Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Poeti dhe njerëzimi

by

Ese për dyzimin dhe Jehuda Amakain/
NGA ILIR LEVONJA-Florida/
Në vitin 1994 kryeministri i Izraelit, Itzhak Rabin (Yitzhak Rabin) u laurua me çmimin Nobel për paqen. Në fjalën përshëndetëse ai ftoi një poet të recitonte diçka në lidhje me këtë eveniment. Ky ishte Jehuda Amikai. (Yehuda Amichai). Njëriu që tashmë kishte konfirmuar një poezi bashkëkohore me tendenca të thekshme për rrugën e dialogut, bashkëjetesën, në tokën e ndezur arabe. Atë që njihet si toka e premtuar. Në të njëjtën kohë, edhe me nota ironike ndaj arrogancës së asaj pjese radikale të hebrejve të cilët nuk denjojnë të njohin realitetin. Vjersha që recitoi poeti, titullohej ”Zot ki mëshirë për fëmijët e kopshtit”. Megjithatë ashtu sikur edhe në shumë popuj, apo vende, Amikai është sot një nga zërat që, në mos me poetin kombëtar, idetentifikon letërsinë dhe kulturën e Izraelit në botë. Ka rrugë në Tel-Aviv, ku nëpër mure, gjëndet jo vetëm emri por edhe pjesë nga krijimtaria e tij. Në fakt është një ironi e bukur për shkak të një dy vargshi të tij, kur thotë se, ”Nëse nuk e ndiej brizën e mbrëmjes, nuk kam për t’i falur asnjëherë këto mure.
Me Rabinin e lidhnin dështimet dhe sukseset. Të dy ishin pjesëmarrës në luftën e Sinait 1956. Të ashtuquajturën katastrofa e Suezit. Aleanca me Anglinë, të cilës hebrejt i detyroheshin shumë, kundër Egjiptit fqinj. Ku edhe dështuan. Por do të fitonin më pas më 1973, kësaj here për të mbrojtur vetveten nga aleanca arabe me në krye po Egjiptin, në lartësitë Golan. Suksesi, i tyre, (Amikai, Rabin) kuptuan menjëherë se paqja mund dhe duhej të afrohej ndryshe midis popujve arabë dhe Izraelit. Mirëpo kryeministrin që e nderoi Amikain, apo korpusin e tij me tendenca bashkëjetese, midis arabave dhe hebrejve, do ta vrisnin një vit më pas, saktësisht më 4 nëntor 1995. Pikërisht të vetët. Krahu radikal hebre. Kjo si dëshmi për Amikain se lufta nuk ishte vetëm frontale, por edhe nga brenda. Brenda llojit.
Një tjetër detaj për tu theksuar nga jeta e Amikait, janë kthimet. Urzburg (Wurzburg) qytetin gjerman të cilin e la, kur ishte njëmbëdhjetë vjeç. Prindërit e tij u bënë vala e hebrejve që iu bashkuan thirrjes për tokën e premtuar. Ai u kthye aty vite e vite më vonë. I habitur pasi në koshiencën e tij ishte një tjetër Gjermani. Jo ajo që bëri Holokaustin. Donte të kuptonte se nga buroi ajo mizori, nga cilët njerëz, nga cila kulturë. Por kjo e gjitha, iu kthye në një vuajtje, pasi çfarë ndjesish kishte ai për atë popull, fqinjët apo lagjen kur u rrit, i përkisnin Gjermanisë së vlerave. Sot qyteti i Urzburgut e ka shpallur shtëpinë e tij, shtëpi muze.
Përpara se të lexojmë diçka nga krijimtaria e tij, është e nevojshme të shpjegojmë edhe disa, le ti quajmë shprehi të hebrejve, që domosdoshmërisht duhet të paraqiten si janë për shkak të natyrës së poezisë së Amikait. (a) Had Gadaja (Had Gadaya), ose çad gadaja në hebraisht që është përkthyer si këngë e djalit të vogël, kënga e dhisë, apo blegërima e dhisë etj …, është versioni i një këngë me kumt tragjik. Një lloj riti që mbaron gjithmonë keq. Dhe që duket se do të jetë i tillë. Një lloj sinonimi që çifutën e personifikojnë me jetën e tyre. pra një këngë e vjetër. Me pak fjalë, babai blen një një kec për dy pare, por atë vjen dhe e ha macja. Macen e kafshon qeni, qenin e rreh një shkop, shkopin e djeg zjarri. Zjarrin e shuan përmbytja, përmbytjen e ujit e thanë kau duke e pirë tërë ujin. Kaun e theri kasapi. Pastaj fillon nga e prapta avazin; kaun që thau ujin, ujin që shuajti zjarrin, zjarrin që dogji shkopin, shkopin që rrahu qenin, qenin që kafshoi macen, macen që hëngri keci, kecin që babai e bleu për dy pare. Pra është një version rrethrrotullim, i telashit. Pra i mungesës së qetësisë, paqes etj. Një lloj pune e padobishme e natyrës së Sizifit. Ndaj autori e thekson, shpesh në vargjet e tia si diçka të pa dëshiruar për fatin e fëmijës së tij. Këtë fat folklor çifut, ai e quan një makineri të telashit të përjetshëm.
Le të ndjekim disa vjersha nga krijimzaria e këtij emri të madh.

Njoh një burrë

Njoh një burrë
I cili fotografoi pamjen e qytetit
Nga dritarja e dhomës ku bëri dashuri
Dhe jo fytyrën e gruas të cilën dashuroi aty.

Një bari arab kërkon dhinë në Malin Sion

Një bari Arab kërkon dhinë në Malin Sion
Në kodrën përballë – unë kërkoj djalin tim të vogël.
Një bari Arab dhe një baba Çifut.
Bashkë në dështimin e tyre të përkorë.
Zërat tanë bashkohen përtej, diku poshtë;
Në luginën mes malit dhe kodrës si një oaz prej Sulltani.
Asnjëri nga ne nuk dëshiron që djali apo dhija
Të mbeten copash në ingranazhet e makinerisë ”Had Gadya”

Gjithsesi i gjetëm diku, mes lojës dhe haresë, ndër pllaja;
Zërat tanë u mrrolën brenda nesh
Si të qeshurat, si qarjet.

Kërkimi për dhinë apo për djalin, ka qënë gjithmonë
Fillesa e një besimi të ri, në këto male.

Nëse të harroj ty Jerusalem

Nëse të harroj ty Jerusalem
Atëhere lëre të djathtën time në harrim.
Lëre të djathtën time në harrim, mbaje mend të majtën,
Mbaj mend të majtën dhe mbylle të djathtën tënde.
Dhe gojën tënde hapur tek porta.

Duhet të mbaj mend Jerusalemin
E të harroj pyllin – e dashura ime do ta kujtojë.
Do lëshojë flokët e saj, do të mbyll dritaren.
Do të fal të djathtën
Do të fal të majtën.

Nëse nuk fryn erë e muzgut
Asnjëherë nuk do t’i fal këto mure,
Detin, as veten.
Duhet e djathta të harrojë
E majta të fali,
Unë do të harrojë ujin,
Unë do të harrojë nënën time.

Nëse të harrojë ty, Jerusalem,
Lërë gjakun tim të harrohet,
Do të prek ballin tënd
Të harrojë vetveten,
Zëri im ndërroi
Për të dytën dhe të fundit herë-
Ndër më të tmerrshmit zëra,
Ose bëhet heshtje.

Mos e prano

Mos e prano këtë shi të vonuar,
Më mirë që qëlloi ashtu. Ktheje dhimbjen
Në një imazh të shkretëtirës. Thuaj kështu është thënë.
Dhe mos shiko perëndimin. Refuso

Të dorëzohesh. Provoje prapë këtë vit
Të jetosh i vetëm në një verë të nxehtë.
Ha bukën tënde që e pate tharë, përmbaji
Lotët. Dhe mos mëso nga ajo që quhet

Përvojë. Merr si shembull rininë time.
Kthimet e mia të vona në shtëpi, ishin shkruar
Në shirat e vitit të kaluar. Prapë s’përbën ndonjë diferencë

Sot. Shiko arritjet e tua si arritjet e mia
Dhe gjithçka do të jetë si më parë: Abrahami do të jetë
Abraham. Sara do të jetë Sarai.

Siç e vutë re, poezia e Amikait është e thjeshtë, por me dyvargëshe tepër të konsoliduar për nga thellësia, nga ëndja me konstatime filozofike. Të tillë si, ”duhet të harroj Jerusalemin/ e të mbaj mend pyllin”. Unë shpesh pas tavolinave të ndonjë librarie, i referohem edhe webeve të ndryshëm. Siç është përshembull PoemHunter apo të tjerë. Këtë edhe për një fakt të thjesht pasi shoh drejtpërdrejtë komunikimin autor njerëzim. Vjershat janë edhe të interpretuara. Eshtë një lloj bote komunikimi si ajo e fb. Madje edhe me ”tmerrin” e ëmbëlth të butonit like…, një dorë që të ngre me gishtin e madh lart, por edhe aë të rrëzon poshtë duke u përmbysur. Në fakt është një mendësi e bukur pasi këtu arrin të kuptosh termin elektronik like. Që për mua ka kuptimin e vënies në dijeni, jo domosdoshmërisht duhet të jemi në një mëndje. Ndaj shpesh teksteve në kutinë postare, kur më pyesin për like-t e tepruara të mia, u përgjigjem se, klikoj për të vënë në dijeni tjetrin që e pashë, e lexova, e përjetova…., por që jo domosdoshmërisht mendoj, gjykoj apo jetoj ashtu. Gjithsesi, ata që e qortojnë më shumë Amakain, janë hebrejtë. Lexova një tekst të tillë ku i thuhej se, ”ti gjithçka mund të jesh, vetëm çifut jo”. Mu kujtuan një version poetik i viteve të hershme ”botë! përse kaq rreptë i ndëshkon ata/ q më shumë të deshën/ që të zbardhën faqet?”. Aty së fundi, Kadare duke iu referuar konfliktin ruso-çeçen thotë që popujt bëjnë mirë të dëgjojnë gjenitë e tyre, edhe Rusia. E kishte fjalën për Tolstoin, që i sugjeronte të drejtën universale të ekzistencës së një populli në liri. Mirëpo, pavarsisht natyrës së kontradiktave në përgjithësi popujt nuk e kanë bërë këtë. Ashtu sikur edhe Shqipëria me Fishtën. Greqia me Janis Ricosin, Gjermania me Brehtin, Kili me Nerudën, Franca me Eluarin etj. Këtij fati sigursht nuk i ka shpëtuar as çifuti Amakai. Edhe pse Izraeli ka pllakat nëpër mure me vargjet e tij. Diku më sipër Amakai thoshte se, ”nëse nuk e ndiej brizën e mbrëmjes/ asnjëherë nuk do t’i fal këto mure”. Të besojmë që krenaria e një populli, më saktë ajo që e përdorë populli, është e rreme? Asgjë nuk është për të mos u besuar.

KUSH I TRADHËTOI KËTA BURRA ?

by

Nga Fritz RADOVANI/
JANAR 1945…
Kam pasë fatin e madh me i pa me sy e me shkelë ndër ata male madhështore! Askush pa e kerkue buken e kakinit të gatueme nder magje nga stajanicat burrnesha e pa e shoqnue ate me djathin e atyne shekeve shekullore, tue i mbyllë urimet “u lumshin duertë e u ardhëshim për të mirë” mbas mazës së çapres, nuk e di se çka bulojnë ata lisa!
Rriten e rriten sa të duket sikur majat e tyne shpojnë qiellin e vrantë!
Beja e Tyne porsa fillojnë me marrë mend asht “per Qiell e Dhé!”…
E, për këte Bé, e bajnë vdekjen si me lé!
Me 29 nandor 1944, nga Qielli ra një rrëfé e Dheu plasi… Vetem gjarpijë e kobra me yje në ballë ua mësyne Atyne Maleve! Dora e pabesë e Esad Pashë Toptanit të rij, me 8 nandor 1941, ua kishte shitë edhe njëherë ata Troje shovenistëve sllavo komunistë ashtusi në vitin 1913, kur Flamurin e Gjergj Kastriotit… deshën me e zbritë me topa… Po, Burri i Madh i Shqipnisë, që u tha: “Gjuenje, Flamuri ynë e ka per nder me u gjuejtë me topa!”, nuk ishte ma! Po, Beja e Tij ishte Betim i Atyne Bjeshkëve të Nêmuna. Burrat e Dheut të mberthyem nder çakçir dhe armët e Lirisë nuk pranuen “lavdinë e tradhëtisë”!
“Faji bjen mbi ju, se ju u lidhët me armikun tonë shekullor serbin!” E, shpellat u mbushën plot e përplot me djelmë të Maleve e të fushave, ku gjaku shkonte rrëkajë që n’ atë ditë të zezë kur Shqipnisë i ishte mohue Liria e Atdheut edhe nga Fuqitë e Mëdha.
Horrat e vagabondat do të qeverisin Shqipninë, e mbasi ta vjedhin e lajnë me gjak Nanat Shqiptare me futa mbi kokë do t’ ua shtrojnë sofrat laperave kriminelë, e kujt, bash atyne që u kanë masakrue djelmët e ua kanë dhunue nuset si mos ma keq nder kampe shfarosje e interrnimi…e djelmëve prej gjiut, ata u kanë dhanë me pij helmin e jetës, edukaten komuniste, paburrninë e tradhëtarit dhe pafëtyrsinë e antishqiptarit!
E këte dhunë e marre nuk e pranonin asnjeni nga Ata dy Burra!
Dedë Coku… nga Kelmendi e Prekë Cali, Prijës Bajraku, vendosën me vdekë!
Një fjalë goje…”Me vdekë”…
Me kohë e dinte kush janë Ata Male edhe Austro – Hungaria… Miss Durham, ua pat shpjegue mirë anglezëve dashuninë e Saj per Ata Male, po “këshilltarët e tyne” pranë Mugoshës dhe Enver Hoxhës, preferuen “gënjeshtren”… U lidhën me Titon. Ata, jo vetëm na shitën, po edhe na tradhëtuen: “Qendroni, se do këthehemi shpejtë!”
Këta rreshta që po shkruej janë një ofshamje e vertetë per Ata Burra që nuk i njoha, po njoha pinjollë të Tyne…E, edhe sot nuk mund të harroj Sytë e skuqun të një Shqipes së Selcës së Kelmendit kur doli nga kinema “Republika”, i lidhun me pranga dhe mes xhullinjëve, tue shikue mes rrypave të drrasave të një kamjoni zis, porsa i kishin komunikue dënimin me vdekje…Ishte Don Dedë Malaj! Pak kohë ma parë i kishe shterngue dorën e Tij prej burri e të Shugurueme… Ishte një mbasardhës i denjë i Atyne Bjeshkëve, ishte i daltuem bash prej Atyne Gurëve të lamë me gjakun e 118 Malësorëve, që u prenë në besë nga disa kriminelë që i rrethuen bashkë me forcat jugosllave, ku drejtonte antishqiptari i njohun krimineli Mehmet Shehu, kur llomi i atyne Malësive pat tradhëtue Prekë Calin, i cili u pushkatue tek Muri i Rrëmajit, me 25 Mars 1945.
Janë plot 70 vjetë, që në janarin e vitit 1945 disa tradhëtarë tjerë, të cilët, simbas porosisë së Beogradit, gjoja per marrveshje, mësyen Derën e njohun të Kelmendasit tjeter trim e Atdhetar, Cok Preku i njohun në kryengritjet antiturke per Pavarësi, dhe i kënduem edhe në “Lahuten e Malcis” bashkë me dy djelmët Gjeto e Dedë Coku, gja kjo, që e bante ma të “pelqyeshme” edhe zhdukjen e djelmëve të Tij Gjetos e Dedës, të ramë nder krahinat e Bregut të Matës, ku vrasjet dhe zhdukjet e komunistëve pa gjyqe dhe me terror ndaj malësorëve trima ishin të përditëshme dhe në çdo cep të atij vendi.
Pikrisht, qendrimi i Tyne Atdhetarë, i njohun që nga 1911 me Dedë Gjo’ Lulin, e në vazhdim kunder pushtuesëve shovenistë sllavë der tek Tito, gja për të cilën sherbëtori i tij anadollak Enver Hoxha, ishte i gatshem dhe me andjen e një terroristi e dinte mirë se po kryente tre sherbime: Zhdukte antiturqit, antisllavët dhe siguronte kolltukun e vet personal edhe “mbas vdekjes”… Ashtu u veprue kudo u shkeli kamba në Malet e Veriut, në Dukagjin, në Pukë, në Mirditë, në Zadrimë, në Mal të Kolaj, në Velipojë dhe kudo ku Atdhetarët Shqiptarë të Alpeve tona ishin në ballin e luftës per Liri.
Pra, piksynimi ishte perdhosja, dhunimi dhe shburrnimi i Atyne Bjeshkëve!
Ndoshta, ishte njê profetësi epiteti Bjeshkët e “Nêmuna”!
Në mbyllje të këtyne pak rreshtave Perkujtimor të vrasjes së Atdhetarit të Madh Dedë Coku, me daten 26 Janar 1945, kur në Shkoder pëballë Bashkisë po fliste Arif Gjyli, shoku i tij i armëve Qamil Gavoçi shkrepi armën mbas kokë tek Shaban Elezi, Dedë Shabani, Kol Sokoli, Mark Pikolini, Selim Qorri dhe Xhemal Mlika, të cilët, gati edhe po harrohen… Dedë Cokun e veçuen nga ky grup dhe e nisën per Lezhë, ku në hymje të saj pa mërrijtë tek Ura e Lezhës, edhe Deden mbasi e masakruen e pushkatuen.
Në dosjen e Dedë Cokut asht edhe një shenim: “Dedë Cokut lejen e armës ia ka lëshue vetë Kolë Radovani… dhe Deda shton: Po, se Kolë Radovanin, e kam pasë mik..”
Në shenjë Nderimi dhe respekti per Dedë Cokun, Mikun e Babës sim…
Këta pak rreshta në këte 70 vjetor të vrasjes së Tij Burrnore…Autori.
Melbourne, Janar 2015.
NE FOTO:Dede Coku, skulpture nga Vasil Rakaj

LIBËR NGA SIRTARI-AUTPORTRETI ORIGJINAL I AUTORIT NË KËRKIM TË NJOHJES SË THELLË TË VETVETES

by

Shkruan:Mikel GOJANI*/
Romani “Iluzione në sirtar”,botuar nga shtëpia botuese “Toena”,është njëri ndër romanet më interesant dhe më të lexuar të shkrimtarit, por edhe në letërsinë bashkëkohore shqipe. Vetë tema dhe motivi i romanit ka bërë që lexuesi shqiptar të jetë kureshtar ta lexojë këtë roman.

Një rrëfim në vetën e parë për fatin e artistit dhe të letërsisë në acarin e diktaturës

Libri “Iluzione në sirtar” i Fatos Kongolit është një formë interesante për të shkruar për veten, por njëkohësisht edhe për të tjerët. Në rrëfimin e shkrimtarit ngjarjet zhvendosen në hapësirë dhe në kohë. Shkrimtari ka rrëfyer për ato gjëra ku i dhembte më tepër, aty ku shpirti ka qenë më i trazuar ato ngjarje kanë lënë gjurmët e veta. Prandaj pyetjet janë përqendruar më së shumti në ato tela të dhimbjes së shpirtit të shkrimtarit, aty ku dridhen më tepër dhe mu për këtë, në përgjigjet e vetë shkrimtarit, ngjarjet, personazhet marrin lirshmërinë e paraqitjes. Pra, një lirshmëri para vetvetes dhe të tjerëve. Kjo rrjedh edhe nga korrektësia dhe sinqeriteti që ngërthehen në ndjenjën e çiltër të shkrimtarit. Libri “Iluzione në sirtar”, është një rrëfim për vetveten dhe të tjerët, për turbullirat dhe trazimet e botës shqiptare gjatë fundshekullit 20 dhe fillimit të shekullit 21. Gjatë tërë të të rrëfyerit të ngjarjeve në roman memoria e shkrimtarit në lëvizje duke pasqyruar ngjarje dhe moment tepër interesante nga jeta e shkrimtarit, por edhe të njerëzve të tjerë që kanë bashkëjetuar kohën me shkrimtarin. Në këtë roman portretizohet fati i njeriut, kësisoj njëherësh edhe fati i shkrimtarit, një fat me plot krajate dhe moment të tjera tepër interesante të jetës së tij dhe të njerëzve, duke u fokusuar kryesisht ndaj padrejtësive të botës njerëzore, ndaj një realiteti të egër e të veçantë në jetën shqiptare. Libri është një dëshmi tronditëse për dramën vetjake dhe të Shqipërisë njëkohësisht dhe është nga ato dëshmi që janë shfaqur rrallë në botën e letrave shqipe. Kësisoj, një libër i tillë mund të quhej ndryshe edhe “libri i shumë dëshmive autentike”. Në lajtmotivin që përshkohet në pasthënien e këtij romani, thuhet se romani “Iluzione në sirtar është i ndërtuar mbi ty motive të ndërthurur, jeta e shkrimtarit dhe rruga e tij e vështirë drejt letërsisë, ky “pothuajse roman”, me personazh qendror vetë autorin, na sjell pamje të papërsëritshme epokash, të djeshme dhe të sotme. “Dhe një varg protagonistësh të letrave shqipe, të kulturës, arteve, politikës etj., ashtu siç i ka njohur autori,që nga fëmijëria e hershme e më vonë, në kohë të qeta e të trazuara,gjatë periudhës së diktaturës e pas rrëzimit të saj. Është një autoportret origjinal dhe i sinqertë. Për herë të parë Kongoli i kthehet këtu disa episodeve nga më të rëndësishmit dhe më traumatikët në jetën e tij. Një libër i veçantë, i pari në letrat e sotme shqipe,ku autori kërkon të shoh thellë në vetvete, për t’i bërë më të kuptueshëm librat e tij përmes zbërthimit të vetvetes”.
Denduria e madhe e ngjarjeve dhe përjetimeve që kanë marrë jetë në libër
Në romanin “Iluzione nga sirtari”, vetë shkrimtari Kongoli është kryepersonazhi i veprës dhe duke prezantuar vazhdimisht ngjarje reale, ai kthehet në një narrator. Të krijohet përshtypja se është përpjekur të mos i shpëtojë asgjë nga ajo e kaluar e hershme,por edhe e mëvonshme. Kjo gjë krijohet nga denduria e madhe e ngjarjeve dhe përjetimeve që kanë marrë jetë në libër. Por shkrimtari ka ditur që në atë lumë ngjarjesh të përjetuara, të veçojë ato më të rëndësishmet, ato gjëra që e kanë prekur, ngacmuar më tepër dhe kishin zënë vend në kujtesën e tij. Natyrisht që kryepersonazhi është në qendër dhe rreth tij lëvizin ngjarje e personazhe të tjerë, por shkrimtari përveçse ndriçon marrëdhëniet e tij me këto personazhe, ku ka prezantuar në mënyrë mjaft realiste dhe pa nuanca. Pra, siç e potencuam edhe më lart, shkrimtari Kongoli në optikën e tij ka përfshirë sekuencat më ekskluzive që ka rrokur memoria e tij dhe ato ka bërë përpjekje për t’i venë në letër, sepse sikur edhe ai vetë e ka ndier si borxh ndaj vetvetes, njerëzve dhe realitetit që ka rrethuar.

Përjetimet më të hidhura fatet e këqija të shumë kolegëve viktimë e ideologjisë ekstreme
Autori Kongoli në vijim vë në pah edhe shumë ngjarje të tjera interesante. Kongoli shkruan edhe për librin e tij të parë të botuar më 1972 me tregime të titulluar “Shqetësime të ngjashme”, më nxitjen e kritikut Rinush Idrizi, i cili në atë kohë ishte redaktor në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”, kështu që edhe botues i këtij libri ishte po kjo shtëpi botuese. Libri u prit mirë,po ashtu edhe u vlerësua pozitivisht nga kritika letrare e kohës. Moment tjetër të rëndësishëm autori paraqet edhe vitin 1970 kur vjen si redaktor i të përjavshmes “Drita”, organ i LSHASH, ku gjeti figura të shquara të letërsisë dhe kulturës shqiptare, si Nasho Jorgaqin, poetin Viktor Qurkun, Abdurrahim Myftiun, Frida Idrizin, Thoma Frashërin,Vasil Melon, Moikom Zeqon e të tjerë. Goditja e disa krijuesve, si e Fadil Paçramit, e Todi Lubonjës dhe i shumë të tjerëve që ndodhën pas Festivalli të 11 të këngës në Radio – Televizion, ishte një përjetim i hidhur dhe tragjik për shkrimtarin. Arrestimi dhe dënimet e ashpra më burg,përveç këtyre dy të parëve, pasuan edhe me arrestime dhe burgosje të një vargu tjetër të shkrimtarëve dhe artistësh të njohur,ndër të cilët edhe dramaturgun Minush Jero, regjisorin Mihal Luarasin, piktorët Edison Gjergo, Maks Velo, Ali Oseku etj., frikësimi i të tjerëve, krijimi i një klime terrori midis krijuesve dhe artistëve,dëshmuan se kjo organizatë nuk ishte një mbrojtëse e anëtarëve të saj,mirëpo që u vu në shërbim të persekutorëve dhe u bë vetë persekutorë. Shembulli më i fundit në atë “gjueti shtrigash’, ka qenë edhe “linçimi” i një prej figurave më emblematike të letërsisë shqipe, Petro Markos. Shkak për “linçimin” e Markos u bënë dy veprat e tij, romani, “Një emër në katër rrugë” dhe drama “Niku i Martin Gjinit”, botuar në revistën “Nëntori”. Largimi për një kohë nga gazeta “Drita”, shkuarja në kryerjen e stazhit të kandidatit të partisë, kthimin e sërishëm në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”paraqesin moment të rëndësishme në jetën e shkrimtarit. Kthimi në këtë shtëpi mundësoi vazhdimin e angazhimi të tij në krijimtari letrare. Më 1978 botoi librin e dytë me tregime, të titulluar “Tregim”, që u prit jashtëzakonisht mirë dhe vlerësimet për këtë libër ishin shumë pozitive, “një libër i freskët dhe me shumë jetë”. Moment i hidhur në jetën e autorit është edhe shuarja e atit të tij, që i lë zbrazëtirë të pakompensueshme në jetën e tij. Moment prapë tepër i ndjeshëm për shkrimtarin dhe që ka lënë vrragë të pashlyeshme në jetën e tij, doemos është edhe dënimi i një kolegu në vitin 1981, që, sipas tij me rastin e këtij dënimi ai ishte përlyer” dhe, siç shprehet ai s’mund të jem i larë”.
Libri “Iluzione në sirtar”, ka ngjallur reagime pro dhe kundër për rrëfimin e një episodi nga më të vështirët e jetës së tij autorit. Në vitin 1981, ai dëshmon në gjyq ndaj ish kolegut Hysenil Dume në ndërmarrjen letrare “8 Nëntori, i cili u dënua me 8 vjet burg. Është një periudhë e zymtë politike për vendin, po aq edhe për autorin.
Periudha e tranzicionit me plot iluzione dhe zhgënjime…
“Periudha 20-vjeçare e tranzicionit ka qenë padyshim një periudhë plot iluzione dhe zhgënjime, sepse realiteti që pasoi ishte një realitet i egër nga pikëpamja njerëzore. Kështu është rrëfyer kjo epokë nga ana a autorit. Periudhë kjo që ka prodhuar konfliktin e madh i cili është ekspozuar në shumë shtresa të shoqërisë, por më i ashpër ishte ndaj botës së artistëve dhe letrarëve, gjatë regjimit komunist. Pra, kemi identifikimin e sundimit të egër të pushtetit, kur sigurimi operonte në hapje dosjesh, listash etj., ku u vunë në vrojtim gati e gjithë inteligjencia…” Duke e shoqëruar Fatos Kongolin në këtë rrëfim nga fillet e jetës së tij, pastaj rinia studentore, jeta trevjeçare në Kinë, angazhimet si mësues, pastaj në Fabrikën e metalurgjisë, angazhimet në gazetën “Drita”, në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”, deri tek angazhimet dhe aderimet e tij gjatë fillimeve të demokracisë përkrah Partisë Demokratike, e ndiejmë peshën e kohës dhe mënyra se si ajo rëndon. Ndiejmë vuajtjen e fjalës, në formën e heshtjes, si frikë e skalitur në ndjenjën e cilitdo individ që ka jetuar ato kohë me ato esenca të trishta. Në romanin, “Iluzione në sirtar”, autori ngërthen jetën e një njeriu të dinjitetshëm, kur njeriu u shndërrua një vlerë e pavlerë; ngërthen jetën e një shkrimtari, i cili u përkul para atyre stuhive të kohës për të mos u thyer shpirtërisht as moralisht. Shkrimtari Fatos Kongoli përmes romanit “Iluzione në sirtar” ka bërë që përmes të të rrëfyerit të tij, realiteti dhe e vërteta të marrin status shumë të veçantë dhe tepër meritor. Sepse shkrimtari Kongoli ka zgjedhur vetes këtë rrugë të vështirë: rrëfimin real dhe të vërtetën të cilës nuk i është shmangur as atëherë kur është bërë fjalë për Fatos Kongolin….
Kështu, dhe krejt në fund lirisht mund të konstatojmë se romani “Iluzione në sirtar”, te autorit Fatos Kongoli, si gjithë romanet tjerë, lexohet me kureshtje dhe me një frymë.
*(Disa aspekte rreth romanit “Iluzione në sirtar”, autor Fatos Kongoli, botoi “Toena” Tiranë 2012)

Ndërroi jetë heroi i kombit Kapidan Ded Gjon Marku

by

Shkruan: Mr.sc.Nue Oroshi/
Pikërishtë sodë me 23 Janar 2015 nga Shkodra mora lajminë se ka ndërruarë jetë djali i katërt i Kapidan Gjon Marka Gjonit, Kapidan Dedë Gjon Marku. Kapidan Dedë Gjonë Marku një jetë të tër i bëri ballë tmerritë dhe diktaturës komuniste. Klyshtë e rusisë dhe të serbis Enver Hoxha, Mehmet Shehu dhe shum tradhtarë tjerë të kombitë shqiptarë nukë arritën ta bëjn për vete pinjollin e katërt të derës së kapidanëve të Mirditës Kapidan Dedë Gjon Marku. Madje gjithmonë më silleji në mendje një dialogë i Kapidan Dedë Gjon Markut, me një mirditorë të kuqë që pasiqë kishte filluarë diktatura komuniste, ti haji bijtë e vetë edhe ky Mirditorë kishte përfunduar në burg.
Dhe kurë u takua me Kapidan Dedën aji i tha. “Dedë qenke zbardhurë i tëri”. E Kapidani ju përgjigjë, “U zbardha se smujta me u skuq”.
Kapidan Dedë Gjon Markun për her të parë e takova në Shkodër, në Sesioninë e tretë Shkencorë që e mbajtëm në Shkodër ne vitin 2005. Ishte një burr i qetë i menqur, edhepse kishte kaluarë një jetë të tër na kalvarin komunistë, aji e ruante kthjellësin e mendjesë. Aty e shohë se edhe i ndjeri atdhetari Mentor Quku, kishte një respektë të veqantë për kapidan Dedën, i cili në një prononcim për kontributin e Derës së Gjomarkajve studiuesi Mentor Quku do të thotë këto fjalë “emri i derës se Kapidanit te Mirdites esht nje emer i madh i cili për fat të keq në Historin e Shqiperis, gjatë periudhës se diktatures komuniste ka qen i përbaltosur i fshim nga historia i ngarkuar me epitete negative, un mendoji se historiografia shqiptare ka një obligim që me ndriquar kontributin kombëtar të kësaji familje, me dokumente me fakte dhe me argumente. Kapidan Deda mori pjesë në sesionin shkencorë që e mbajtëm në vitin 2005 në Shkodër, dhe porosiste që të shkruhet vetëm e verteta. Vetëm ato ngjarje që kanë ndodhur pa i zmadhuar, por edhe pa i humbur dhe fshehur të vërteten historike.
Më pasë në vitin 2012 së bashku me TV e Prizrenit, e realizuamë filmin dokumentar me titull Kapidanët e Mirditës një histori lavdie e persekutimi, që ësht filmi dokumentar i parë për Kontributinë Kombëtare të Familjes së Kapidanëve te Mirditës. Shtylla kryesore ne kët Dokumentar ishte pikërishtë Kapidan Ded Gjon Marku, si dhe e motra e ndjera Bardha Gjomarku heroin e papërkulur, qe stoikisht ju beri balle diktaturës komuniste
Aji përveqë të tjerash na tha: Kur Kapidan Marku dhe Lleshi kanë filluarë qëndresen antikomuniste me armë un si ma i riu që isha kam mbetur me familje, pasiq isha student. Në Shkodër kan hy forcat partizane me 26 Nentor 1944, tri ditë mbasë jamë burgosur, ndersa un jam liruar ne marsin e vitit 1990, mbasë 46 vjetësh. Gjat kësaji periudhe 16 vjet i kam ba burg të rand, 30 vjet i kam ba internim por edhe internimi ka qen një burg i vërtet.
Studiuesja Fatbardha Mulleti Saraqi ka bër një studimë, të veqant për Kapidan Dedë Gjon Markun. Ajo në shkriminë e saj Kapidanë Ded Gjon Marku një jetë nën stuhinë Komuniste, do ti përshkruanë disa momente të jetës së Kapidan Dedës në kët mënyr:
Kur e liruan nga burgu nuk arriti të takohej me familjen sepse e riarrestuan. Është mbajtur për tre vjet i izoluar nga sigurimi i shtetit në Tiranë.
Në jetën e tij periudha më e vështirë ka qenë hetuesia, ja si e tregon Kapidan Dedë Gjonmarkaj:- “Piketonin njerëzit që do të dënoheshin. Gjendeshin denoncuesit, këto mund të ishin nga kasta e kuqe ose dhe njerëz të thjeshtë apo dhe nga shtresa e të përndjekurve politik. Kjo zbatohej nga hetuesit.
Këtu përdoreshin lloje të ndryshme të torturës duke filluar nga ato psikologjike e deri tek torturat trupore që ishin të shumëllojshme.
Kur i burgosuri arrinte të dilte në gjyq, aty mbaronin torturat e hetuesisë, dënimi ishte faza tjetër e vuajtjes. Mandej vazhdonte jeta prej skllavi në burgjet e diktaturës komuniste, skllevërit shqiptarë që ishin cilësuar të “deklasuar”, armiq, fëmijë armiqsh, shfrytëzues”. Nga viti 1950 – 53 i bënin presion që t’i shkruante letër babait (që ishte jashtë atdheut), donin ta bënin vegël të sigurimit, për ta dërguar me aktivitet, për diversion në radhët e diasporës (në Amerikë).
Tre vjet nën tortura, pa ushqim, pa u la, ka qenë gati duke vdekur, iu fry trupi dhe u bë me anemi të theksuar. Me gjithë torturat që i bënë, ai qëndroi i fortë dhe nuk pranoi të bëhej bashkëpunëtor domethënë vegël e sigurimit të shtetit komunist.
Kur e panë që anemia kishte përparuar, atëherë e vunë në ushqim, mandej e nxorën në gjyq dhe e dënuan për herën e dytë, shtatë vjet heqje lirie, gjoja për tentativë arratisjeje!! Gjatë kësaj periudhe nëna e motrat që ishin të internuara, nuk e dinin ku ishte djali i tyre. Kapidan Deda tregon: – “Ka qenë periudha më e tmerrshme e jetës teme. Mbasi më dënuan për herë të dytë, shtatë vjet, më dërguan në burgun e Gjirokastrës. Atëherë më lejuan me i shkrue letër familjes, për me i tregue se ku ndodhem… Ato nuk dijshin se ku jam…”
Ka provuar burgun e Vlorës, Shkodrës, Tiranës, Gjirokastrës dhe Burrelit. Ka punue në të gjitha kampet e shfarosjes, ku të burgosurit shfrytëzoheshin si skllevër, si në kampin e Zadrimës, në punimin e digës në Baçel e Naraç.
Mbas rënjes së Komunizmit rinis jeta e këputur e Kapidan Dedes, i cili duhet të permbush edhe një mision tjetër të rrëfeji për të gjitha ato përjetime nëpër burgjet, dhe kampet e përqëndrimit komunst burgje të cilatë ju ngjanin atyre te mesjetës me emrin paluri, pasiqë ishin burgje të ndërtuara me një qëllim të veqant që shumica e të burgosurve të vdesinë aty. Kapidan Deda na thotë se pasiqë, kemi dalë nga burgu elementi i djatht, ishte i shkatrrume. Shoket me te mir ishin pushkatuar kam ra 22 vjeq kam dal gati 70 vjeq. Mbas pes vjetesh burg tre vite kam qen i izoluem. Kur kam dal preji izolimit kur e kam par veten ne pasqyr jam tmerruar kur e kam par veten. Pshtum kot.
Dy gjana i kemi pa nëper burgje dhe kampe të përqendrimit se sa posht bjen karakteri i njeriut dhe se sa lart ngritet karakteri i njeriut. Un kam pa nje qen që kishte kap një zorrë te qejve që i prenin, ku në një anë e ka kap zorrën qeni ndërsa ne anën tjeter i burgosuri, se kush ta merr i pari zorrën e lopës me hanger. Por kam par edhe akte heroizmit, ku qindra vet duke shkuar per tu pushkatuar kanë brohoritur Rrnoft Shqipëria, Posht Komunizmi, Posht Komunizmi.
Me la përshtypje të jashtzakonshme se si e plasonë lajmin njëri ndër historianët më të mirë që ka sodë Shqipëria prof.dr.Romeo Gurakuqi, pinjolli i Gurakuqve të mëdhenjë, ne mesë tjerash do ti thotë edhe këto fjalë“ Sot vdiq Kapidani Deda i Gjoni të Markagjonit, përfaqesuesi i brezit të vjetër të Familjes Princore të Mirdites. Shqipëria zyrtare ka 70 vite që ose i ka shkatërruar familjarisht përmes burgosjeve, internimeve dhe dezinformimit publik, e propagandës denigruese për trathtira qe ato nuk ia kanë bere kurre Shqipëris, ose i kane harruar. Akuzues ishin shitësit e Shqipëris e Kosoves tek Serbia e Rankoviqit dhe Titos, tek Stalini dhe Mao Ce Duni“.
Deri më tani ësht e vetmja Shoqata e Intelektualëve mbarë Shqiptarë Trojete e Arbrit, e cila në 12 sesionet e mbajtura deri më tani në shtatë akademit dhe në botiminë e 11 veprave enciklopedike me fakte shkencore ka botuarë dhjetra punime për kontributin kombtarë, të Familjes Princërore të Kapidanëve të Mirditës, ku në mesinë e punimeve të botuara ësht edhe punimi për Kapidan Ded Gjon Marku. Konkretishtë më së shumti rrethë Aktivitetitë kombtarë të kësaji familje kanë botuarë punimetë e tyre studiuesi Tomë Mrijaj, i cili ishte njëri ndër bashkpuntorët më të afërt të legjendës së kombit shqiptarë Kapidan Ndue Gjon Marku, studiuesja Fatbardha Mulleti Saraqi, e cila si një bletë puntore mblodhi dëshmitë e përjetimeve të familjesë së Kapidan Gjon Marka Gjonit, disa punime i bëri edhe studiuesi Idriz Lamaj, si dhe autori i këtyre rreshtave Nue Oroshi.
Pa harruarë studimet e profesorëve të nderuarë Ernest Koliqi, e Zef Valentini, si dhe studimet e Tahir Kolgjini, të botuarë në revistatë Shejzatë dhe në lajmëtarin e të Mërguemit që ishte organ i Bllokut Kombtar Independent. Studiuesja Fatbardha Mulleti Saraqi do ta jap edhe bilancin tragjik te kësaji familje atdhetare ku do të shkruanë „Dy djemtë e familjes Mark e Sandër (Llesh) Gjon Markagjoni të vrarë në vitin 1946 – 47 në moshën 33 dhe 27 vjeçare. 40 (dyzet) vjetë burg, 254 (dyqind e pesëdhjetë e katër) vjet internime dhe tre nana të shtrenjta vdiqën në internim. Iu shtetëzuan pronat, konfiskim i çdo gjëje, rrafshim i kullave të familjes në Orosh – Mirditë, atje mbetën vetëm gurët.
Për afro 50 vjet vazhdoi tortura, burgjet, internimet dhe denigrimi i familjes me anë të radios, librit, artit skenik, filmit, televizorit… deri në pafundësi, shpifje, arti i gënjeshtrës në stadin më të lartë.
Kët shkrim të shkurtër kushtuarë Kapidan Ded Gjon Markut do ta perfundoji pikërishtë me fjalët e ti që mi tha gjatë intervistës që bëra me ta në vitin 2012, ku ndër të tjera tha“ Te gjith ata që i kanë shpetuar periudhës Komuniste pa u njollosë ta dini se janë njërëzit ma të mir të Shqipëris. Ata jo vetëm që ishin njerëzit më të mirë të Shqipëris por edhe ishin dhe mbetën udhërrefyesit Kryesorë të një Shqipërie Evropiane, ku për kët Shqipëri Evropiane dhe Etnike, Familja e Kapidanit të Mirditës kishte sakrifikuarë më së shumti ndërsa Kapidan Ded Gjon Marku kishte bër 46 vjetë burgje dhe internim.. Historia e Shqipëris nukë mundë të shkruhet pa kontributin kombtarë dhe atdhetarë për pesë shekuji me radhë të derës së kapidanëve të Mirditës, pjesë e kësaji historië tani ësht edhe Kapidan Ded Gjon Marku.Heroi i kombit shqiptarë që për 46 vjetë të plota sfidoji diktaturën komuniste duke i qëndruarë me besnikëri atdhetarizmitë shqiptarë dhe duke mbetur trashëgimtarë i denjë i derës së Kapidanëve të Mirditës.

JETA SJELL JETË TE ASHPER NGA REALITETI I SOTEM I TIRANES

by

Nga Avdulla Kenaci/
Romani “Djalli që pagova për këshillë” i shqiptaro-kanadezes Jeta Vojkollari./
Isha shumë kureshtar të lexoja romanin e Jeta Vojkollarit “Djalli që pagova për këshillë”. E para, jetojmë të dy në të njëjtën hapësirë kanadeze, vijmë të dy nga Tirana dhe jemi me origjinë nga Jugu i Shqipërisë. Ajo ka më shumë se një dekadë që jeton e punon në Toronto, ndërsa unë kam ardhur më vonë. Vallë cfarë mbart nga realiteti shqiptar ky krijim letrar i saj? Po ato cfarë ka përftuar autorja nga puna dhe jetesa në një vend të zhvilluar si Toronto si i ka përcjellë në roman? A u përgjigjet ajo këtyre pyetjeve që unë bluaj në mëndje para se të nis leximin, apo thjesht vepra e saj është një fikshën që nuk ka lidhje fare me pyetjet e mia. E kështu nis ta lexoj. Janë disa faqe ku si në një studio televizive prezantohen personazhet një nga një; Sabrina, Rakela, Fabiana, Moza, Luli, Amanda….Fillimisht asnjë pikë takimi midis tyre, por pastaj të gjithë vërtiten tek një personazh interesant, tek psikoterapiste Sabrina e cila është e përshkruar në dy plane, në jetën e saj personale dhe në marrëdhënie me gjithë të tjerët. Asaj thuajse i kushtohet i gjithë romani. Eshtë jashtë gjitha skemave, një panterë e zezë, e zgjuar, por që kafshon duke shpërndarë helmin që ka brenda saj edhe tek të tjerët. Prej këtej ka dalë edhe titulli i romanit, titull tërheqës e mjaft intrigues “Djalli që pagova për këshillë”. Duke lexuar, mendon se personazhet i ke takuar apo dëgjuar diku; një pinjoll artistësh, Tomi, parazit i neveritshëm, i paaftë që spekullon me gjoja një skenar filmi, një avokat i zgjuar që ka gardhuar një yll kinemaje, një prostitutë e abuzuar, një grua e dhunuar, një homoseksual i mashtuar, etj. Kapitalizmi i egër që po instalohet në Shqipëri, etja për t’u pasuruar me shpejtësi, ka sjellë edhe këto probleme sociale e deformime karakteresh. Autorja i ka përshkruar të gjitha këto me vërtetësi dhe kur ka vënë re se sa thellë kanë hyrë në “mëkat” personazhet e saj, (ashtu si Zhozh Sand) afër fundit është munduar t’ju gjejë thuajse të gjithëve një “happy and”. Romani të rrëmben me skenat e nxehta dhe përplasjen e karaktereve, me ligësinë e disave dhe fisnikërinë e të tjerëve. Fraza të shkurtëra, dinamike dhe përshkrime psikologjike befasuese, vecanërisht portretizimi i femrave. Ja një pasazh: “Edhe pa tualet ajo ishte yll e bukur. E gjatë, e hollë, e njomë, flokë të gjatë me onde të mëdha, flokë të shëndetshëm, me shkëlqim. Sy të mëdhenj ngjyrë bari. Buzë të kuqe me jetë. Buzë të plota, të buta. Hundë të vogël si të gdhendur me dorë nga ndonjë mjeshtër i madh që përjetësonte bukurinë femërore. Lëkurë e bardhë fëmijërore. Duar princeshe, sjellje princeshe…”
Shkrimtarja Jeta Vojkollari me shumë guxim i bën një skaner të plotë shoqërisë së sotme në kryeqytetin shqiptar dhe kontradiktave që lindin; ajo trajton pa iu dridhur dora marrëdhëniet në cift që janë aq të ndërlikuara, merr në mbrojtje femrën e abuzuar dhe indirekt vë gishtin në plagë, tregon meshkujt që abuzojnë me femrën dhe bën thirrje që atyre duhet t’u pritet dora e dhunës dhe e abuzimit.
Mos vallë këto problem janë vetëm në Tiranë?. Jo, ato janë në forma të ndryshme edhe këtu në Kanada, me një përjashtim, shteti ka projekte të vecanta për t’u ardhur në ndihmë familjeve të abuzuara dhe klientëve të tyre. Madje edhe për abuzuesit ka projekte reabilitimi. Jeta e njeh mirë edhe këtë realitet nga që ka nje kohë te gjate si punonjëse sociale. Ajo është diplomuar për ekonomiste në Shqipëri, por është riarsimuar në Kanada. Ka ndjekur kurëse pasuniversitare për aftësi këshillimi të avancuara dhe ka një certifikatë pasuniversitare për menaxhim projekti ndërkombëtar. Që nga viti 2002 ajo punon me kohë të plotë në qytetin e Torontos si punonjëse sociale në Departamentin e Ndihmës Sociale.
Leximi i romanit të befason me psiko-analizën që autorja ju bën personazheve, duket që rrëmon fort në botën e brendshme jo vetëm të viktimave të abuzimit, por edhe të psikologjistëve që merren me reabilitimin e klientëve të tyre. Pikërisht këtu qëndron edhe një nga sukseset e këtij romani, realiteti ndryshe, i sotëm, i përshkruar me shumë guxim e talent (kuptohet nga zhdërvjelltësia e frazës se ajo ka një kohë të gjatë që shkruan letërsi). Romani, edhe pse më shumë se 300 faqe, lexohet me një frymë.