Gazeta “Dielli” uron të gjithë shqiptarët: Gëzuar Ditën e Flamurit Kombëtar dhe 112 vjetorin e Pavarësisë së Republikës së Shqipërisë.

Atdheut – At Gjergj Fishta

N’ty mendoj kur agon drita,
Kur bylbyli mallshem këndon
N’ty mendoj kur soset dita
Terri botën kur e mblon.

Veç se ty të shoh andërr,
Veç se ty të kam në mendim
Ndër t’ vështira ti m’je qandërr,
Për ty leht më vjen çdo ndëshkim.

Tjera brigje, fusha, zalle,
Unë kam pa larg tue ba shtek,
E përgjova tjera valle
N’tjera lule syu mu rrek.

Por nji fushë ma blerët nuk shtrohet,
Por nji mal ma bukur s’rri.
Ma i kulluem nji lum s’dikohet,
Moj Shqypni por si i ke ti.

N’ty ma i bukur lulzon prilli,
Jan ma t’kandshme stin e mot,
N’ty bylbyli pa le Dielli
Këndon ma ambël t’ Madhit Zot.

Pa ty lules s’mi vje era,
Pa ty pema frut nuk m’bjen:
Mue pa ty s’më del prandvera.
Pa ty Dielli nuk m’shkëlzen.

Derisa mundem me ligjërue,
E sa gjall me frymë un jam
Kurr Shqypni s’kam me t’harrue
Edhe n’vorr me t’përmend kam.

Në pragun e festës kombëtare të pamvarsisë, mbarë shqiptaria , morëm lajmin e hidhur ndarjen nga jeta të Marting Luterkingut shqiptar Prof. Sami Repishti. Atdhetari, studjuesi dhe mbrojtësi i të drejtave dhe lirive të njeriut ikona e qëndresës antikomuniste, studenti i universiteteve italiane e franceze ku u doktoruar si student i shkëlqyer, ai që nuk u pajtua me politikën aktuale të 34 viteteve në mbrotje të drejtave dhe lirive të njeriut për të përndjekurit politikë shqiptar Prof. Sami Repishti, rilindasi i shekullit njëzet, edhe vdekjen e priti në një ditë të shënuar në ditën e flamurit. Të ati flamuri që i u kushtua me çënjen e tije në mbrotje të çështjes kombëtare, që çoi zërin e tij në Uashington për mbrotjen e Kosovës.

Prof. Peter Prifti pati shkruar: Prof. Dr. Sami Repishti qendron në krye të intelektualëve të diasporës shqiptaro-amerikane. Ai është pasardhës i denjë i Rilindasve, sepse ka zbatuar me besnikëri idealet e tyre të larta. Ai bashkë me Arshi Pipën e Martin Camajn përbëjnë një treshe elitare shkodranësh, të cilët me jetën dhe veprën e tyre e shpunë më tej misionin atdhetar dhe intelektual të Rilindjes dhe të atdhetarëve të Luftës së Dytë Botërore dhe të pas saj. Me veprimet konkrete në atdhe dhe në Kosovë për të ndihmuar nga afër proceset e demokratizimit dhe të krijimit të shtetit ligjor, meriton të quhet Institucion i mëvetësishëm. Sami Repishti ka shkruar disa qindra artikuj, mbi njëzet libra (disa me bashkautorësi) dhe dy vepra letrare “Pika Loti (shkruar më 1959 – 1963 dhe botuar më 1997 dhe 2009) dhe Nën hijen Rozafës(2004). Këto dy vepra bëjnë pjesë në letërsinë realiste shqiptare, dhe më konkretisht ato përbëjnë themelet e letërsisë sonë të quajtur letërsia e burgut, e cila lexohet sot me ëndje dhe përfitim të madh. Aty zbulohet jeta plot vuajtje, qëndresa dhe bëmat e njerëzve të dënuar prej diktaturës komuniste shqiptare, një aspekt i jetës sonë, të cilin diktatura e kishte shtrembëruar dhe mbajtur në fshehtësi.Suksesi i tije, ma i madh ka qenë, dhe mbetet, fitorja e tije kundër urrejtjes. Asnjiherë nuk i kam lejue vetes me urrye, me gjithë kundërshtimin e fortë që kam tregue kur nuk kam qenë dakord. Kështu, ditën e parë kur mbrriti në Shqipni më 9 gusht 1992, deklaroj para gazetarëve në Rinas: ‘Kthehem në atdhe me dashuni për të gjithë dhe me urrejtje për asnjeri’, thanie jo origjinale, por gur themeli për mendimet e tija , e huazueme nga fjalimi i Presidentit Abraham Lincoln mbajtun në mbarim të Luftës Civile në Getisburg PA gjatë së cilës ishin vra ma shumë se 600.000 amerikanë. Disa përgjithësime të tij për gjendjen e Shqipërisë në tranzicion, janë proverbiale. Të tilla janë thëniet:“Krimi nuk asht dënue, e krimineli asht kthye në pushtet i veshun me rroben e ‘socialistit europian’.Një pushtet i lindun nga gënjeshtra, i mbajtur me grykën e pushkës. Një shoqëri e shkërmoquan nga pesha e randë e krimit të kryem nga xhelatët e indoktrinuem. Gjendja politike vazhdon të jetë kaotike dhe ajo ekonomike e dëshpërueme.”

Elez Biberaj ish Drejtori i Zërit të Amerikës shkruan për Repishtin: “Pas shumë dekadash si udhëheqës në fushën akademike dhe në mendimin e komunitetit, Profesor Repishti vazhdon të frymëzojë brezat e shqiptarëve në kërkim të një shoqërie më demokratike dhe më të drejtë. Ai është një shqiptaro-amerikan i madh, një patriot i vërtetë shqiptar, një dijetar i plotësuar, dhe një njeri i parimeve, i cili nuk e pushoi kurrë luftën në emër të asaj që besonte. Sot ne u ndamë fizikisht me Prof. Repishtin, por atdheu e memorizon në plejadën e dijetarve të mëdhenj, që i dhanë Shqipërisë pamvarsinë, atyre që ndërtuan shtetin e parë shqiptar, atyre që luftuan fashizmin dhe komunizmin, ata që i dhanë pamvarsinë Kosovës, Zëri i tije që kumboi në kongresin amerikan për të drejtat e liritë e shqiptarve nuk do të ndigjohet ma se iku në botën e amshuar , por vepra e tije do të ndrisë në breza për shqiptarët dhe do të jetë një udhërrëfynjës dhe për brezat e ardhshëm për ta ndërtua Shqipërinë , për ta mbrojtur lirinë. Ka qenë nder i madh për mua që kam patur rastin të bashkëpunoj ngushtë me Profesor Repishtin në këtë periudhë postkomuniste dhe i jam shumë mirënjohës mbështetjes dhe miqësisë së tij të vazhdueshme. Përpara veprës dhe kontributit tuaj përunjen me respekt mijëra familje shqiptare që kaluan kalvarin tënd të vuajtes, dhe kan një mesazh “ U ndriçoftë mendja e shqiptarve për të mbrojtur lirinë” pusho i qetë në tokën e lirisë , ku e shkrive jetën për kombe e atdhe. Lamtumire Repishti i madh. Sot ne kemi më shumë nevojë për Ju se sa dje.

Besim NDREGJONI

Akad. prof. dr. Valter MEMISHA

Pjesa e dytë…

Në artikullin Naim be Frashëri, Jetëshkrim, M. Frashëri thekson se tradita shkrimore e shqipes ishte e vjetër dhe nuk duhet menduar se “Shoqëri e të Shtypurë Shkronja Shqip” hodhi hapin e parë në këtë hulli. Ai shkruan se “Mos pandehet se kjo shoqëri çpiku këndimnë dhe shkrimn’ e gjuhës shqip; gjuha shqip pak a shumë, është shkruar gjithnjë; më të vjetërat e libravet shqip që dimë janë: një libër e kthyer prej Pietro Budi (shtypur në Romë më 1664), dhe një tjetër prej Bogdanit më 1685. Këta dy priftër kanë shkruar libra për fenë, dhe në Shkodrë gjuha shqip është përdorur prej katolikëvet duke shkruar me letra latine, me nj’a 4 shkronja të çpikura; me qënë që përdorësh në kishë dhe ca pak në shkollat të priftërinjvet, në Shkodër janë shtypur dhe mjaft libra shqip, se n’atë qytet priftërit kanë një shtypëtore.” 

Dihet se në mesin e shekullit XIX dhe në gjysmën e dytë të këtij shekulli filluan të hartoheshin alfabete të shumta. Madje shqipja shkruhej me alfabet latin, me alfabet turko-arab, me alfabet sllav, krahas të shkruarit me alfabete të krijuara nga atdhetarë të ndryshëm (Kujtojmë ndër të tjera, alfabetin e N. Veqilharxhit, të Dh. Toodrit etj.). Sipas M. Frashërit Shoqëri e të Shtypurë Shkronja Shqip bëri një punë të jashtëzakonshme drejt një alfabeti të vetëm. Sipas tij, “Themi pra që shoqëri e Stambollit kapërxeu e para trapn’ e thellë, dhe bëri shqipen një gjuhë me shpirt. Është vërtet që udha qe çelur, se Kristoforidh Elbasanasi kish 20 vjet që po merrësh me të kthyer ungjijtë në gjuhë shqip, dhe shoqëri e protestanëvet e Llondrës, kish shtypur më 1868 (në Stamboll), Psaltirin, shqipëruar prej Kristoforidhit; m’an tjetër Kamarda dhe De Rada, n’Itali, kishin mjaft vjet që mundohëshin të rëmojnë rregullat e gjuhës shqipe, dhe të shkruarat e këtyre Shqiptarëvet hoqnë ren’ e të diturvet t’Evropës mbi gjuhët t’ënë. Edhe Naum Veqilharxhi nga Vithkuqi, kish shprovuar dyzet vjet më parë, që të shkrojë gjuhën t’ënë dhe abetar’ e tij me ca shkronja të çpikura, ish shtypur më 1845. Po e shohëm se rruga qe çelur, ara ish lëruar, gjuha shqip kish zënë të zgjuhet, dhe shoqëri e Stambollit duke mështjellë mendjen’ e kohës në vetëhet të saj, çpejtoi këtë ngjallje të gjuhës sënë dhe i dha të bëjë një çap të math.”

SHOQËRIA E STAMBOLLIT

Në artikullin Shoqëria e Stambollit (1926), M. Frashëri shkruan se “Puna e parë e Shoqërisë qe të trajtuarit e një abeceje për gjuhën shqipe. Mënyra e përdorur prej Konstantin Kristoforidhit në përkthimet e shkrimeve të shenjta, ishte rrëfyer e metë: i dituri elbasanas kishte marrë nga një palë shkronja të veçanta dhe krejt të pangjara për secilin prej dy dialekteve. Nuk dimë ç’bisedime rrodhën në mbledhjen, se nuk kemi procesverbalet e tyre, as edhe ndonjë prej anëtarëve s’është kujtuar të na lerë kujtimet e tij…. Ajo që dimë, është se shkronjat e pranuara qenë ato të Sami Frashërit, i cili i gdhendi vetë, me dorën e tij mbi çelik, germat, që këshillonte. Prapë s’dimë cilët qenë gjymtyrët më aktivë të mbledhjes, kryetar i së cilës ishte Sami Frashëri. Naimi në atë kohë s’kishte ardhur akoma në Stamboll. Por, në mungesë të kujtimeve dhe dokumenteve, botojmë këtu tekstualisht kanonizmën e Shoqërisë, duke i ruajtur besnikërisht ortografinë. Kjo mënyrë shkrimi, si edhe stili dhe gjuha, na bindin se kanonizma ka dalë nga pena e të ndjerit Jani Vreto. E panevojshme të themi se abece-ja e kësaj kanonizme është ajo e abetares, domethënë abece-ja e Stambollit, siç u quajt më vonë dhe në të cilën u ndryshuan germat d, e, l, r, s, z.”

4. Mid’hat Frashëri, me formim iluminist, e sheh shpëtimin e gjuhës e të kombit te hapja e shkollave shqipe. Ai shkruan i indinjuar “Po m’i madh’ i turpeve, është të mospasurit shkolla shqip! Qysh mund të jemi shqiptarë, pa mësuar mirë në shkolla gjuhën e bukur, që flet mëma dhe áti? Qysh mund të quhemi të qytetëruar, pa punuar gjuhën tonë? Pa pasur libra në të? Gjuha harrohet, po s’qe e shkruar në libra dhe një komb, po të humbasë gjuhën, humbet dhe kombësinë.”

Dhe me të drejtë ngre zërin për gjendjen e shkollimit në trojet shqipfolëse në fundin e shekullit XIX. Ai shkruan (më 1899) se “Është vërtet dëm i madh në këtë shekull, që gjithë kombet kanë shkolla dhe fletore në gjuhët e tyre, ne shqiptarët rrimë të paqytetëruar! Pa vajtur në shkollë e pa mësuar, qysh do të shquhemi nga të egërit? Na dridhet zemra kur mendojmë që grekët, turqit, bullgarët dhe serbët kanë me qindra shkolla në vendit tonë dhe ne s’kemi më tepër se dy! Të huajt vijnë ndër ne, çelin shkolla dhe ne shqiptarët hyjmë n’ato, mësojmë gjuhën e huaj dhe kështu humbasim kombësinë tonë! Të huajt, duke parë që ca shqiptarë mësojnë gjuhën’ e tyre, pa pasur turp thonë që ai vend i Shqipërisë, duhet bashkuar me të huajin; nga ai shkak, greku thotë që Janina është imja, serbi thotë kështu për Kosovën dhe bullgari kërkon Manastirin!”

Duke njohur, si rrallë tjetër gjendjen e shqiptarëve dhe synimet e fqinjëve për copëtimin e trojeve, ai e sheh të domosdoshme dhe shpëtimtare nga kjo gjendje hapjen e shkollave shqipe. Ai shkruan se “Duke mos pasur shkolla shqip, ca nga ca harrojmë gjuhën tonë: në anët e Gjirokastrës flasin greqisht dhe në Tetovë e në Prizren turqisht e sllavisht! Të kishim shkolla, s’bëhej kjo mynxyrë. Do kuptuar mirë kjo fjalë: duke humbur gjuhën, humbet dhe kombësinë njeriu. Nuk besoj të mos e dini të tërë, që jemi në gojë t’ujkut, se greku, bullgari, serbi dhe malazezi duan të na zhbëjnë.”

“Ç’FITUAM NGA KONGRESI I MANASTIRIT?”

5. Në artikullin “Ç’fituam nga Kongresi i Manastirit?”, botuar në gazeta “Lirija”, 1908, Mid’hat Frashëri e vlerëson lart këtë ngjarje historike dhe shkruan se “Kongresi u godit fort mirë, se pemët e tij na kënaqën të gjithëve. Tani, pra, themi se shkrimi i gjuhës sonë u rregullua, themi se abeceja u njësua; tani do të mbledhim gjithë fuqinë, për të shkruar dhe për të përparuar gjuhën, pa humbur kohën në zihje e në grindje të abeceve. Tani gjithë dëshira jonë do të jetë për të sjellë në dritë vepra të nevojshme, për të përhapur mësimin dhe për të lulëzuar gjuhën, libra shkollarë, diturakë dhe letrarë… Ky bashkim i abeceve, kjo ndarje nga një çështje bizantine, që na nxinte faqen gjer më sot, është pema e parë e kongresit.”

Dhe vazhdon më tej vlerësimin për këtë ngjarje, duke nënvizuar: “Po ka dhe një pemë tjetër, që është mbase më e madhe dhe më e bukur. Edhe kjo pemë është bashkimi i shqiptarëve. Vërtet gjer më sot kombi ynë s’ishte bashkuar, për të bërë një punë të duhur për vendin. Ishte, pra, një ngjarje e re për ne kjo mbledhje, ku pamë shqiptarë të ardhur nga veriu e nga jugu, nga lindja e nga perëndimi, ku pamë krah për krah gegë e toskë, të krishterë dhe myslimanë, hoxhë dhe priftërinj. Ahere kuptuam se vërtet paska një komb dhe se vërtet ky komb qenka i gjallë!”

Artikullin e përshkruan fund e krye besimi, shpresa, e ardhmja e kombit shqiptar. M. Frashëri shkruan në mbyllje se “Dhëntë pra zoti dhe ky kongres qoftë si themel i një bashkimi të përjetshëm, si agim i një jete të re, i një jetë urtësie dhe vëllazërie. Oh, tani që i pamë shqiptarët bashkë, tani shpresën e kemi të fortë, tani zemrën e kemi të ngrohtë! Tani dimë që qenkemi dhe ne të zotë për urtësi dhe për bashkim. Një vëllazëri në mes të mendjeve dhe të zemrave tona u rrënjos; dhe ato rrënjë do të na japin gjithnjë fuqi të re. Mbledhja e Manastirit, sikundër na rrëfeu neve fuqinë tonë, ashtu dhe botës u tregoi qenien dhe rrojtjen e një kombi shqiptar. Bota, që na pandehte se s’jemi të zotë për asnjë vepër qytetarie, ajo botë, ndër të edhe armiqtë tanë, kuptoi tani që shqiptarët s’qenkan ashtu si i pandehnin, s’qenkan aq “të egër” sa thuhej. Ky kongres, kjo shenjë e parë që dhamë për qytetari, na shtoi nder përpara syve tanë dhe përpara syve të botës. Le të tregohemi, pra, gjithnjë të zotë, që ta mbajmë dhe ta shtojmë këtë nder.”

GJUHA E PËRBASHKËT LETRARE DHE GJUHA E ZYRTARE E SHTETIT TË PAVARUR SHQIPTAR

Një nga problemet më të rrahura në fund të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX është dhe ai i gjuhës së përbashkët letrare, i gjuhës zyrtare i shtetit të pavarur shqiptar. Më 1 prill 1909, pak muaj pas Kongresit të Alfabetit, që u mbajt në 14-22 nëntor të vitit 1908, Mitat Frashëri shkruan artikullin A do të kemi një të vetëm gjuhë literare shqip, ku, ndër të tjera thekson se “Në mes të kaqë vështirave të tjera, kemi dhe ndarjen e gjuhës’ sënë. Sa- do-që gjuha është një dh’e vetme, s’mund të mohohetë ndryshimi i madh që është në mes të dy dialekteve toskë dhe gegë, pa numëruarë dhe nënëdialektet e tjerë. Sot po shkrojmë pothua në çdo dialekt dhe shumë herë një librë mbetet e pakuptuarë prej të tjerëvet. Për një komb të vogëlë dhe të dobëtë si ne, kjo ndarje dhe çarje është një e vështir’ e madhe, një rezik i vërtetë, që s’muntta shikojmë me gjak të ftohtë. Është, pra, nevoj’ e madhe që të kemi për shqipen tënë në të shkruar një të vetëm dialekt, një të vetëm gjuhë literate, e cila nxihet dhe të përdoret prej tërë kombit tënë, si kundrë që të gjithë kombet e qytetëruarë një të vetëm dialekt letrar kanë.”

Dhe më tej ndalet te zgjidhja. Ai pyet “ Cila do të jetë ky dialekt? A do të marrim një nga të dy degat e mbëdha të sotme -toskërishten a gegërishten a po do të marrim no një dialekt në mes të dyvet? Është thënë shumë herë që të miret dialekti i Elbasanit, si një gjuh’ e përmesme dh’ e kuptuarishme prej të gjithë shqipëtarëvet. Për këtë qëllim do të shkruhesh dhe të nxihesh dialekt’ i Elbasanit – a no një tjatër afërë – ashtu si flitet prej popullit a me pak ndryshim? Po na edhe një e vështirë tjatër: këtë dialekt të përgjithshim, kush do të na e mësojë? Sot për sot as no një veprë të madhe kemi në gjuhë t’Elbasanit, as no një shkronjëtore kemi, që të na rrëfejë në fjjeshtësi tëntyrev rregullat e asaj gjuhe. I vetëmi shkronjës nga Elbasani, Kristoforidhi, ka përdorur jo dialektin e vendit të tij, po një gjuhë të përzjerë. Edhe pa një veprë të mirë, pa një udhëheqës të mbaruarë, s’munt të mësohet me gjithë bukurit’ e saj një gjuhë letrare.”

Për të dhënë një përgjigje sa më të argumentuar, “për të paturë një zgjidhje të kësaj çështjeje kaqë të rëndë për ne (kupto kaq të rëndësishme V. M.,), ai i drejtohet Gjergj Pekmezit, njërit nga njerëzit që “kanë bërë studime mbi gjuhët dhe dialektet shqipe”, i cili, ndër të tjera, në vitin 1908 kishte botuar një gramatikë të gjuhës shqipe në Vjenë. Ky gjuhëtar i kthente përgjigje, të cilën M. Frashëri e ka përfshirë tek artikulli A do të kemi një të vetëm gjuhë literare shqip. Po ndalem pak gjatë në këtë artikull, sepse gabimisht pjesa dërrmuese e tij në vëllimin e parë të veprave të zgjedhura, të këti personaliteti historik jepet si shkrim i tij, por nga ballafaqimi me artikulli në revistën Diturija” ai i përket Gjegj Pekmezit. Me pak fjalë M. Frashëri ka kthyer përgjigje përmes fjalëve të gjuhëtarit të njohur.  Gjergj Pekmezi shkruan se “Sot përdoren, sikundër e dini fort mirë, të dy dialektet (ndënëfolijet) gegërishteja dhe toskërishteja si gjuhëra literare (të përbashkëta) ndë Shqipëri, njëri ndë Gegëri e tjetëri ndë Toskëri, njëri ka për themel dialektin e Shkodrës, tjetri munt të thuhet, disa dialekte të Toskërisë.”

Sipas këtij gjuhëtari, “ gjuha letrare (e përgjithçime) e Gegërisë ka për themel dialektin e Shkodrës, sepse të tërë shkrimtarët të Gegërisë a po ata që janë mësonjës së gjuhës shqipe ndë Gegëri, a janë Shkodranë a po kanë qenë atje nga disa vjet, dyke nxënë ndë ndo një shkollë të Shkodrës. Të vetëmen shtypshkronjë, që kemi pasur gjer sot në Shqipëri, ka qenë edhe është ndë Shkodër, ku janë shtypur shumë libra të kishës, të shkruara shkodranisht, të cilat janë përdorur dhe përdoren prej katolikëve. Po jo vetëm librat e kishës, por edhe librat e shkollës janë shkruar prej shkodranëve, më të pastajmet, kanë përdorur, mjerisht, orthografinë (drejtshkrimin) e të ndyerit Kristoforidhi, e ashtu duket gjuha si fare e huaj, një gjuhë që s’flitet asgjëkundi në Shqipëri; shumë kanë vuajtur mësonjësit me këta libra, dyke i ndërtuar sipas gjuhës, qi flitet, për të lehtësuar mësimin ndë shkollë. Duket sheshazi se burimi i gjuhës letrare të Gegërisë është dialekti i Shkodrës.”

Kurse për arealin gjuhësor jugor po ky gjuhëtar shkruan se “Në Toskëri, përkundrazi, kanë dalë shkrimtarë prej disa këndeve të Toskërisë e prandaj gjuha letrare e Toskërisë është një kullim jo vetëm i një dialekti të Toskërisë, por i disave. Munt të thuhet se dialektet e Gegërisë janë shumë më larg njëri prej tjetrit sesa dialektet e Toskërisë; shkajkun e sheh kushdo, po të hedhi një vështrim mbi një kartë dheshkronje po shumë më lehtë do të kuptoj, ay, që ka qenë ndë ato vise dhe qi njef marrëdhënjen ndër mest të gegëvet e të toskëvet.”

Gjithnjë sipas Gjergj Pekmezit, “Kështu gjindet sot çështija e gjuhës letrare, më duket mua, se sa për sot është edhe mirë që përdoren, kështu si thamë, këto dy dialekte në Shqipëri, ndryshe do të ishte shumë më rëndë për përlindjen tonë. Për të lehtësuar mësimin, do të ishte nevojë cili-do mësonjës të përdori jo vetëm ndë Gegëri gegërishten e ndë Toskëri toskërishten, po edhe atë dialekt që e flet ay, që do të mësohet t’a shkruaj, e t’a këndoj gjuhën e ti. Përveç kësaj, edhe vetëm ndërimi i një pune prej kaqë vjetëve është, pas mendjes sime, për sot as i mirë, as që munt të bëhet për nji herë.”

MIDHAD FRASHËRIT DHE PROBLEME TË KULTURËS SË GJUHËS

Pasi bën parashtrimet e nevojshme, të pasqyruar në shkrimin e M. Frashërit A do tëkemi një të vetëm gjuhë literare shqip, Gjergj Pekmezi nënvizon se “Por, më tjatër anë, këto që thamë, as pak s’munt të na ndalojnë që tashi të nisim e të mendohemi përmbi një gjuhë të përgjithshime, e cila të jet’ për të tërë Shqiptarët, sikundër që kanë bërë kombet e qytetëruarë, me të tjera fjalë, të mendohemi përmbi shërimin e një plage aq të rezikshme për më shpejt. Është e rrezikshme, thashë, sepse neve, si gegë ashtu edhe toskë, si të krishterë ashtu edhe muhamedanë një komp jemi, edhe një komp lypset të jetë si një trup (korp), një trup që ka një shpirt, edhe shpirti i një kombi është gjuha që flet, gjuha jonë është kuptohet vetëm një gjuhë, e ka dialekte, sikundër kanë të të tëra gjuhët të botës, pandajza edhe gjuha literare të jetë nji, si gjuha ashtu edhe veglat e gjuhës lypseshe të ishnin një soj, dua të them, se do të ishte mirë të kishim vetëm një alfabet, vetëm një orthografi (drejtshkrim), një terminologji për dituritë etj., se një komp kaqë i vogël, si kundër që jemi sot ne, të jetë i ndarë, të mos jetë ndër punë të gjuhës i bashkuar, do-me-thënë, ay s’munt të roj, e do mos do sot a nesër do ta hanë kombet, që e kanë pranë.”

Që të krijohet një gjuhë e përgjithshime, duke u ngritur mbi të folmen qendrore të shqipes (nënkupto elbasanishten), sipas Gj. Pekmezit, në radhë të parë kjo e folme duhet njihet, të studiohet, të përpunohet e të mësohet. Ai shkruan se “Po si munt të vërtetohet kjo dëshirë kaqë e nevojshme? Si kundër thamë, që të dy këto gjuhëra literare, që përdoren sot në Shqipëri e kanë burimin e tyre afro ndër anat e Shqipërisë; qendri i Shqipërisë mjerisht na ka mbetur fare e huaj a po i pa njohur; dialektet e qendrit të Shqipërisë që janë pa dyshim më të kthjelltë, nuk i dimë, a po më mirë të themi, palcën e shqipes, s’e njohim as pak, po për të vërtetuar dëshirën e nevojshme që e përmendmë, lypset do mos do ndë vent të parë qendrin e gjuhës t’a njohim e t’a mësojmë dhe ashtu, pa dyshim, dyke mësuar, do të mundemi me kohë ta gjejmë ndër këto dialekte të qendrit, edhe kërthizën e gjuhës sonë, të cilën duhet t’a mësohim e pastaj t’a përhapim ndë për tërë Shqipëri. Këtë themel për gjuhën literare nga dalë lypset t’a forcojm pastaj, dyke marë lëndë të mirë e të bukurë prej të tjerëve dialekte të Shqipërisë. 

Në këtë artikull të M. Frashërit, gjejmë dhe një çështje tjetër thelbësore të trajtuar nga Gj. Pekmezi, atë të rolit të shkollës e të librit në përhapjen e variantit të përgjithshëm a të një gjuhe të vetme letrare shqipe. Ai shkruan se “Pas këti dialektit lypsen shkruar edhe tërë librat e shkollës. Ndë Shqipëri të mesme, pra lypset të dërgojm njerëz të njoftun pak me filologjin, që t’a mësojn atje gjuhën, a po regullat e gjuhës, jo vetëm të gramatikës (shkronjëtores), po ca më tepër të sintaksit, të mbledhin e të shtypin shumë përalla, kënga e të thëna të popullit, po shkruar ashtu si kundër i kallëxon populli, që pas pak kohe të kemi një thesor të bukur e të madh. Kjo është e vetmja mëndyrë, pas mendjes sime, për të shpëtuar prej një rreziku të madh fort.”

7. Midhad Frashërit në artikuj të ndryshëm trajton dhe probleme të kulturës së gjuhës. Në shkrime si “Thjeshtësija është bukuri në gjuhë”, “Shqip kuvendojmë, apo çorbë trazojmë” etj., thotë se gjuhën duhet ta ruajmë, ta mbajmë gjallë e të pastër nëpër burimet e saj. Sipas tij, “Një shqiptar kur merr pendën në dorë dhe zë të shkruajë, një mijë të vështira i dalin përpara: nuk gjen dot fjalë, nuk i lidh dot këto fjalë dhe të shumtave s’u di ortografinë. Duke qenë se gjuhën e flasim, këto të vështira e çuditin njeriun dhe mestohet pse ca gjuhë që nuk i di dhe aq mirë për të folur, i shkruan më lehtë dhe më drejt. Ndaj “Çdo shqiptar ka për detyrë të përpiqet të flasë dhe të shkruajë drejt dhe pastër gjuhën e tij”

Për këtë studiuesi Emil Lafe shkruan se “Lumo Skëndoja nuk merr përsipër të jetë ai vetë magjistri i normës letrare, por u bën të ditur lexuesve gramatikat kryesore të shqipes të botuara deri në atë kohë (e K. Kristoforidhit, e S. Frashërit, e P. Vasës, e G. Meyer-it, e Gj. Pekmezit) “që munt të këndohenë me shumë fitim”, duke veçuar në këtë mes “Shkronjëtoren” e Samiut, si “një shkronjëtore e mbaruarë që çdo Shqipëtar duhet ta këndoj dhe ta studojë me shumë re.” Ai ankohet se “mjerisht gjer më sot s’kemi akoma nonjë sintaks për gjuhët tënë dhe ay që të nisnjë përmbledhjen e një libre së tillë jemi sigurë që do t’i bënjë një shërbim të math shqipesë.”

Sejdin Xhaferaj

President

Besi Association Inc./

Kishim nderin të mirëpresim nderin e saj, gjykatësen Edit Shkreli, gjyqtaren e parë shqiptaro-amerikane, në shkollën tonë “Fol Shqip”. Ajo u mirëprit nga Kryetari i Shoqatës Besi, Z. Sejdin Xhaferaj, nënkryetari Nexhad Xhaferaj dhe Sekretari Halil Hoxha, si dhe nga ekipi i komitetit të shoqatës Besi, Medina Xhaferaj, Medina Hoxha dhe Servete Xhaferaj, së bashku me anëtarët e shoqatës dhe prindërit e nxënësve të shkollës shqipe “Fol Shqip”. Prania dhe angazhimi i Gjykatëses Shkreli me fëmijët tanë ishte vërtetë e veçantë dhe e paharrueshme. Ajo shoqërohej nga këshilltari z.Ramazan Lika. Edit Shkreli inkurajoi fëmijët që të besojnë në veten e tyre dhe të ndjekin pasionet e tyre, duke thënë: “Si gjykatëse, kam mësuar se çdo ëndërr është e mundur me punë të palodhur dhe përkushtim.”

Pas mbarimit të mësimit, kremtuam 28 Nëntorin, Ditën e Pavarësisë së Shqipërisë, me mësuesit, nxënësit, prindërit, dhe anëtarët e Shoqatës “Besi”, përfshirë anëtarët e bordit dhe komitetit. Prindërit dhanë një mbështetje të jashtëzakonshme, duke sjellë ushqime, ëmbëlsira dhe pije, dhe duke u angazhuar aktivisht në këtë festë. Ata kontribuuan me gëzim dhe entuziazëm për të bërë këtë ngjarje një sukses të madh. Kjo është një dëshmi e dashurisë dhe përkushtimit të prindërve për fëmijët e tyre dhe për zhvillimin e kulturës sonë. Festuam së bashku, kërcyen dhe gëzuan, dhe nxënësit tanë treguan talentin e tyre dhe pasurinë e trashëgimisë kulturore që na bën krenarë.

Ishte një ditë e mbushur me gëzim, unitet dhe krenari, dhe jemi shumë mirënjohës ndaj prindërve të nxënësve tanë dhe gjithë komunitetit për mbështetje të vazhdueshme. Festivali i 28 Nëntorit është një kujtesë e rëndësishme e bashkimit tonë dhe e dashurisë për traditat dhe identitetin tonë.

From Skender ASANI/

The patriot and publicist of the National Revival, Petro Nini Luarasi, rightly emphasized that the unification of the alphabet that was achieved at the Congress of Manastir in 1908, it was called an emergency by the patriots of the early years of the 20th century. After exhaustive and sometimes bitter discussions, the Congress of Manastir approved a unique alphabet, which was based on the Istanbul’s alphabet with a few changes (ë, e, p, x) and along with those letters, the congress decided to use another Latin alphabet, uniting the two alphabets for those sounds that are missing in the Latin alphabet.

The newspapers and magazines of the time also wrote about the importance and resonance of the decisions of the Congress of Manastir. For example, the “National Calendar” of 1909 wrote: “It is one of the greatest events for the Albanian nation… This congress was convened to put an end to the issue of the “ABC”, to decide that the Albanian language should be written with a pair of letters and not like before when everyone built the ABC as they pleased…”

The press of the time also widely reported on the practical effects that the adoption of a common alphabet in Manastir, and as a result, many initiatives were launched by the Albanian elite to open schools, associations, clubs and newspapers, which would be based on the alphabet newly approved at the Congress of Manastir.

Initially, the first school was opened in Elbasan, followed by the one in Tirana, continuing with the opening of schools in Korça, Berat, Kolonja, etc. Several large clubs were also opened in Istanbul, Thessaloniki, Skopje, Egypt, Manastir, Ioannina, as well as several smaller ones in other Albanian cities. Immediately after the Congress of Manastir, many newspapers in the Albanian language were also opened, such as: “Liria”, “Shkupi”, “Drita”, “Bashkimi”, “Korça”, “Rrufeja”, etc.

At the Congress of Manastir, 116 years ago, not only was the Albanian alphabet standardized, but a great compromise was also reached between the different layers of the Albanian intellectual elite of that time, which, although coming from different religious and regional origins, found the perfect formula of coexistence and harmony among themselves. This formula produced the Western vision in the cultural and educational consciousness of the Albanians, separating the Albanian wagon of Euro-Atlantic aspirations from the Asian train.

With the unified alphabet of the Albanian language, where Latin letters dominated, the Albanians, although suffering in recent years under Ottoman captivity, put an end to the dilemmas and hesitations about where their ethno-cultural identity should be oriented.

Freed from identity dilemmas, Albanians found it very easy to establish bridges of cooperation and communication with their neighbors and with more distant peoples. This was made possible primarily by the Latin alphabet, which over time produced a cooperative cultural climate with other languages ​​and cultures. In the pages of magazines and newspapers of the time published in Albanian, journalistic and literary articles by Balkan and European authors began to be published, and this enabled the ice of prejudices and stereotypes to melt, at least a little, on the thick surface created by the policy of Balkan alliances, guided by the ideas of hegemony and chauvinism.

Now, 116 years after the Congress of Manastir, when the Albanian language has been consolidated and standardized within the codes of communication and public interactivity, we still have a lot of work to do to ensure that this language finds its place in the conditions when the world is increasingly moving towards globalization and digitalization. This fact increases the responsibility of users of the Albanian language, both in the private and public and official spheres, creating an efficient mechanism to protec the Albanian language from the effects produced by major languages, such as English and other languages.

Today, when we are celebrating a double holiday – the 116th anniversary of the Congress of Manastir and the 17th anniversary of the founding of the ISCHA, we would like the future of the Albanian language to be closely linked to our common goals for a Euro-Atlantic future.

I wish that we can also build our individual and collective destinies on this future!

Skopje, 22. 11. 2024