpëtim, ideal, kryeideal për përparim, liri e demokraci. Aty ai merr frymë, është vetvetja, me identitetin kulturor evropian!”. Kurse për Faik Konuicën, ai na e jep profilin e tij oratorik në planin e nivelit të lartë intelektual: “Prandaj, oratoria klasike do të ishte e varfër për ta përshkuar Fjalën e tij të Shkruar. Nga ana tjetër, ai është i dalluar për qëndrimet kritike që ka mbajtur jo vetëm ndaj figurave të shquara kombëtare, që nga Naim Frashëri e deri te Noli e Gurakuqi; por edhe për qëndrimet e tilla për sa i përket karakterit të shqiptarit. “

Karakterizim interesant retorik autori e zbërthen edhe për fjalimin e Shën Nënës Tereze:

“Në strukturën e tij, ky fjalim sikur u përgjigjet tri kërkesave të Aristotelit për retorikën e ato janë: ethos-i (besueshmëria), pathos-i (hapësira e krijuar emocionale)dhe logos-i (argumentet para publikut). Nëse fjalimet me ethos të shpeshtën i karakterizon, sikundër thotë Aristoteli, besueshmëria, ato shpallin edhe misionet edhe vizionet për një botë më të mirë. Prandaj ajo shpall se ishte Misionare e Dashurisë, kurse Vizioni i saj i ishte për një Botë pa varfëri ekstreme. Ajo me këmbëngulje ishte në mbrojtje të jetës, prandaj quhet dhe Misionare e Jetës, edhe kur të tjerët shfaqën dyshime ndaj kërkesave e programit të saj në mbrojtje të jetës (sidomos ndaj abortit).”

Duke e përmbyllur karakterizimin oratorik të kadaresë, autori vë në dukje se “Ismail Kadare shquhet edhe për Fjalën e Gjallë, të drejtpërdrejtë, në disa forma të komunikimit publik: në Fjalimet ceremoniale të marrjes së çmimeve e mirënjohjeve prestigjioze botërore; në intervistat e shumta në mediet elektronike e të shkruara, në debatet me lexues etj. Duke qenë figura epiqendrore e letërsisë së sotme shqipe, padyshim që Kadare ka shuar edhe kureshtjen e të gjitha shtresave shoqërore për çështje nga më të ndryshmet: për letërsinë, për aktualitetin, për Kosovën, identitetin nacional dhe për problemet më të mprehta të shoqërisë shqiptare.”

Kjo do të thotë se Buzhala ofron një tryezë të pasur nocionesh, analizash, komentimesh, observimesh, një gërshetim të mahnitshëm dijesh dhe burim frymëzues intelekti, gjithnjë me një citatësi tejet të pasur nga retoristët e të gjitha kohëve.

Libri i Prend Buzhalës “Gojëtaria mbretëresha e fjalës së shqiptuar. Ese, trajtesa,studime,antologji e teksteve të fjalimeve nga gojëtaria shqiptare” (Vëllimi i parë), është një vepër monumentale e rrallë në letrat shqipe.