(Fjala me rastin e promovimit të librit “Porosia e Kullës” të autorit shqiptaro-amerikan nga Malësia e Madhe, Dr. Pashko Camaj, në Harvard – Universitetin e njohur, botërisht — në Boston, me 14 dhjetor, 2024)

Nga Frank Shkreli

Përshëndetjet e mia të gjithë të pranishëmve aty të mbledhur sot në Universitetin Harvard. Përshëndes dhe përgëzoj, përzemërsisht, bashk-malësorin tem, mikun, kolegun dhe autorin e librit “Porosia e Kullës”, Dr Pashko Camaj – të cilit, njëkohsisht, i kërkoi ndjesë, që në pamundësi të jem aty sot, detyrohem t’a përshëndes me këtë rast, prej së largu nga Washingtoni. Pa dashur të dukem krahinor, më duhet të pranoj se suksesi I Dr Pashkos  na bën krenarë të gjithë ne që vijmë nga ato anë! 

“Porosia e Kullës” është titulli i librit. Dy fjalë të mëdha, dy fjalë të shenjëta – fjala: Kullë dhe fjala: Porosi, ose siç përdoret në fjalorin popullor: amaneti. Është një rrëfim autobiografik, por edhe një përvojë reale dhe aktuale shpirtërore dhe shoqërore. Është një rrugëtim, që secili prej nesh e ka berë, në rrethana tjera dhe në kohë të ndryshme. Është një tregim i cili po të heqim emrin e autorit, Dr Camaj, mund të vendoset emri i secilit prej nesh, mërgimtarë malësorë, por jo vetëm, të ardhur në Amerikë gjatë 50 e sa viteve më parë. Është një histori dhe një pasqyrë ku secili prej nesh të ardhur nga ato anë, shohim vetveten tonë, të kaluarën, të tashmen dhe të ardhmen tonë dhe të familjeve tona, por edhe të komunitetit shqiptaro-amerikan në përgjithësi. Si bashkvendas, me pak a shumë, të njëjtën prejardhje e përvojë si Dr. Pashko Camaj, ky libër na bën të shikojmë thellë brenda vetes, ndoshta me mundësinë dhe dëshirën për të gjetur veten në një botë të huaj dhe për t’ju përgjigjur pyetjeve se ku ishim, ku jemi dhe ku po shkojmë – brezi ynë dhe ata që vinë pas nesh.  A është një bekim, apo një mallkim, ndoshta, braktisja e Kullës dhe e trojeve tona? Ato kulla që ndër shekuj kanë ruajtur brez pas brezi identitetin shqiptar, traditat, vlerat dhe zakonet e mira të malësorëve, të cilët shpesh e kanë ndier veten si të huaj në kullat dhe në trojet e veta shekullore.

Atyre kullave të Malësisë tonë të cilat, historikisht, kanë shërbyer një rol të dyfisht, si banesa por edhe për mbrojtje nga armiqët. Këto janë pyetje që vetëm secili prej nesh, bazuar në përvojën tonë, mund t’i përgjigjemi, bazuar në përvojën dhe në rrethanat tona specifike. Nëse braktisja e kullave tona gjatë dekadave ishte një bekim apo mallkim, kjo u mbetet historianëve të ardhëshëm të vendosin. Megjithëse autori mund të ndjehet fajtor për “mospërfilljen” e amanetit të Kullës, duke u largua nga vendlindja – ai përpiqet të justifikoj largimin nga trojet shekullore tona për një jetë më të mirë në Amerikën e largët duke cituar që në fillim një paragraf nga Testamenti i Vjetër i Biblës – që përcakton emigrimin si një fenomen botëror i shekullit të kaluar por aktual edhe sot, ndonëse aq i vjetër sa vet Bibla: 

“Zoti i tha Abrahamit: Largohu nga vendi yt, nga të afërmit e tu dhe nga shtëpia e babait tënd, dhe shko në vendin që do të tregoj. Unë prej teje do të bëj një komb të madh, do të bekoj dhe do ta bëj të madh emrin tënd, dhe ti do të jesh një bekim.”  Zanafilla 12:1-20

Titulli i librit, “Porosia e Kullës” e autorit Dr Pashko Camaj është në të njëjtën kohë edhe një betim dhe mund të shikohet si thirrje brezit të tanishëm dhe të ardhëshëm të malësorëve e të shqiptarëve, anë e mbanë trojeve tona në Ballkanin Perëndimor, në përgjithësi, që ata të mos barktisin “Kullat”.  Por, nga ana tjetër, është edhe një betim solemn për t’i qëndruar besnik deri në fund, “Mbrojtjes së Kullës” si një gjë të shenjtë, një porosi e Kullës së të parëve!

Ky është edhe pikëqëllimi i këtij libri, sipas vet autorit: një mesazh e porosi për brezat e ardhëshëm të malësorëve dhe shqiptarëve nga të gjitha trojet, në Amerikë – ku ndonëse ëndërrat bëhen realitet – siç është edhe vet rasti i autorit, në këtë vend të ri. Ndërsa bëhen amerikanë, ata mund të ruajnë gjithnjë rrënjët e veta dhe të mos harrojnë origjinën nga vijnë. Ashtuqë nepërmjet porosisë së Kullës, malësorët dhe shqiptaro-amerikanët, në përgjithësi të mund të ruajnë trashëgiminë dhe amanetin shekullor të brezave arbërorë edhe këtu në Amerikën e largët. Në këtë “komb të madh, do të bekoj dhe do ta bëj të madh emrin tënd, dhe ti do të jesh një bekim”, janë fjalët e Perendisë, drejtuar Abrahamit.  “Largohu nga vendi yt, nga të afërmit e tu dhe nga shtëpia e babait tënd…”

Dr. Pashko: ti ke bërë zgjidhjen e duhur, prandaj mos e ndjejë veten fajtor ndaj të parëve tu por të jesh krenar për këtë vepër, me të cilën ti përshkruan historinë tënde, por që, në të vërtetë, përmban edhe historinë e secilit prej nesh, që në kohë tjera, ashtu si ti para 40-viteve, kemi ardhur në këtë “komb të madh” nga trevat shqiptare në Ballkanin Perëndimor.  Ky “komb i madh”, që është Amerika jonë e dashur, të gjithë neve me origjinë të përbashkët nga vjen edhe autori Dr Pashko Camaj, na e ka bërë të mundur që “Porosia e Kullës” të jetë një bekim për secilin prej nesh, si individ dhe për ne si komunitet që aktualisht luan një rol me rëndësi në jetën dhe veprimtarinë e këtij kombi të madh, të përcaktuar, si i tillë nga Perendia – si vendi që ai na “tregojë”.

Më në fund, si rjedhim, kuptohet, vetvetiu, se sa rëndësi e vlerë ka kjo vepër për historinë tonë këtu në Shtetet e Bashkuara por edhe për amangtet dhe “Porosinë e Kullave” të Malësisë tonë të Madhe e të dashtun, për trojet shqiptare në Ballkanin Perendimor.  Për të kaluarën, për të tashmen dhe për të ardhmen. “Porosia e Kullës” përkon plotësisht me botëkuptimin e shqiptarëve të cilët dikur u lidhshin dhe mbetshin aty ku kishin dhanë fjalën, d.m.th: Besën. Besa e dhenë është porosia e ruajtur e Kullës!  

Duke qenë i bindur se ashtu si Arbëreshët e Italisë të cilët ruajtën për më shumë se 500-vjet porositë dhe identitetin kastriotian në dhe të huaj – ashtu edhe shqiptarët e sotëm në “tokën e premtuar” të Amerikës — me kohë dhe me kujdes e sipas rrethanave — do të mund të ruajnë “Porositë e Kullave”, që “për kullën të jetohet dhe jo të vdiset”, duke ruajtur vlerat dhe traditat fisnike të kullave tona, jo vetëm në Malësi të Madhe dhe anë e mbanë trojeve shqiptare, por edhe këtu në botën e re — Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Sot për sot, askund si këtu në Amerikë nuk mund të zhvillohen me më shumë sukses përpjekjet për të ruajtur vlerat dhe traditat kombëtare.

Shpresonim se me shembjen e Murit të Berlinit dhe të diktaturës së egër komuniste në Shqipëri dhe anë e mbanë trojeve shqiptare, “çeshtja shqiptare” do të merrte, më në fund, dinamika të reja përparimi e zhvillimi, në nivel kombëtar e ndërkombëtar. Kjo nuk ka ndodhur as pas 35-vjet të ashtuquajtur, tranzicion “post-komunist”. Mjerisht, kullat tona që u qëndruan me shekuj luftërave për liri e identitet kombëtar, po mbeten bosh, ndërkohë që vazhdon zbrazja biblike e trojeve shekullore e shqiptarëve. 

Për fat të keq, si në mërgim ashtu edhe në dy shtetet shqiptare – në Shqipëri dhe Kosovë – mungojnë udhëheqsit atdhetarë, të betuar që të bashkojnë në “një mendim e një qëllim”, mundësitë e përbashkëta kolektive në mbështetje dhe mbrojtje të interesave kombëtare – sipas porosive të kullave tona historike — mbi interesat private, partiake, ideologjike dhe krahinore. 

Jo, se kombi nuk ka njerëz me vlera të larta kombëtare!? Vaj medet për ne nëqoftse humbasim edhe këtë rast e mundësi historike për të cilën Kombi shqiptar ka pritur me shekuj – lirinë dhe pavarsinë që gëzon sot, si asnjëherë më parë. Mendonim se ky do të ishte shekulli i shqiptarëve! Gjithnjë shpresojmë!

Pa dashur të dukem si krahinor, më duhet të pranoj se suksesi i Dr Pashkos është krenari dhe sukses për çdo malësor kullash, jo vetëm, të trojeve të Malësisë së Madhe, por edhe këtu në mërgim. 

Prandaj, po e mbyll me urimet e mia më të përzemërta, për mikun, kolegun dhe bashkvendasin tim malësor, Dr Pashko Camaj, për këtë botim – që siç shkruan në parathënien e librit, “Porosia e Kullës” edhe shkrimtari dhe diplomati i njohur Besnik Mustafaj – në thelb, libri është një “përshkrim i rrugëtimit të brendshëm, domethënë shpirtëror, por edhe atij të jashtëm, domethënë social, që Pashko R. Camaj ka kryer deri më sot për të njohur veten. Është një rrugëtim që vazhdon…”, ndërkohë që presim prej tij edhe botime të tjera të kësaj natyre, por jo vetëm, në të ardhmen. 

Vëllazërisht, 

Frank Shkreli

             ———————————————————————————–

MËRGIMI – nga Ernest Koliqi

“Në mërgim, për arsyena të ndryshme që këtu s’e kanë vendin të rrjeshtohen, asnji popull tjetër, besoj, nuk u dënue si i yni nga fati me marrë rrugat e «gerbetit ».  Ndonse e vogël, Shqipnija i ka bijt e vet të shpërndâmë në katër kandet e dheut. Të gjithë i shporon në zêmër malli i vendlindjes. Sado i vobektë, shpesh i mbështjellun nga nji grumbull kujtimesh të zymta, çerdhe e pazoja me u dhânë rritje e gjallesë t’arsyeshme zogjve të vet, prap se prap, gurt e sokakut të vendlindjes, thepi i malit, zàni i prronit, zhurma e çekerkut të pusit, ngjallin në shpirtin ma harraq nji dëshir të ndezun këthimi. Por edhe mërgimi dallohet në lloje të ndryshme. Kush del jashë visit të të Parvet për nji përmirsim gjallese por, sado larg t’a két hjedhë nevoja, nuk ia pengon gjâ udhën e këthimit, ai e ndien mâ pak mallin sepse e din që mjafton ti hypi nji vaporri ase nji avullqerrje për tu këthye në gjï të qytetit a të katundit ku u lind. Trishtim kapërthyes ndrydhë, përkundrazi,   

zêmrën e atij që nuk mund të marrë udhën e këthimit n’atdhé, sepse aty e prêt nji përndjekje mizore.  Ky lloj mërgimi dërmon shpirtin, tue pre çdo mundësi shmallimi”. (Shëjzat, 11-12, 1962 – faqe 362).

Irena Dragoti/

Ka disa libra që më trokasin ende në kujtesë si psh “Të mjerët ” e Hugoit i cili ngacmon mendimin tim si dritat e Krishtlindjes. Është personazhi historik i tij Val Zhan , që prej gati dy shekujsh trondit me emrin e tij. Ishte kaq i uritur sa u detyrua të vjedhë në dyqanin e bukës , akt ky që i vuri pas një inspektor tejet kokëfortë policie , për gjithë jetën. Një fenomen ky që ka emra të ndryshëm për fusha të ndryshme të jetës dhe për shtresa të ndryshme social-ekonomike. Në rastin e Val Zhanit quhet vjedhje, në rastin e një zyrtari quhet përvetësim apo korrupsion, ndërsa për shkrimtarin e ka emrin plagjiaturë. Vidhen pushtete, vidhen shtete, frone mbreterore, na vjedhin atdheun duke na përzënë prej tij, vidhet Homeri dhe Shekspiri dhe rishtas bota ecën me ritmin e saj. Thelbi i gjithë veprimeve më sipër është “ Vjedhja” e cila është e njëjtëpërdorshme për këdo që vjedh a vidhet..Shekspirin e akuzojnë se vodhi Frencis Becon, Homerin e “akuzojnë” se nuk është autor i Iliadës dhe Odiseut, por janë shkruar nga grup autorësh. Duket sikur paqja është e pamundur ndër shekuj në çështjet e plagjaturës dhe bota i ngjan nje elipsoidi jo me dy vatra, por me shumë të tilla. Plagjiatura përkufizohet si “Paraqitja e punës ose ideve nga një burim tjetër si tuajat, me ose pa pëlqimin e autorit origjinal, duke e përfshirë në punën tuaj pa njohje të plotë.

Një nga kritikët e mëdhenj Harold Bloom mendon se “të gjithë autorët ishin të mbyllur në betejën Edipale me disa paraardhës të fuqishëm. Letërsia ishte rezultati i rivalitetit dhe pakënaqësisë, pasi poetët e rrethuar nga ajo që Bloom e quajti ‘ankthi i ndikimit’ u përpoqën të triumfojnë mbi ndonjë pararendës ‘të fortë’ duke e rishkruar tekstin e tij ose të saj si të tyren. Të gjitha veprat letrare ishin një lloj plagjiaturë, një keqlexim krijues i përpjekjeve të mëparshme. Kuptimi i një poezie ishte një poezi tjetër.

Ndërsa Tomas S Eliot shkruan -Poetët e papjekur imitojnë; poetët e pjekur vjedhin; Poetët e këqij e prishin atë që marrin, dhe poetët e mirë e bëjnë atë diçka më të mirë, ose të paktën diçka ndryshe.

Solla këta emra të konsoliduar dhe idetë e tyre për të përcjellë faktin se paqja dhe njëmendësia nuk janë afër as midis njerëzve të mëdhenj sa i përket një përkufizimi të saktë mbi plagjaturën. Kjo tregon se problemi është kompleks dhe opinionet janë gjithmonë larg absolutes. Poezitë dhe tregimet, novelat a romanet janë miliona, shkrimtarët po ashtu, fjalët të limituara në varësi kjo dhe të alfabetit të vendit nga vijmë e po kështu dhe alegoritmet letrare me të njëjtët përbërës në numër. Nuk mjafton kjo, por në këtë mjedis idesh hyjnë edhe zhargonet e përditshmërisë tonë mbi të cilët shkruhen poezi në këndvështrime të ndryshme.

Shkak për këtë shkrim u bë një dialog me redaktoren time e cila pasi i dorëzova materialin poetik më njofton se kam dy poezi me të njëjtin titull dhe pse linja e fabulës në to ishte pa njl pikë takimi me nj- tj. Bëhej fjalë për një togfjalësh metaforik” Lindem nga hija” . Qesha me vehte sepse nga poezia e parë e materialit të dorëzuar deri në të 110 ku ishte përsëritur ky titull harresa kish bërë të vetën. Mendo nëse këtë titull mund ta kenë edhe dhjetëra shkrimtarë të tjerë që ndoshta nuk i kam lexuar e nuk më kanë lexuar e njohur kurrë përpara apo pas meje në moshë.

Kur përsërit vehten, ky fakt shpjegohet me një koncept të ngulitur në karakterin tënd poetik por nëse kjo ndodh me dhjetë a njëqind të tjerë lind pyetja: A ndodh të ndajmë të njëjtin ide një a dyfjalëshe me shumë njerëz njëherësh?

Më gjithë dëshirën për të ndërruar Titullin e përsëritur, nuk munda të gjej një sinonim për fjalën “hije”. Pra hijes , hije i thuhet si për mua e për çdo shkrimtar shqiptar. Mos vallë duhet të shpikim fjalë të reja që tmos përsëritim njëri tjetrin e vehten?

Për një çast solla ndërmend sa poezi tregime a romane me titullin “Dashuria” Pranvera” “Vjeshta “ , Gungaçi “ Nëna” janë shkruar në botë!

Sa poezi, romane , novela e tregime me togfjalëshët ” Erdhi pranvera”, “Pranverë e vonuar” Vjeshtë e artë, etj etj janë në botë?

-A është plagjiaturë kjo gjë?

Volteri i cili lundron në linjën e Harold Bloom dhe Tomas S. Eliot shprehet se: “ Origjinaliteti është ndryshim sa tonet e të njëjtës ngjyrë që janë të pafundëm por ne njohim ngjyrën, vetëm me emrin bazë. Poezia është subjekti dhe jo titulli. Titulli është garniturë që shpesh nuk ka lidhje me përmbajtjen! Fjala nuk është pronë e një individi të vetëm.

Sa sinonime do i duheshin botës për titullin” Nëna” apo togfjalëshin “ Mungesa e nënës” në mënyrë që shumë shkrimtarë nisur nga Gorki të mos përsëritnin nj- tj. Në lojën e shahut në lëvizjen e katërt të dy lojtarët kanë 3 milionë teknika të ndryshme loje. Na ndih ky algoritëm për të kuptuar se me titullin që ka si rrënjë fjalën “ vjedh” mund të shkruajmë tre milion poezi me përmbajtje ndryshe.

Teoritë e reja pretendojnë se edhe nëse merr prej vlerësimi a pëlqimi një metaforë si amplifikator a muzë, apo një varg të vetëm dhe arrini të ndërtoni me të një përmbajtje krejt të re nga modeli frymëzues, edhe kjo nuk përbën plagjiaturë.

Ka aq shumë hapësirë por duhen shpirtra të butë, për të gjykuar mbi këto të vërteta shkrimtarësh.

Pozitivizmi është anija në të cilën duhet të imbarkohemi për të gjykuar e dënuar si Justiniani dhe jo si Zhaveri i Hygoit!

Arben Iliazi/

“Dy pjesët e jetës sime mbetën si dy jetime,
Njëra humbur, pa atdhe, e tjetra larg shpirtit tim”.

Kujtim Hajdari zë një vend të veçantë në brezin e poetëve bashkëkohës, që kanë spikatur në 20-30 vitet e fundit. Vepra e tij është origjinale dhe e autentike, sepse të tilla ishin jeta, bota, interesat dhe prirja shoqërore e tij. Të vecanta kanë qenë sidomos marrëdhëniet e tij me rendin shoqëror, që sundoi gjatë në Shqipërinë komuniste dhe me censurën, si mjet permanent të saj, e cila nuk u tregua aspak indulgjente me të. Që në fëmijërinë e tij në Hajdaraj të Lushnjës, ku kishte lindur në prill të vitit 1956, Kujtim Hajdari ishte me të drejta njerëzore të mohuara. 

Megjithëse një pjesë e krijimeve të tij, që kur ishte në moshë te re, u botuan në gazetën lokale “Shkëndija, si dhe në organet qendrore, “Drita” dhe “Zëri i rinisë”, veprat e para “Do të vijë pranvera?” (poezi), “Violinisti” (poezi) dhe “Netë pa gjumë” (dramë), nuk panë kurrë dritën e botimit, pasi poeti u akuzua për “frymë antiparti”. 

Më pas poeti Hajdari ndjeu se i ishte mohuar jo vetëm e drejta e botimit në fushën e letërsisë, por edhe e drejta e shkollës së lartë, gjë që u realizua më pas me ndërhyrjen e shkrimtarit të shquar dhe humanistit D. Agolli, i cili zotëronte pozita të forta në strukturat e regjimit komunist. Jeta e Kujtimit, pas vuajtjeve të panumërta, fatmirësisht doli jashtë reve të fatit, nga muzgu në gjysmëdritë, pasi u diplomua si mësues letërsie. Talentin, intelektin, dhuntitë dhe virtytet i administron natyra njerëzore, e cila i shpërndan me spontanitetin e vet, me dashamirësinë më të madhe. Kështu ndodhi edhe me Kujtim Hajdarin, të cilit talenti i spikatur i dha këmbënguljen, mirësjelljen qytetare, fisnikërinë dhe konsekuencën krijuese, për të vazhduar rrugën e artit, edhe pse regjimi komunist i shkaktoi një traumë psiko-emocionale, që e detyroi të “ftohej” me poezinë për gati çerek shekulli. Por forca shpirtërore, sekreti për të ruajtur veten krejtësisht të papërlyer, dëshira për t’iu dhënë me gjith shpirt poezisë, që për të përfshinte gjithçka në jetë, ishte forca e vërtetë e poetit të përvuajtur, e cila triumfoi më pas dhe i solli poetit një sukses ndërkombëtar. Poezia, për Kujtim Hajdarin, mbeti forma më ekzistenciale e lirisë.

“Si nga një i ftohtë dimri i zi,
U thanë ëndrrat lule paçelur,
Për pak diell, për pak liri,
Te kjo baltë si dëshmi ngelur”. 

(I Internuari)

Pas ndryshimit të sistemin politik, poeti u largua në mërgim në Itali, ku kaloi shumë vite, e më pas u vendos në SHBA, dhe sot jeton në Massachusetts.

Si gjatë kohës së mërgimit në Itali, ashtu edhe në SHBA, ai vazhdon të shkruajë dhe të jetë aktiv, duke publikuar rregullisht vëllime me poezi dhe duke marrë pjesë nëpër antologji të ndryshme. Është autor i 15 librave me poezi dhe, deri më tani, ka marrë pjesë në 62 antologji, 12 kombëtare dhe 50 ndërkombëtare, në tri gjuhë: shqip, italisht dhe anglisht, antologji me , pjesëmarrjen e poetëve të njohur nga shumë vende të botës. Poezitë e tij janë botuar në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni, Itali, SHBA, India, Rumani, Marok, Egjipt, Danimarkë, Pakistan, Bangladesh, etj. Ka marrë pjesë në shumë kompeticione kombëtare e ndërkombëtare, ku ka fituar çmime të shumta në vende të ndryshme të botës. Në gusht të këtij viti (2024) fitoi në SHBA çmimin INTERNATIONAL MPACT BOOK AWARDS.

***

Veprat e Kujtim Hajdarit janë fryt i brendshëm i asaj ndërgjegjeje letrare që mbeti e pacënuar edhe nën censurë, edhe larg atdheut. Megjithëse u shkruan kryesisht jashtë truallit të vet, ato janë një dëshmi e mostjetërsimit dhe e jetësisë. Ndoshta këtu është dhe rëndësia e tyre më e madhe.

Kujtim Hajdari ka kapur në thelb dramën e bashkëkohësve të vet dhe e shprehu atë me mjeshtëri, me brishtësinë e shpirtit të vet, me poezi të shkëlqyera, në pauzat e një jete plot privacione.

“Këtu s’më vë rè asnjeri, kush jam unë,

Humbas mes turmës si pikë uji në oqean,

Me një barrë hallesh vij rrotull botës për punë,

Dhe shtrëngoj zemrën në kraharor që qan”.

(Udhëve të botës)

Arma më e fortë e poetit është humanizmi. Poezitë kanë në thelb dashurinë për njeriun. Është një dashuri pa sforcime përzgjedhjeje.  Siç e pranon, ashtu dhe e kërkon njeriun, duke e zhveshur poezinë nga skematizmi dhe patetizmi, në vazhdën e një dëshpërimi të praruar.

“Por, megjithatë, do t’më ndjeni pranë,
Ashtu siç ju ndjej gjithmonë edhe unë,
Në hapësirat e shpirtit tim të paanë,
Miqësi e shoqëri në botë, gjithkund”.

 (Këtë përvjetor)

Mjafton të mendohesh pak mbi vargjet dhe do të ndiesh shpërthimin e brendshëm, nga ku dëgjohet dashuria për njerëzit, për miqtë, ngazëllimi për jetën dhe dhimbja për vdekjen. 

“Në qytetin tim, edhe pse vij rrallë, shumë rrallë,
Rrugët më njohin nga muzika e hapave kur shkel,
Zogjtë zgjatin kokën, mes luleve të bukura, me mall,
E mbushin ajrin me urimin, që cicërimave çel.

Njerëzit nuk e harrojnë buzëqeshjen time,
Edhe pse mungesa e gjatë hedh hije trishtimi…” 

(Si dy jetimë)

Poezia e Hajdarit është aq tunduese për të na kujtuar se çdo minutë e jetës duhet të jetohet me dashuri dhe zemër të madhe. Ajo ngrihet nga fjala dhe nga ndjesia e së përditshmes, me një shkëlqim përdëllyes të metaforave stilistikore. Poetit i krijon dhimbshuri sakrifica e emigrimit, e të përditshmes njerëzore. Ai i këndon njeriut të thjeshtë, që siguron mes sakrificash një jetë të ndershme, apo sakrificave të një kombi, që gjithsesi mbetet fatkeq, në cikle të pafundme migratore. 

“Për çastin qesh dhe gëzohem, por dhe qaj jetën time,
Një copë jete e braktisur, e flakur, e harruar,
Diçka të dhimbshur, më duket, kam lënë jetime,
Diçka, që kërkoj ta gjej, ta ruaj si pjesë të çmuar.

Pjesa tjetër mbeti jashtë, udhëve të botës pafund,
Me etjen, që një ditë djepi i Atdheut ta përkund,
Por ajo ditë mbeti një imazh i paarrirë,
Një imazh, që më shtrydh e më bren pa mëshirë”.

(Si dy jetimë)

Po kaq njerëzore shenjohet tek poeti edhe humbja, si dukuri bashkëshoqëruese e njeriut, parë në planin më të gjerë të saj. Mes humbjesh njeriu bëhet më i besueshëm, më i pranueshëm. Humanizmi duket se e ka origjinën te një melankoli karakteristike, e cila nuk është trishtim vetiak, apo zymti patologjike e shpirtit. Në një mënyrë të ngjashme me ekstazën, ajo ka lindur dhe është ushqyer brenda unit poetik, duke pasur edhe ushqim të bollshëm nga jeta e përjetuar. Impulsi poetik ndizet pikërisht për këtë vokacion, ku poeti është përqëndruar me tërë forcën e shpirtit, me një ekzaltim që gufon nga vetvetja dhe jo nga idetë apo dëshirat subjektive të të tjerëve.

Duke hapur vargjet e Hajdarit gjejmë perlën e shpirtit të tij, e cila është e tëra një fluturim lirik:

“Ti je e ëmbël dhe në ikje,
Dhe kur pëshpërit lamtumirë,
Dhe kur dy zemrat n’përpëlitje,
Zgjatin duart për mëshirë”.

Unë nga vdekja nuk kam frikë,
Po më trembin sytë e tu,
Kur ti dritën në ta e fik,
Për mua vdekja fillon këtu.

(Mos më thuaj lamtumirë)

Mendimi i mirëfilltë lirik nuk rrëmbehet kurrsesi nga dukja, as nga metafora e qëllimtë. Poezia konceptohet si një ëndërr, ku jeta shpaloset mes dritëhijesh, ndërsa natyra shpaloset mistike në bukuritë e veta.

Vargjet klasikë, figuracioni i dendur, thjeshtësia, spontaniteti, rimat apo vargjet e lira, përcjellin ndjeshmërinë e lartë dhe mprehtësinë e vështrimit, krijojnë një ansambël harmonik të dallgëzuar dhe një marrëdhënie të drejtëpërdrejtë e të paharrueshme me lexuesin. 

“Me zërin e bilbilit më thërret çdo mëngjes,

Nga lulet e lara me të bukurën vesë.

Më shfaqesh me rrezet e agimit përtej,

Dhe unë mbaj zemrën që të mos shpërthejë”.

(Po të pres)

Me mrehtësinë, me lirizmin delikat dhe të tejdukshëm, me dhimbjen njerëzore, poezia e Kujtim Hajdarit është pasqyrë e jetës dhe e shpirtit të tij të madh. 

“Njerëzit nuk e harrojnë buzëqeshjen time,
Edhe pse mungesa e gjatë hedh hije trishtimi,
Një vatër të ngrohtë oxhaku në zemrën e tyre,
Do ta gjej, si bir i mirë, pushtuar nga mallëngjimi”.

(Si dy jetimë)

Në disa poezi ngrihet kulti i njëlloj lirie njerëzore, që di të dalë mbi humbjet, trishtimet, brengat.

“Mendime të ndryshme seç më vijnë e bluaj,

Për njerëzit e mi, që rrinë diku, atje larg,

S’do t’më prisnin si këtu, ky vend i huaj,

Do të bënin festë, kur t’më shihnin në prag”.

(Udhëve të botës)

Në prizmin e të natyrshmes, të besueshmes, poezia e Hajdarit ka një këndvështrim bipolar për jetën. Brenda saj janë të mirat dhe të këqiat, ndaj ajo ka gjithë ngjyrat bazë dhe llojet që rrjedhin nga to: Të ngrohtat e gëzimit, të ftohtat e dhimbjes.Keqardhja apo mosaprovimi i poetit, nuk e çon atë drejt urrejtjes. Nuk gjejmë në vargjet e Hajdarit acarim, mllef, hakmarrje. Ka diell, tokë dhe ajër për të gjithë. Në fund të fundit kjo është jeta. Hajdari pasqyron në krijimet e tij sa qëndrime, aq dhe gjendje ekzistenciale, ku dominant është trishtimi. Ky trishtim jepet me gjithë magjinë e tij. Ai është i pashmangshëm dhe rrëzëllen me një bukuri mahnitëse, i shenjtëruar natyrshëm. Larg patetizmit. Në shpirtin e poetit dhimbja fisnike përjetohet si një lumturi, në prizmin e një njeriu që di të dalë mbi të.

“Ca lule shpirti përmbi varr,
Rinisë së vdekur i sjell përherë,
Rinia ime, rini e vrarë…!
Dhe lotë të nxehtë që pikojnë vrer”.

(I internuari)

Te poezia e Hajdarit nuk ndeshet vëmendja ndaj hymnizimit të historisë, por ka një deheroizëm, një zhvendosje nga heroi. Hajdari nuk e kërkon heroiken, të fortën, qëndresën, deri në llahtari.

“Dallgët që vijnë si prej miteve, 

Kurora të bardha të dhurojnë,

Ato nuk u lodhën prej viteve,

Në garat e tyre t’na ftojnë”.

Kujtim Hajdari është aq bujar, dashamirës dhe i celët, saqë u përkushtohet edhe të tjerëve. Ndoshta është kjo një nga magjitë që e shton popullaritetin e tij të ndërtuar në vargje. Me pasion e përkushtim, ka përgatitur edhe vetë antologji poetike, siç ka qenë së fundi  “Alltogether”,  ku promovon shumë krijues shqiptarë, duke i shpërndarë krijimet e tyre në ente botuese dhe platforma ndërkombëtare. 

 VËLLIMET POETIKE TË KUJTIM HAJDARIT:

1. “Mbrëmë isha pa ty”, maj 2018, botuar nga “Create Space” në SHBA.

2. “Mbrëmë isha pa ty”, një botim tjetër (me ndryshime të vogla), pothuajse autentik, nga “ADA” në Tiranë.

3. “Do të vijë natën”, shtator 2018, botuar nga “Create Space” në SHBA.

4. “Emri i bukur dashuri”, mars 2019, botuar nga “ADA” në Tiranë.

5. “Do t’u them…”, tetor 2019, botuar nga “ADA” në Tiranë.

6. “I dolori del cuore”, botuar në janar 2020, në Romë, nga “Aletti Editori,” në italisht.

7. “Pse bëjmë kështu”, qershor 2020, botuar nga “ADA” në Tiranë.

8. “Kur shkoj në fshat”, korrik 2021, botuar nga “JOZEF” në Durrës.

9. “Come i fiori di aprile” në italisht, shtator 2021, botuar nga KDP Amazon në Poloni.

10. “You are everywhere” në anglisht, nëntor 2021, botuar nga KDP Amazon.

11. “Udhëve të Botës”, janar 2022, shtëpia botuese “Botimet Jozef” në Durrës.

12. “Do të vij natën”, ribotim, i ripunuar, janar 2023, Durrës, Shqipëri.

13. “You are everywhere” në anglisht, i ripunuar, në nëntor 2023, botuar në SHBA.

14. “Through the waves of life”, Përkthimi nga shqip në anglisht. (Antologji me poezi të zgjedhura nga 10 vëllimet e botuara), janar 2024, nga KDP Amazon, SHBA.

15. “I ngrita të rënët”, 2024, nga shtëpia botuese “Botimet Jozef” në Durrës.

Nga Umberto Eko (“Mbi supet e gjigantëve”)/

Ajo e rrenës është një nga temat më të debatuara në historinë e logjikës e të filozofisë së gjuhës, për të mos thënë të etikës e të shkencave politike dhe po deshët të keni një ide të parë të këtij diskutimi të pafund këshilloj atë që do të lexojë një libër të shkathët e thelbësor, “Historia e shkurtër e rrenës” të Matia Betteinit dhe atë që don të përballet me nja njëqind faqe më shumë, “Filozofia e rrenës” të Andrea Tagliapietra-s. Nëse kam pranuar të fus hundën në këtë argumentim (dhe aluzioni i Pinokut është i rastit), është sepse jo vetëm kam shkruar romane dhe ese mbi të paqenat e fallsifikimet, por sepse shumë njerëz vazhdojnë ta citojnë atë pasazh timin te “Traktat i semiotikës së përgjithshme” të vitit 1975, ku thosha se duhet të konsiderojmë si shenjë gjithë atë që është përdorur për të gënjyer. Tymi që ngrihet nga një zjarr i pranishëm nuk është një shenjë, sepse nuk më thotë asgjë që tashmë nuk dimë; por tymi që del nga maja e një kodre jo vetëm është shenjë e një flake, që nuk e shohim dhe mund të jetë përdorur nga indianët për të shenjuar diçka, por ndokush mund edhe ta ketë prodhuar kimikisht që të më bëjë të besoj në një zjarr që nuk ekziston; apo për të më bindur që në atë kodër ka indianë (ndërsa nuk është e vërtetë).

Megjithatë ai përcaktim i imi ishte tepër i kufizuar: do të duhej thënë se është shenjë gjithë ajo që mund të jetë përdorur për të thënë të paqenën, dhe më mirë akoma, atë që nuk ndodh në botën reale. Dhe ashtu siç rrëfimi thotë atë që ndodh në një botë të mundshme ndryshe nga e jona, rrena është vetëm një prej shumë mënyrave për të thënë atë që nuk ndodh në botën reale.

Po shpjegohem. Kur Ptolomeu pohonte se Dielli rrotullohej rreth Tokës, thoshte natyrisht diçka që nuk ndodhte dhe e thoshte sepse gabonte; por nuk thoshte një rrenë. Të gënjesh është të thuash të kundërtën e asaj që e mendon se ndodh, ndërsa Ptolomeu besonte me gjithë shpirt se dielli lëvizte. Por ta imagjinojmë tani sikur Ptolomeu të kishte dashur të infiltrohej pranë një grupi sekret të ndjekësve të Aristarkut të Samos, që ngulmonin se ishte Toka që sillej rreth Diellit dhe për të bërë të pranohej nga ata konspiratorë pohonte majtas e djathtas “natyrisht Toka rrotullohet rreth Diellit”. E pra Ptolomeu do të kishte thënë natyrisht atë që për ne është e vërteta; dhe prapëseprapë, mbasi do të ngulmonte në të kundërtën e asaj që besonte, do të gënjente. Pra, ndërsa thua të rremen, është një problem aletik dhe ka të bëjë me një nocion të ‘aletheia’ e pra të vërtetë, të gënjesh është një problem etik apo moral. Mund të jesh një gënjeshtar pavarësisht në se thua apo jo të vërtetën. Jago që akuzon Desdemonën e pafajshme, është natyrisht gënjeshtar, por nëse rastësisht Desdemona ia kishte dhënë hiret e veta Kasios por pa e ditur Jagoja, në të thënit e së vërtetës Otellos, Jagoja do të ishte njëlloj gënjeshtar.

Ka disa të marrë që, nëse merreni me tepri me rrenën apo më mirë akoma me raste të ndryshme fallsifikimesh, siç ka ndodhur me mua në romanin “Varreza e Pragës”, ju kundërvihen menjëherë se, po e paraqitët botën plot me shtrembërime dhe vetë historinë si një mbretëri gënjeshtre, atëherë mendoni se nuk ekziston e vërteta- dhe jeni relativist. Budallallëk i madh, që nuk i lejohet askujt që ka bërë filozofi në lice apo seminar.

Për të thënë se diçka është e gabuar apo e rreme apo që është fallsifikim, duhet pasur një nocion mbi atë që është korrekte ose e vërtetë ose autentike. Natyrisht që ka nivele të ndryshme të së vërtetës dhe mundësi verifikimi nëse diçka qëndron. Nëse them “jashtë bie shi”, e vërteta e pohimit tim mund të verifikohet mbi bazën e përvojës personale: dal jashtë dhe shtrij dorën. Nëse them që acidi sulfurik është H2SO4 ju e merrni si të vërtetë në bazë të nocioneve që u themi manualistike, por nëse këmbëngulni e çoni në laborator ku të prodhohet në sytë tuaj acidi sulfuric (edhe pse nuk më duket kënaqësi e madhe). Nëse ju them që Napoleoni ka vdekur në Shën Helenë më 5 maj 1821 do të ndodheni përballë një të vërtete historike e cila besohet sepse e thotë enciklpedia, e cila e thotë sepse ekziston diku, ta zëmë në admiraliatin britanik, një dokument që e vërteton këtë besueshmëri. Por ka gjithmonë mundësi që dokumentet të jenë të gabuar (Hudson Lowe e kishte parë keq kalendarin) ose mashtruesit (Hudson Lowe, duke e ditur se gënjente, kishte denoncuar vdekjen e Napoleonit për të fshehur faktin se ishte lënë të ikte në Argjentinë); ose dikush në Londër e ka tjetërsuar raportin origjinal të Hudson Lowe, duke e ndryshuar, për arsye që nuk po rrimë t’i hetojmë, ditën dhe muajin.

Dhe ja që e justifikuam titullin e këtij kontributit tim: ka ndryshim mes të thënit të së rremes, të gënjesh e të fallsifikosh, edhe pse kjo treshe mbulon një fushë shumë të gjerë të fenomeneve. Për shembull, është e rreme apo e vërtetë që Shpirti i Shenjtë buron dhe nga Ati dhe nga Biri (‘filioque’)? Është mbajtur e vërtetë nga papa, i cili pra nuk gënjen kur e thotë, por është e rreme për patriarkun e Kostandinopojës, që akuzon papën- minimumi- që gabohet; ndryshe nuk do të lindte shizma e Lindjes. Në ç’kuptim është e vërtetë se Madona është shfaqur në Lourdes, meqenëse kemi vetëm dëshminë e Bernardette Soubirous? E nëse po, pse vetë Kisha e vë në dyshim që Madona të jetë shfaqur në Medjugorje ndaj dëshmisë së gjashtë parathënësve. Për të vërteta të këtij lloji kriteret e verifikimit janë shumë të ndryshme nga ato që përdoren për acidin sulfurik.

Shqipëroi: Zija Vukaj

Prof. Milazim Krasniqi/

1. Nuk ka gjëra ideale në jetën tonë reale. Duhet të mësohemi me idenë se nuk jemi të përkryer, por ta kemi synim përmirësimin e vazhdueshëm.

2. Nuk ka gati asnjë punë që mund ta kryejmë vetëm, prandaj duhet të kultivojmë raporte sa më të mira me njerëzit.

3. Më së shumti dhe në çdo rast na duhet ndihma e Zotit. Zoti u ofron ndihmë atyre që e kërkojnë, por që e kërkojnë sinqerisht dhe në mënyrën qysh Zoti e ka përcaktuar.

4. Familja ngritet me vështirësi, mund të prishet me lehtësi. Prandaj duhet shumë vëmendje, shumë kujdes, shumë durim, shumë dashuri.

5. Këshillat me ata që dijnë për problemet shoqërore janë obligim. Refuzimi i konsultimit ka rrezik që është egoizëm e mendjemadhësi, ndërsa egoizmi e mendjemadhësia shpiejnë në gabime.

6. Vdekja mund të vjen kur nuk e mendojmë, prandaj duhet të jemi gati çdo herë që të dalim nga kjo botë me bilanc sa më pozitiv e duke lënë një emër e kujtim të mirë.