Alket Veliu  

Çështja e të drejtave pronave të minoritetit grek është kusht kryesor për integrimin Shqipërisë në BE. Kështu tha kryeministri grek, Qirjako Micotaqis, teksa u pyet në panairin e 88-të Selanikut, në lidhje me marrëdhëniet me Shqipërinë. “Më lejoni të them edhe një herë se marrëdhëniet, duke parë imazhin e gjerë , pra marrëdhëniet midis Greqisë dhe Shqipërisë, që ne duam të jenë shumë të mira, kalojnë nga respektimi i të drejtave të pakicës kombëtare greke të Shqipërisë. Çështja e të drejtave pronësore nuk ka dalë asnjëherë nga axhenda jonë. Ajo po rikthehet dhe ajo që ne do të bëjmë është të sigurojmë, me ndihmën edhe të Fredi Belerit në Parlamentin Europian, që të drejtat pronësore të bashkatdhetarëve tanë në Shqipëri të respektohen plotësisht. Dhe do të thoja se ky është një kusht i domosdoshëm që Shqipëria të vazhdojë të ecë në rrugën e saj europiane”.

Greqia i vë kushte Shqipërisë, sikur të jenë suflaqe me mish derri! Ndërkohë që integrimi evropian, e ardhmja e Ballkanit dhe veçmas marrëdhëniet mes Shqipërisë dhe Greqisë, si dhe zgjidhja e çështjes çame, kanë nevojë për zëra realiste, Athina po i thotë Shqipërisë, hapur dhe pa pikë diplomacie, se nëse nuk bën lëshime, do vejë në Europë si Peshku i Hemingueit te “Plaku dhe Deti”, vetëm me skeletin pasi mishin po ia hanë peshkaqenët grekë! 

Kryeministri Edi Rama, më 24 maj 2024, iu përgjigj indirekt kritikave nga Athina për titujt e pronësisë për minoritetin grek në Shqipëri. Në fjalën e mbajtur në stadiumin në Athinë, Rama tha se Shqipëria nuk ka asnjë pretendim ndaj Greqisë: “Shqipëria nuk ka asnjë pretendim ndaj Greqisë përveç respektit reciprok, kujdesit reciprok për bashkëkombësit”. Shumë bukur! Por sjellja ndaj minoritetit duhet të jetë reciproke. Greqia dhe vendet e tjera duhet të njohin dhe respektojë me të gjitha të drejtat minoritetin shqiptar, sidomos çamët dhe arvanitët, që nuk njihen si minoritet. Atëhere ku është reciprociteti në respektimin e të drejtave të popullsisë çame, apo minoritetit shqiptar në Greqi, meqë Shqipëria e sheh Greqinë si një partner të natyrshëm strategjik? Për fat të keq sot nuk kemi nga politika greke as pranim të krimit dhe as katarsis, përsa i përket tragjedisë që i shkaktuan popullsisë çame. Për sa i përket minoritetit çam ortodoks në Greqi, fqinjët jugorë nuk pranojnë kurrsesi se ata ekzistojnë. 

Edhe nga Tirana zyrtare duhet ruajtur njëlloj kontinuiteti në politikën e jashtme, mbi bazën e asaj që është arritur për çështjen çame, të paktën deri në vitin 2016, kur Komisionit Europian njohu çështjen çame dhe, nëpërmjet komisionerit Johannes Hahn, dha bekimin për adresimin e çështjeve të hapura mes Shqipërisë dhe Greqisë. Qeveria dhe shteti shqiptar e lanë t’i ikte ky moment dhe kurrë nuk e trajtuan çështjen çame ashtu si duhet, me dinjitet, duke ditur se ngritja e çështjes çame e ndihmon pozitën e Shqipërisë në marrëdhëniet dypalëshe. Mendojmë se Ministria jonë e jashtme dhe institucionet e shtetit shqiptar duhet të mbajnë një qëndrim. Duhet t’i bëhet e qartë palës greke se që të ketë të ardhme fqinjësia e mirë, duhet besimi reciprok, duhet reciprocitet, duke lënë pas ankthet e së shkuarës, stinët me ngrica dhe grekët t’u rikthehen qëndrimeve realiste dhe një fryme tjetër, që nuk kanë munguar në të shkuarën jo shumë të largët në politikën greke.

Kostandin Micotaqis, i ati i kryeministrit të sotëm, në vitit 1992, foli për reciprocitet lidhur me çështjet pronësore, duke patur në tavolinën e bisedimeve pronat e çamëve. I biri, Qirjako, 32 vjet më pas, “harron” reciprocitetin dhe flet vetëm për “pronat e grekëve”, duke folur me gjuhë kërcënuese për integrimin e Shqipërisë në BE. Qirjako nuk kapërcen dot as babanë e vet konservator. Ja çfarë deklaroi tekstualisht Konstandin Micotaqis në vitin 1922: (K. Micotaqis: Dua të bëj tri shtesa që të jetë krejtësisht e pastër pozita greke. E para, përsa i përket temës së çamëve. Bëra të qartë në të gjitha nivelet e palës shqiptare deri te presidenti që nuk do të pranojmë kthimin e tyre për arsye që nuk është nevoja t’i analizoj këtu. Thashë temën e pasurive në bazë të njē reciprociteti tẽ çamëve që erdhën nga Greqia në Shqipëri dhe të atyre me origjinë greke që kanë ardhur në Greqi. Për këtë edhe mund të diskutojmë).

Një ballafaqim i tmerrshëm mes “fanatikut” Konstandin dhe “zombit” Qirjakos.

Historikisht ka pasur edhe politikanë të tjerë grekë që kanë dashur sinqerisht marrëdhënie normale me Shqipërinë dhe njohje të të drejtave të minoritetit shqiptar çam në Greqi. Kujtojmë deklaratën e ish Kryeministrit grek, Teodoros Pangallos, më shkurt të vitit 1926, e cila çuditërisht tingëllon aktuale. Kjo deklaratë është botuar në faqen e parë te “Gazeta e Korçës”, viti VIII i botimit, nr. 263, e shtunë, 27 shkurt 1926. Nën titullin “Deklarata të diktatorit grek mbi marrëdhëniet shqiptaro-greke”, kemi shënimin me korsiv “Çamëvet ju njihen tërë të drejtat si minoritet”: Kryeministri Pangallos dalloi popullatën ortodokse shqiptare nga minoriteti grek dhe bëri thirrje për marrëdhënie miqësore mes dy vendeve. Pangallos bëri një dallim dhe diferencim të qartë mes minoritetit grek në Shqipëri dhe ortodoksëve shqiptarë. Ai nuk i quan këta të fundit, grekë apo minoritet grek në Shqipëri. “Kur thom pakicë greke në Shqipëri”, – deklaron Pangallos, – “kujtoj dhe kam ndërmend vetëm Grekofonët të Shqipërisë Jugës dhe aspak orthodoksë shqiptarë, të cilët si shqiptarë nga raca, gjuha e kombësia janë zot shtëpie. Jam kundra asaj theorie të gabuar të disave këtu që çdo Orthodoks e quajnë grek”.

***

Nga deklarimet e Qirjako Micotaqis gjykojmë se është pikërisht mentaliteti i sotëm i qeveritarëve “modernë grekë”, që çdo orthodoks e quajnë grek!

Këto deklarata janë antishqiptare dhe “çojnë ujë”, në mullirin e nacionalizmit ekstremist grek, që kërkon ta paraqesë përpara botës Shqipërinë si shtet multietnik. Kjo sjellje e Athinës zyrtare pengon ndjeshëm bashkëjetesën e shqiptarëve me minoritarët grekë dhe rrisin mosbesimin midis tyre. Politika greke e përdor minoriten grek në Shqipëri gjithmonë kundra interesave të shqiptarëve dhe të Shqipërisë, duke u përpjekur ta paraqesë gjithë Shqipërinë jugore (Epiri i lashtë) si pjesë të Greqisë.

Dihet që Greqia është përpjekur historikisht ta përdorë pakicën greke si një bastion për të ruajtur helenizmin, duke fryrë shifrat e popullsisë “minoritare”, duke e paraqitur atë të zmadhur disa fish, kur nga rezultatet e CENS të fundit (2023) tregohet se në vendin tonë jetojnë vetëm 23.485 persona me kombësi greke. 

Historia e minoritetit grek në jugun e Shqipërisë, e cila ka variuar përmes aludimeve dhe kundëraludimeve të pafundme mbi pronësinë e tokave ku banojnë, kanë bërë që historianët dhe politikanët grekë të abuzojnë shumë, deri në çështjet më delikate që ekzistojnë mes dy vendeve tona. Pretendimet absurde janë shpalosur sa herë janë paraqitur situata komplekse në marrëdhëniet politike.

Historia e minoritetit grek në Shqipëri është e shkruar dhe duhet të dihet nga të gjithë, por edhe nga vetë minoritarët grekë, ndaj nuk mund të falsfikohet, edhe pse qarqe të caktuara greke bëjnë ç´është e mundur për të botuar gjëra që janë në interes të tyre.

Dokumentet tregojnë se në regjistrat kadastrorë të vitit 1690 të rretheve të sotme të Sarandës, Delvinës dhe Gjirokastrës, nuk ekzistonte asnjë minoritar në Shqipëri. Edhe Pukëvili, në librin e tij “Udhëtime në Greqi”, thotë: “U nisëm që nga Saranda e deri në Delvinaq, të gjithë fshatrat rrugës ishin shqiptarë…”. Kjo tregon se në fillim të shekullit të XIX, ende nuk kishin ardhur grekët në rrethin e Sarandës e të Delvinës. Ndërsa në zonën e Dropullit, grekët u vendosën në fund të shekullit të XVIII.

Dokumentet e arkivave tona, flasin saktësisht jo vetëm mbi pronësitë e tokave të minoritetit të rretheve Gjirokastër, Delvinë dhe Sarandë, por përcaktohen dhe listat e sakta të të gjithë pronarëve të tyre, të cilët janë nga qytetet e Gjirokastrës, Libohovës, Delvinës, Sarandës, si dhe të fshatarëve të zonës së Rrëzomës në Delvinë.

Mbi bazën e këtyre fakteve vërtetohet se minoriteti grek që jeton në tokat e Dropullit dhe të zonës së Libohovës në Gjirokastër, si dhe ai që jeton në komunat Finiq, Aliko dhe Mesopotam në Delvinë e Sarandë, nuk janë gjë tjetër, por toka, që u takojnë në pronësi shqiptarëve, por që përdoren nga grekofonët, të cilë tani pretendojnë për shkelje flagrante të të drejtave që u bëhet nga ana e palës shqiptare. Për ilustrim mund të sjellim njërin prej këtyre dokumenteve që gjendet në Arkivin Qendror të Shtetit, Viti 1935, dosja 316, faqe 252.

Ky dokument përmban emrat e veçantë të secilit pronar, sasinë e tokave që ka në pronësi, kufirin e tyre, vendndodhjen, si dhe të dhëna të tjera identifikuese. Çdo listë është e regjistruar dhe portokolluar nën siglën “tepër sekret”, si shkresë më vete. Konkretisht, emrat e pronarëve që mbizotërojnë në këto lista përcaktohen nga fiset Malile, Tozaj, Shehaj, Toska, Çarçani, Aliko, etj. Po ashtu, në vazhdimin e dosjes 226, të Arkivave Qendrore të Shtetit, që i përkasin vitit 1935, shpalosen radhazi hartat “tip gentplane” që evidentojnë të dhënat e pronësive për secilin territor.

Njohësi mjaft i mirë mbi historinë e minoriteve në Shqipëri, profesor Beqir Meta, duke u shprehur për historinë e minoritetit grek në Shqipëri, shkruan: “Popullsia grekofone, e cila kishte ardhur në Shqipërinë e Jugut në shek. XVII-XVIII kryesisht si bujq në pronat e bejlerëve shqiptarë arriti të konsolidohej, të zhvillohej dhe të shndërrohej në një minoritet kombëtar”.

Në vitet ’20-30 të shekullit të kaluar pozita ekonomike e sociale e këtij minoriteti u përmirësua pas daljes së ligjit për imponimin e kontratës – tip midis pronarëve e bujqve që punonin çifligjet e tyre.

Njihet tashmë saktësia dhe ashpërsia e administratës së shtetit të atëhershëm monarkik në drejtim të saktësisë së mbajtjes së dokumentacioneve zyrtare. Pas Luftës, shteti komunist minoritarëve u dha edhe tokë, por në përdorim, për të jetuar.

Shpëndarja e çertifikatave të pronësisë së tokës pas vitit 1991 minoritarëve grekë, në bazë të ligjit antikushtetues 7501, është gabim trashanik në dëm të shqiptarëve, që duhet korigjuar, që të shuhen edhe pretendimet greke për jugun shqiptar.

Aleksandër Çipa/

Debati malinj për ndarjet, xhelozitë dhe sidomos, diferencat mes shqiptarëve të Shqipërisë dhe shqiptarëve të Kosovës, edhe nëse nuk ka indicie nga jashtë, është një interes jashtë nesh, pra shqiptarisë.

Inkurajimi i konkurencës së brendshme është përherë shërbim i shëndetshëm. Shoqëritë e mençura e përdorin diversitetin plural për qëllim inkurajimi dhe si lëvizje që nuk dëmton unifikimin e aq kërkuar në historinë e një shekulli në ndarje. Mendjet e shëndetshme nuk merren me zhvleftësime të simboleve identitare, por ushqejnë një kritikë publike për të demaskuar patriotizmin e korruptuar apo nacionalizmin e shtirur dhe infektues kombëtar, duke i mëshuar kuptimësisë dhe vlerës formuese të tyre ndër brezni.

Shqipëria dhe Kosova janë në një proces ( pse jo edhe tronditës) të dobësimit demografik të tyre. Ky proces, nëse mbushet me debate malinje si ky i xhelozisë së njerës ndaj tjetrës, nuk është tjetër gjë, veçse një formë dasuese ndër shqiptarë dhe sidomos bakter i keq për breza të ardhëm.

Nga jugu i Shqipërisë dhe deri në Mitrovicë e Luginë të Preshevës, shqiptarët kanë detyrim të ndiejnë nevojën e njohjes së vetvetes, e kësaj vetveteje që pas një shekull ndarjeje, po pason nga një kohë e paemër me infektime dhe toksikime interesash fqinjore dhe deformime të rënda ndërgjegjësore.

Kauza e përbashkimit fitohet si veprim dhe proces i thellë përafrues.

Ringritjet apo përparimet, (sikundër e thonin rilindësit naimjanë të shekullit XIX), mbrothësitë kombëtare, nuk mund të mbërrihen kurrë nëse perceptohen dhe ndahen mes pjesësh dhe protagonistësh që duan vetëm pjesë, në pamundësi për të dashur të tërën. E kemi nevojë ekzistenciale të duam të tërën.(!) Dhe e tëra, për ne, është dhe do të jetë pamvarësisht; matanë Shqipërisë, matanë Kosovës-( së bashku të dyja), dhe në çdo skaj natyral të Atdheut shqiptar.

Prof. Dr. Sylë Ukshini/

Egon Bahr (RFGJ)dhe Michael Kohl (RDGJ) duke shkëmbyer dokumentet e inicialeve për të ashtuquajturën marrëveshje bazë midis Republikës Federale të Gjermanisë dhe RDGJ.

Vetëm kjo fotografi se krahasimi i nismës franko-gjermane të vitit 2023 për normalizimin e marrëdhënieve Kosovë-Serbi, e cila u “finalizua” në Ohër, tregon se sa larg janë këto raporte dhe se Ankesi i Ohrit, ka qenë i dizajnuar, jo për normalizim, por për Asociacionin, si kompromis i radhës.

Pra, Ankesi i Ohrit ishte vetëm një imitim i zbehtë dhe joserioz i Traktatit gjermano-gjerman të vitit 1972.

Objektiv kryesor i këtij traktati ishte ribashkimi i dy shteteve gjermane. Traktati shënonte hapin e parë për “ndryshimin përmes afrimit.”

Edhe pse dy shtetet do të krijonin përfaqësime të përhershme në kryeqytetet respektive. Në një letër të dorëzuar para nënshkrimit, Bahr thekson se marrëveshja “nuk është në përputhje me objektivin politik të Republikës Federale të Gjermanisë për të ndikuar në një gjendje paqeje në Evropë, në të cilën populli gjerman në mënyrë të lirë dhe të vetëpërcaktuar e rikthen unitetin e tij”. Një letër të tillë e ka bërë edhe Beogradi në dhjetor të vitit 2023, e për të cilën Lajçak bëhet sikur e ka tërhequr pala serbe.

Në në diplomaci ndëshkohet ai që është naiv.

Prof.as.dr. Thanas L. Gjika/

Më 4 shtator 2024 u nda nga jeta para kohe gazetari, analisti, shkrimtari, përkthyesi i talentuar dhe filozofi i thukët Astrit Lulushi. Për të shkruan kolegët Ilir Ikonomi, Frank Shkreli, Ruben Avxhiu, etj. Shumë prej nesh që kemi pasur lidhje miqësore, ngushëlluam familjen dhe miqtë.

Unë kam qenë dhe jam një nga simpatizantët më të mëdhenj të Astritit e të shkrimeve, si dhe të stilit të tij konçiz. Kam shkruar disa vlerësime për shkrime të veçanta, kam këmbyer letra, hartova një portret-biografi mjaft të plotë më 2022 dhe para disa javësh botova tek “Dielli” një analizë për librin e Tij të ri. Po e risjell në përkujtim të Tij.

VLERËSIME

PËR LIBRIN “PËRSHKËNDIJIME (PËRSIATJE)” TE ASTRIT LULUSHIT.

Në faqet e gazetës mujore “Dielli” të Federatës Pan Shqiptare VATRA bien në sy një varg krijuesish me interesa të gjera kultorore, shkencore e politiko-shoqërore, të cilët në shkrimet e tyre trajtojnë probleme pa nxitur polemikë me mendimet e atyre që mendojnë ndryshe nga programi i Vatrës. Këtë frymë Rugoviste e ka përforcuar edhe më kjo gazetë mbas zgjedhjes së Dr. Elmi Berisha në detyrën e Presidentit të federatës.

Midis këtyre intelektualëve krijues të diasporës sonë bie në sy Astrit Lulushi, ish gazetar i Zërit të Amerikës. Shumë nga ne kanë lexuar përmbledhjet e tij me shkrime shkencore e letrare, analizat me përmbajtje filozofike e sociale botuar në faqet e gazetave “Dielli”, “Illyria”, etj. Në vitin 2022 shkrova ese-portretin “NJË BIR I SHQUAR I DIASPORËS (Portret biografi dhe vlerësime për jetën e veprën e Astrit Lulushit), ku dhashë vlerësime për jetën e tij që karakterizohet nga sakrificat, guximi dhe inteligjenca; theksova karakterin dhe vlerat e librit madhor “Fjalori Enciklopedik…”, mësimet e tij për dënimin e krimeve të diktaturës komuniste, vlerat e artikujve kritikë shkencorë për vepra letrare e shkencore, që ai i kishte analizuar, dhe arritjet e tij si poet origjinal e përkthyes i soneteve te Shekspirit.

Një aspekt specifik i shkrimeve të Lulushit është krijimi i sentencave dhe fjalëve të mençura origjinale, prandaj në ese-portretin përkatës, nxora një varg thëniesh të tilla, të cilat i rendita në sythin me titull “Thënie të arta të A. Lulushit”. Këto thënie, të cilat ky autor po i shton gjithnjë e më shumë në shkrimet e veta, vlejnë të mësohen përmendësh e të citohen në situata të nevojshme.

Po ndalem të vlerësoj disa aspekte të librit të ri të A. Lulushitri “Përshkëndijime (përsiatje)” botim i TIRANA L. TIMES 2024, 349 f. paraprirë nga parathënia e studiuesit të mirënjohur Fotaq Andrea. Në parathënie theksohet se në shkrimet e Lulushit ka “shpërthime ngjyrash të zjarrta, dritësime mendimi, ndriçime e përshkënditje, si trok i shpejtë i kalit që hovet guximshëm mbi stërkalat ylberore të një ujëvare ndijimesh apo ndjesimesh me gjerësi e thellësi Niagare.” (f. 4).

Së pari po përpiqem të qemtoj vlera të reja të këtij autori si enciklopedist, kritik letrar e vëzhgues i hollë i proceseve socio-politike që kanë ndodhur e ndodhin rreth botës shqiptare.

Autori, i nisur nga dëshira për ta pajisur lexuesin me njohuri nga shumë dije, ka futur në këtë përmbledhje momente të ndryshme të historisë së Europës e të botës duke u ndalur në aspekte të ndryshme të jetës e të bëmave të figurave të shquara të antikitetit greko-romak e pas tij , si dhe probleme të ndryshme të shkencave historike, të moralit, filozofisë, etj.

Aleksandri i Madh u lind e u rrit në familjen mbretërore të Filipit të II, i cili ishte martuar me princeshën epirote Olimbia. Vetë Filipi i II, themeluesi i shtetit maqedon, ishte bir i një nëne ilire nga fisi i Enkelejve. Në familjen mbretërore të Filipit të II flitej ilirishtja e nënës së tij ilire dhe e Olimbisë, gruas të tij ilire-epirote. Lulushi sjell të dhënën interesante se Aleksandri në moshën 7-vjeçare filloi stërvitjet rigoroze nën drejtimin e të afërmit të familjes, epirotit Leonidha; dhe mbas 8 vjetësh, në moshën 15-vjeçare iu dha për edukim filozofit të shquar maqedonas, Aristotelit. Ky dijetar, i cili dinte mirë krahas ilirishtes, si gjuhë amëtare dhe greqishten, gjuhën e kulturës e të komunkimit në mbarë Mesdheun. Ai e brumosi djaloshin gjatë tre vjetve duke i mësuar krahas njohurive të shumta shkencore dhe poemën “Iliada” të Omerit, të cilën Aleksandri e mbante më vonë gjithnjë me vete. Në moshën 18-vjeçare formimi ushtarak dhe dituror i Aleksandrit mori fund. Ai nisi rrugën e lavdisë, krijimin e Perandorisë Maqedone, ku përfshiu gadishullin Azia e Vogël, Egjiptin, Perandorinë Persiane, dhe e shtriu shtetin e vet deri në Afganistan e në kufi me Indinë.

Pas vdekjes së Aleksandrit të Madh, përfundon Lulushi, “Athina u rebelua kundër sundimit maqedonas dhe situata e Aristotelit u bë e pasigurt”. Për të mos u dënuar me vdekje, filozofi iku në ishullin Eubea, duke thënë: “Unë nuk do t’i lejoj athinasit të mëkatojnë dy herë kundër filozofisë”, mbasi disa vjet më parë gjykata e Athinës kishte dënuar me vdekje Sokratin, filozofin tjetër të shquar (f. 13).

Analisti dhe filozofi Lulushi karakterizohet nga optimizmi dhe besimi në fitoren e së mirës. “Mendimi pozitiv na bën më elastik përballë vështirësive… Herët a vonë, njeriu që fiton është ai që mendon se mundet… Optimizmi i përhershëm është një shumëfishues i forcës… Mendimtari pozitiv sheh të padukshmen, ndjen të paprekshmen dhe arrin të pamundurën. Besoni se mundeni dhe jeni në gjysmë të rrugës [së fitores] (f. 25-26). Edhe më tej ai shton: “Kur ju refuzoheni, nuk keni dështuar. Në fakt keni kaluar një tjetër moment historik” (f. 211); “Nuk ka kreativitet, pa dështim” (f. 212), etj.

Rruga e vetme drejt suksesit sipas Lulushit është këmbëngulja, prandaj ai sjell në vëmendje jetën plot dështime gjatë viteve të para të emigrantit italian Silvester Stallone, dhe këmbënguljen e tij drejt suksesit. Djaloshi Stallone në fillim të mërgimit humbi gjithçka, por me punë ariti t’i imponohej studios së Holywood-it. Ia pranuan skenarin për filmin “ROCKY” dhe kërkesën që ai të luante rolin kryesor të heroit. Ky film mori disa çmime Oscar, dhe Silvester Stallone fitoi titullin “Aktori më i mirë”, etj. Së fundi Lulushi gjen rastin të na nxitë krenarinë ne pasardhësve të Gjergj Kastriotit, Skënderbeut duke e mbyllur shkrimin me deklaratën e aktorit të famshëm: “Gjyshërit e mij janë arbëreshë nga Italia” (f. 216).

Si njohës i shkrimeve të shenjta dhe i besimeve të ndryshme fetare, ky autor sjell disa sentenca nga “Bibla”, “Kurani”, “Rig Vedat”, dhe të urtit e lashtë kinezë. Ai shpall: “Çdo fe e bën njeriun humanist” (f. 61), dhe pastaj sjell citime nga mësimet humane të judaizmit, krishtërimit, islamizmit, hinduizmit, budizmit, etj (f. 265-267).

Në mbështetje të optimizmit të tij ai sjell dhe shumë mësime të Gandit e të Nënë Terezës. Atë që populli ynë e ka thënë prej kohësh shkurt: “I forti fal, i dobti hakmerret”, filozofi indian Gand e ka riformualuar pak më gjatë: “jodhuna nuk është armë e të dobëtit, por e më të fortit dhe më të guximshmit” (f. 62, f. 138). Si e dijmë, kjo rrugë shpuri Gandin dhe I. Rugovën tek fitorja e pararësisë së vendeve të tyre.

Optimizëm ngjall dhe krahasimi që bën autori midis dritës dhe dijes. Drita është një forcë e pazhdukshme, që mund të transformohet në energji, por nuk zhduket; po ashtu edhe dija. Ai ngul këmbë: “dija kur fitohet nga mendja, mund të dobësohet… por përfundimisht ndriçon, dhe e zgjon njeriun nga gjumi (f. 48).

Lulushi kujton plagën e coptimit të trojeve shqiptare në vitet 1912-1913 dhe ndalet tek mungesa e përpjekjeve të qeveritarëve të Shqipërisë Londineze gjatë viteve për t’i ndrequr kufijtë e shtetit të vet në gjithë trojet amëtare ku mbizotëron populli shqiptar. Me të drejtë ai shfryn: “ udhëheqja e saj [e Shqipërisë] është treguar e aftë vetëm për ta shtypur, izoluar e vjedhur popullin e vet… Të kundërtën kanë bërë e bëjnë fqinjët; Athina zyrtare – pa pranuar të përmendet çështja Çame – e quan Himarën greke; edhe Serbia – pa asnjë fjalë për Luginën e Preshevës, Medvegjen e Bujanocin – pretendon Kosovën… Shqipëria gjithnjë ka pasur bij plangprishës në udhëheqje të saj (f.49, 51).

Mund të shtohej këtu dhe fakti se Athina dhe Beogradi nuk kanë njohur e nuk duan të njohin masakrat e shumta që kanë kryer ushtritë e tyre ndaj popullit shqiptar gjatë shek. XIX-XX-të, etj.

Në historinë e Shqipërisë, autorin e ka tërhequr dhe periudha e diktaturës komuniste, të cilën shumë nostalgjikë të saj, si dhe shumë filma të Kinostudios e quajnë “epokë e artë”, kurse studiuesi thotë se periudha kur të gjithë heronjtë shqiptarë ranë me emrin e partisë në gojë, kurse të tjerëve, atyre që mendonin ndryshe, iu dha damka e tradhëtarit; pa thënë se ishte luftë civile (f. 59), shpalos mendimin origjinal të tij, se periudha e viteve 1944 – 1991 ka qenë luftë civile, pra aspak e artë.

Filozofi Astrit Lulushi bashkohet me Gandin lidhur me nevojën e faljes ndaj gabimeve e krimeve: “Hakmarrja ‘një sy për një sy’, vetëm do ta bejë botën të verbër… Mirësjellja dhe respekti i ndërsjellë është themeli i kulturës… Ligji i dashurisë nuk njeh kufijtë e hapësirës dhe të kohës” (f. 63); “Liria nuk vlen nëse nuk përfshin lirinë për të bërë gabime (f. 72).

Nuk mungojnë edhe mësime nga kultura moderne europiane: “budallenjtë nxitojnë”; “të mësuarit pak është një gjë e rrezikshme”;“të gabosh është njerëzore” (f. 71) mësime të formuluara prej shkrimtarit anglez Aleksandër Pope që në vitin 1711. Kësaj shprehjes së fundit studiuesi ynë i shton sentencën e Papës “Të gabosh është njerëzore, të falësh është hyjnore” (f.71). Këmbëngulja e Abraham Linkolnit për të shkatërruar sistemin e skllavërisë e ka tërhequr autorin e librit, prandaj ai citon nga një letër e këtij udhëheqësi amerikan: “Nëse skllavëria nuk është e gabuar, asgjë nuk është e gabuar” (f. 126).

Duke u përpjekur të mbrojë moralin e shëndoshë dhe të flakë tutje moralin e gabuar që ushqeu partia-shtet gjatë sundimit të saj diktatorial, studiuesi dënon këmbënguljen e shumë krijuesve të poemave, romaneve, filmave të realizmit socialist, të cilët edhe pas vitit 1991, pra pas dështimit me turp të sistemit komunist, vijuan të thoshin se e kishin edukuar drejt rininë shqiptare me mësimet e partisë; se “nëna e vërtetë e çdo shqiptari ishte partia”; se spiunimi i miqve, i nënës dhe i babës ishte veprim i drejtë, etj. Këto mësime dhe këmbëngulja e autorëve të atyre veprave dhe mbështetja që u bën qeveria e sotme socialiste atyre veprave dhe autorëve duke i vlerësuar me tituj nderi e çmime, për Lulushin janë një “gabim i pafalshëm” (f. 74-75).

Trajtohen dhe probleme të politikës aktuale ndërkombëtare. Kërkesa e Hamasit për të realizuar një revolucion socialist për të zhdukur Izraelin “shtypës”, sipas Lulushit, është e ngjashme me lëvizjen e partisë bollshevike e të partive komuniste që sollën në pushtet diktaturat, pra një përpjekje që nuk duhet përkrahur.

Me vlerë janë dhe disa kritika ndaj autorëve të lashtë grekë si Herodoti, i cili shtrembëroi shumë fakte historike. Në këtë aspekt, studiuesi sjell thënien e historianit romak Plutarku se “Herodoti lavdëron athinasit që flasin keq për gjithë të tjerët” (f. 86), e këtu ne shqiptarët duhet të kemi parasysh dhe sharjet e kritikat e këtij historiani ndaj popullsisë pellage dhe ilire.

Pa qenë studiues i mirëfilltë i Astronomisë, autori jep mendimin e vet të guximshëm se “krijimi i universit është jashtë shkencës së njohur; është vetëm temë kryesore në fushën e spekulimeve… edhe pse ka një mbizotërim të provave të vëzhgueshme se universi kishte një fillim dhe ka evoluar” (f. 120).

Një nga sentencat, mendimet e arta të autorit të librit, që mendoj se vlen ta ketë para sysh çdo lexues në punën e vet, është: “nga jeta njeriu mëson se suksesi nuk matet aq shumë nga pozicioni që dikush ka arritur në jetë, sesa nga pengesat që ka kapërcyer gjatë punës për të pasur sukses (f. 190).

Nuk mund të mos e përgëzoj Lulushin edhe për mendimin: “udhëheqësi bëhet diktator për të pasuruar rrethin e tij dhe veten. Fatmirësisht, ata nuk sundojnë gjatë; diskreditohen nga korrupsioni i tyre” (f. 231), mendim i cili më mbush me shpresë për një të ardhme të shëndetshme të atdheut tim të origjinës.

Origjinal më tingëllon karakterizimi që ky autor u bën njerëve duke i ndarë në tri kategori: “Budallai as nuk fal, as nuk harron; naivi fal dhe harron; i mençuri fal, por nuk harron” (f. 303).

Nga përvoja e vet dhe leximet e shumta, Lulushi jep një këshillë mbi pasurinë: “nuk ka rëndësi se sa keni; [e rëndësishme] është mënyra se si e menaxhoni atë që keni” (f. 306).

Shumë diskutime janë hapur sot mbi qytetërimin perëndimor, a ka të ardhme, apo po shkon drejt falimentimit, etj. Lulushi ndalet në trajtimin e vlerave të qytetërimit perëndimor dhe në theksimin e tipareve të tij: “Qytetërimi perëndimor nuk është ‘perfekt’; nuk ka qenë dhe nuk do të jetë kurrë i tillë, por ia vlen ta mbrojmë me gjithë të metat e tij, sepse ka çuar në shoqëri që janë më të lira dhe më të begata se kudo tjetër në botë… Perëndimi është bërë më pak fetar, më pak nacionalist dhe më pak luftarak” (f. 308-309).

Astrit Lulushi do të mbetet model edhe përsa i përket përpjekjes së tij për t’i bërë pronë të lexuesve shkrimet e veta në variantin e punuar maksimal. Ai ndiqte rrugën e popullarizimit të shkrimve të veta duke i botuar së pari tek gazetat “Dielli”, “Illyria”, në faqe interneti, etj e pastaj i përmblidhte në libra. Kjo është rruga më e mirë, sepse botimi në libra është më praktik se botimi nëpër gazeta e faqe interneti. Kopjet e një libri shpërndahen/ shiten në më shumë persona sesa abonuesit e gazetës dhe lexuesit e faqeve të internetit, ato ruhen në bibliotekat familjare e ato shtetërore, ku mund të shfrytëzohen më kollaj e në çdo kohë në krahasim me koleksionet e gazetave. Ripunimi dhe ribotimi në libër i shkrimeve të një krijuesi prej vetë autorit, përbën atë, që studiuesit e quajnë “vullneti i fundit i autorit”. Ky stad botimi i ndihmon sturiuesit e krijimtarisë së autorëve që të mbështeten tek varianti i ripunuar, pra tek varianti më i mirë i shkrimeve. Nga ana tjetër shkrimet e botuara vetëm nëpër gazeta e faqe interneti, pa u ribotuar prej autorëve në libra, rrezikohen të humbasin, ose të dëmtohen gjatë ribotimeve nga të tjerët…

I përjetshëm qoftë kujtimi i gazetarit, shkrimtarit, përkthyesit të talentuar dhe filozofit të pjekur e konçiz Astrit Lulushi!

Shaban Zenuni/

Ballkani Perëndimor, një rajon i pasur me trashëgimi kulturore dhe bukuri natyrore, po përballet me një sfidë të rëndësishme: eksodin e të rinjve me Arsim të Lart të cilët po kërkojnë mundësi më të mira jashtë vendit.

Ky trend, shpesh i quajtur “zbrazje e trurit,” është veçanërisht i theksuar në Shqipëri, Kosovë, Maqedoninë Perëndimore dhe Malin e Zi Jugor. Këto zona po dëshmojnë një largim alarmant të Rinjve të tërhequr nga premtimet për standarde më të larta jetese, dhe avancim në karrierë.

Shqipëria: Një komb në tranzicion

Shqipëria, një vend që ka kaluar nëpër një transformim të rëndësishëm që nga rënia e komunizmit, po përballet me një zbrazje të theksuar të trurit. Të rinjtë shqiptarë, veçanërisht ata me arsim të lartë, po zgjedhin gjithnjë e më shumë të largohen nga vendi.

Sipas studimeve të fundit, një përqindje e konsiderueshme e të diplomuarve të universitetit shprehin dëshirën për të emigruar. Një shembull është rritja e numrit të profesionistëve të mjekësisë që largohen drejt Gjermanisë, ku kërkesa për punonjës të kujdesit shëndetësor është e lartë. Gjermania ofron jo vetëm paga më të larta, por edhe kushte pune të avancuara dhe mundësi zhvillimi profesional.

Për shembull, Spitali Universitar i Tiranës, dikur një qendër për trajnimin e stafit mjekësor, ka parë shumë nga të diplomuarit e tij qe po largohen, duke rezultuar në një mungesë të personelit të kualifikuar në Shqipëri.

Kosova: Një shtet i ri me aspirata të larta

Kosova Shteti më i ri në Evropë, përballet me një nga shkallët më të larta të papunësisë e të rinjve në rajon. Pavarësisht entuziazmit dhe potencialit të popullsisë të saj të re, shumë prej tyre ndihen të zhgënjyer nga mungesa e potencialeve ekonomike dhe stabilitet politik. Shkalla e lartë e papunësisë, e kombinuar me mungesen e perspektivave të kufizuara të karrierës, i shtyn shumë të rinj nga Kosova të largohen. Gjermania dhe Zvicra janë destinacionet kryesore për te rinjet nga Kosova. Komunitetet e vendosura të diasporës ofrojnë një rrjet mbështetjeje për të sapoardhurit. Historija e Leutrimit, një inxhinier softuerik nga Prishtina, ilustron këtë trend. Pavarësisht aftësive dhe arsimit të tij, Leutrimi u përball me vështirësi për të gjetur një punë që përputhej me kualifikimet e tij në Kosovë. Pas zhvendosjes në Mynih, ai siguroi shpejt një pozicion në një firmë të njohur teknologjike. Ai ka theksuar kontrastin e thellë në mundësitë mes Kosovës dhe Evropës Perëndimore.

Maqedonia e Veriut, një luftë për stabilitet Ekonomik

Maqedonia e Veriut, shtëpi e një popullsie të konsiderueshme etnike shqiptare, është një tjetër rajon i prekur rëndë nga emigrimi. Zona prej kohësh është përballur me sfida ekonomike, përfshirë papunësinë e lartë dhe qasjen e kufizuar në arsim dhe shëndetësi.

Si rezultat, shumë të rinj shqiptarë nga Maqedonia e Veriut, veçanërisht ata me arsim të lartë, po largohen në kërkim të perspektivave më të mira. Italia dhe Austria janë destinacione të njohura për këta emigrantë. Merrni shembullin e Artës, një arkitekte e re nga Tetova. Pas përfundimit të studimeve në Shkup, ajo e kishte të vështirë të siguronte një punë që ofronte një pagë të mirë dhe mundësi për rritje profesionale. Ajo u zhvendos në Milano, ku tani punon për një firmë prestigjioze arkitekture, një pozicion për të cilin ajo mund të ëndërronte vetëm në qytetin e saj.

Mali i Zi Jugor një rajon në periferi

Mali i Zi Jugor, veçanërisht zonat rreth Ulqinit dhe Tivarit nuk kanë shpëtuar nga zbrazja e trurit. Rajoni, kryesisht i banuar nga shqiptarë etnikë, vuan nga një stanjacion ekonomik dhe mungesë e infrastrukturës.

Të rinjtë këtu, veçanërisht ata me diploma universitare, shohin pak të ardhme në qëndrimin e tyre. Shtetet e Bashkuara janë bërë një destinacion i preferuar për shumë të Rinj. Për shembull, Dritani, një i diplomuar në ekonomi nga Tivari dhe Ardijani nga Ulqini u shpërngulen në New York ku gjeten se shpejti nga një punë në financë dhe klinikë medicinale në Bronx.

Vendimi i tyre u shty nga mundësitë e kufizuara të karrierës dhe perceptimi se Mali i Zi nuk mund të ofronte të njëjtin nivel të avancimit profesional si SHBA.

Pasojat e zbrazjes së trurit

Emigrimi i të rinjve me arsim të lartë nga këto rajone ka pasoja serioze. Humbja e kapitalit njerëzor pengon zhvillimin ekonomik, përkeqëson rënien demografike.

Remitancat e dërguara në shtëpi ofrojnë një lehtësim financiar afatshkurtër, ato nuk mund të kompensojnë efektet afatgjata të humbjes së një brezi punëtorësh dhe profesionistësh të kualifikuar. Qeveritë në Ballkanin Perëndimor kanë njohur seriozitetin e zbrazjes së trurit dhe po përpiqen ta adresojnë atë përmes nismave të ndryshme. Këto përfshijnë përmirësimin e cilësisë së arsimit, krijimin e mundësive më të mira të punës dhe përmirësimin e hapsirës se pergjithëshme të biznesit. Megjithatë, këto përpjekje shpesh pengohen nga, korrupsioni dhe zbatimi i ngadaltë. Zbrazja e trurit nga keto Rajone është një çështje komplekse e ndikuar nga një përzierje faktorësh ekonomikë, socialë dhe politikë.

Për sa kohë që këto rajone vazhdojnë të përballen me papunësi, dhe paga të ulëta ,eksodi i talenteve të reja ka të vazhdojë. Adresimi i kësaj sfide kërkon përpjekje të përbashkëta nga qeveritë vendore dhe komuniteti ndërkombëtar për të krijuar mjedise ku të rinjtë mund të shohin një të ardhme në vendet e tyre, në vend që të ndihen të detyruar ta kërkojnë atë diku tjetër nëpër Botë.