Faruk Myrtaj/

Trokita në derë, dëgjova nga brenda “hyni, ju lutem” dhe ashtu bëra. Zonjë e shtëpisë, rreth të gjashtëdhjetave, fliste në telefon. Me gjest, bëra t’i përcillja idenë se edhe mund të prisja për pak atje jashtë por, lëvizja qetësuese e dorës së saj më siguroi se isha në rregull që kisha hyrë në apartament. Duke pritur, megjithatë, që ajo t’i jepte fund telefonatës, e pata të pashmangshme të mos kapja momente të bisedës. Përmes aftësisë relative në të kuptuarin e anglishtes së saj, dija se ajo sapo kishte botuar një libër, të parë, dhe po shkruante një libër të dytë.

Ok, but…mbase pak vonë për ty, zonjë, shtova pa zë.

Për të mos parë tek ajo, më mbeti t’i hidhja një sy tërë banesës. S’mund të mos shihja edhe në atë faqe muri ku ishte vendosur një foto thuajse nudo, femër. Pranë nudos, një tjetër foto…”Heminguej?!” pëshpërita pa dashur, zë-mekur, në momentin që ajo përfundoi telefonatën.

“Jo, është burri!” u përgjigj ajo.

Për fat, s’lashë të kuptohej që kisha parë nudon në krahë të tij. S’do guxoja, por edhe sikur… s’do dija të thosha për atë zonjë, aq më pak në një anglishte të folur të vobektë. Pata rast të vështroja sërish nga fotot në mur. Thuajse nudo, elegante, bionde, me këmbët si mbi rërë të bardhë shkretëtire, pasi shihje fytyrën e saj, arrije në bindjen se në atë foto nuk ishte zonja e kësaj shtëpie sic zor të mos mbeteshe pa pyetur për zotërinë në krahë që shëmbëllente aq shumë me shkrimtarin e shquar të brezit të humbur.

Aq më kureshtar, teksa vëreje në rafte, kudo, shumë libra nga Ernest Heminguej.

“Jeni shkrimtare?” e pyeta.

“Po sigurisht!” u përgjigj ajo.

“E mendova…kur pashë Heminguejn!”

“Të thashë, nuk është Heminguej…”

“Kam parasysh librat, jo foton.”

Përse u ndje nervoze, të dy herët kur përmenda emrin e Heminguejt?! Duhej t’i merrja me mend ca gjëra, s’kisha të drejtë të pyesja. E çfarë se shëmbëllente fotoja e burrit me Ernestin?! Asgjë nuk ndryshonte prania e librave të Ernest Heminguejt. Ato ishin kudo!

Kisha hyrë në këtë banesë si super-intendent, të fiksoja xhamat, sipas shërbimit të kërkuar me shkrim. “Ç’të duhet ty Heminguej, pyeta veten. Ai vrau veten në fund të një jete plotë aventura por, nëse kjo zonjë ankohet nesër te punëdhënësi yt, ti mund të humbasësh punën!”

Pas pak, kërceva përpjetë nga zëri i saj bërtitës.

“Hej, hyr! A më dëgjon?” Ktheva kryet, për t’u siguruar nëse ashtu po më drejtohej mua. Në të vërtetë ishte tjetërkush. Kur u shfaq çastin tjetër te pragu i dhomës, pashë njeriun që shëmbëllente me Heminguejn. Po, duhej të ishte burri i saj.

“Të thashë, merri gjërat që ke në ballkon! Do më duhet të dal të shkruaj atje.”

Burri, si unë krye-ulur dhe pa fjalë, si një nëpunës para eprorit arrogant dhe të dehur. Priti që zëri i saj reshti, erdhi pranë meje dhe më luti zë ulët:

“A mund të më ndihmoni pak?”

“Sigurisht, kush s’do donte të ndihmonte Heminguejn!”

Fola edhe unë si ai, si i trembur. Zonja s’duhej të më dëgjonte që përmenda sërish Ernestin.

Siç e prisja, edhe zotëria qeshi mbyturazi, mbase për mirësjellje, dhe priu për nga ballkoni.

Një kuti e madhe e mbyllur dhe një pirg i madh gazetash e revistash. Në të gjitha ballinat e tyre, fotografitë e atij, Heminguejt.

“Më ndihmoni dot t’i çojmë në dhomën time?”

Sado që sërish me zë të ulët, nuk i shpëtoi veshëve të saj.

“Jo në dhomën tënde. Jashtë…!”

“Ndiqmë mua, të lutem”, tha zotëria.

Po më vinte keq, për të. Një Heminguej më shumë, një burrë i pashëm si Ernesti, në marrëdhënie të ndryshme me femrat? Nuk e kundërshtoi fjalën e saj, por tërë sa ishte në ballkonin e tyre e vendosëm në dhomën e tij. Më duhej të dilja nga aty, dhe të kaloja në sy të saj, më në fund.

“Ti je vërtet si Ernesti!” i thashë, sikur pikërisht kjo t’i duhej atij ato momente.

“Për këtë ngjashmëri u martuam!”, bëri me gisht të fshehur për nga gruaja e tij.

Fjalë që tingëllonin fajtore, duke u thënë në këtë mënyrë.

“Ajo ka pasur të drejtë: Je si Heminguej…”

“Jo më! Ajo s’mund të bëhej shkrimtare duke u martuar me mua që ngjaja me Heminguejn!”

S’kisha asnjë të drejtë të qeshja pasi kuptova se ai s’bënte shaka.

“Sorry…Ndoshta ishte faji im që përmenda ngjashmërinë me Heminguejn…”

“Mos u shqetëso. E kaluara, për të gjithë është më e bukur. Shkoja çdo vit në takimin e atyre që ngjanin me Heminguejn, por pastaj jo më…”

“Ngaqë gruaja juaj nervozohet?”

“Jo! Ngaqë gruaja e fundit e Heminguejt vendosi një rregull: askush nuk lejohej të zinte ngoje vetë-vrasjen e Tij. Një budallallëk me brirë, idiotësi kjo! U bë atmosferë e tmerrshme, irrituese…”

Brenda syve të këtij burri, pashë një lloj trishtimi që tashmë besoj se vihet re edhe në fotot e shkrimtarit, para se t’i jepte fund jetës. Ndoshta ngjashmëria, udhëtimi çdo vit në shtëpinë e fundit të Heminguejt, takimet me të tjerë që mbaheshin si ai, u jepnin të tërëve këtë lloj pikëllimi.

Dola nga ai apartament në frikë mos përballja sërish sytë e asaj gruaje. E dëgjova që ende fliste në telefon, kush e di me kë. Çfarë po thoshte ishin po ato. “Po shkruaj librin e dytë. Kam shumë subjekte, ide, projekte. Tamam si të Heminguejt, në mos më interesante!”

Pak hapa duheshin për të dalë, thuajse te dera, kur e dëgjova të më pyeste: “A do të më bënit edhe një nder?!”

“Po zonjë!”

“A mund të m’i nxirrni jashtë tërë librat e mi të Heminguejt?”

“Çfarë? Nuk ju kuptova.”

“Të m’i largoni librat e Heminguejt nga dhoma ime, thashë. Merrini për vete, hidhini si mbeturina, ç’të doni bëni. Nuk i duroj dot më këtu…”

“Me kënaqësi, zonjë, por…”

Ktheva kokën nga dhoma e të shoqit. Mbase do duhej marrë një lloj leje edhe prej tij?

“Mos e llogarit atë! Një copë arkivol!”

Nisi ajo vet, të veçonte nga raftet tërë librat e Heminguejt dhe i hidhte në dysheme. Aty i merrja unë, i vendosa me kujdes në disa qeska plastmase, të cilat i nxirrja një nga një matanë derës.

Ajo po lehtësohej, teksa unë po i gëzohesha faktit që librat e Heminguejt, të tërë me kushtime, do më përkisnin mua.

Për një moment të vetëm, e pashë edhe një herë të shoqin. U shfaq te dera e tij, për pak sekonda. Në momentin tjetër, u mbyllë, me ngut. Fytyra, megjithatë, mu duk e qetë, asnjë lloj proteste në të dhe jo më të kërkohej ndonjë zemërim a rebelim.

Mbase të dy, në të njëjtën kohë, nuk u gëzoheshin më gjërave apo shëmbëllimeve me Heminguej, që dikur i lidhnin si dashuri me njëri-tjetrin.

Një muaj më vonë do të dëgjoja se ai kishte vrarë veten. Nuk arrij të arsyetoj që ndodhi prej ngjashmërisë me Heminguejn. As që kjo ngjashmëri ishte arsyeja pse gruaja e kishte pëlqyer, dikur.

Luan Rama/

Kur më ra në dorë ky libër me poezitë e Omer Khajamit të përkthyer nga Arben Hysi u habita pasi përkthimi ishte në të folurën e vjetër shkodrane. Arbenin e njoh prej kohësh dhe është nga të përhershmit në veprimtaritë kulturore të Maison de l’Albanie në Paris. E dija se ishte një koleksionist i librave të vjetër dhe të zgjedhur, veçanërisht të letërsisë klasike, për më tepër franceze, me autorë që pak dëgjohen sot por që janë pjesë e historisë së letërsisë. Madje një ditë më tregonte për një libër të Dekameronit në frëngjisht dhe « numeroté » siç i ka qef ai, pra në një botim të kufizuar, ndoshta në 100 kopje. Eshtë i apasionuar pas poezisë. Dhe kështu, kureshtar nisa të lexoj « les quatrines » apo « Katërshet » siç e titullon librin, me një fjalë poezi në katër vargje. Prej vitesh Khajami ka qenë i njohur në Shqipëri veçanërisht nga Noli me vëllimin me poezi të poetit të madh sufi. Në një botim për verërat franceze, ku mes të tjerash shkruaja dhe për poetët dhe vera, kisha vendosur dhe një poezi të Khajamit për verën, krahas Bodlerit, Colette, Apolinerit e shumë të tjerë. A nuk shkruante Khajami se « Dëgjoj të thonë se ata që adhurojnë verën do të dënohen. Por kjo nuk ka si të jetë e vërtetë. Është një gënjeshtër. Nëse adhuruesit e verës dhe të dashurisë do të shkonin në ferr Parajsa sigurisht do të ishte një vend i zbrazët. »

Kështu përmes shkodranishtes hyra në botën poetike të poetit persian çka në fillim më dukej e habitshme. Për përkthimin, Hysi kishte përdorur një përkthim të një studjuesi gjerman të fillimit të shekullit XX (1914), Friederich Rasen, i cili ishte botuar në frëngjisht. Pra më dukej pak i komplikuar përkthimi i një gjermani, pasi kështu poezitë kishin udhëtuar nga persishtja në frëngjisht dhe tashmë në shkodranishte. Hera e parë që Khajami përkthehet me gjuhën e folur në Shkodër. E megjithatë gjuha e këtij libri duket interesante dhe e figurshme dhe besoj se një shkodran do ta pëlqente dhe lexonte nisur nga nostalgjia e gjuhës me të cilën është rritur. Gjuha është melodioze :

« Dikur diçka ishim, diç, jo vetëm fjalë / sa ikme, u’harruem, a thu kjemë kotit ?… »

Gjatë përkthimit fjalët përdoren, ashtu siç i ka mbajtur mend ai në qytetin e lindjes, fjalë si, « bylbyl kangtor », « nadje kuçerreme », « nën ashkun e dashnisë », « drandofilë », « kjo botë prafullon », « idhnimi », « hupëm » ; etj çka na kthejnë në një kohë tjetër.

« E na, tash’n’ode vetëm të qeshun/ çka festojmë kët’verë – plot lule veshun / Jam plaku Kajam, lan’ n’mëshirë t’fatit/…

Hysi ka qenë një detar që ka rrahur botën dhe prej dy dekadash tashmë është ngulur me familjen e tij në periferi të Parisit. Ndoshta ky udhëtim nëpër dete ka bërë që përveç gjuhëve që ka mësuar, ta ruajë me xhelozi gjuhën e tij të fëmijërisë dhe të rinisë.

« Gjithshka i loj shahu, nat’ dit’ pa marru / si ushtar t’heshtun n’fatin tonë pa kthim /katror n’katror, nji mas nji të vramë / të tjerë në kuti, deri në amëshim… »

Lexoja vargjet në shkodranisht dhe mendoja se si ky njeri që s’kish botuar më parë ndonjë libër kishte rënë në dashuri me poetin e lashtë të lindur në maj të vitit 1048 dhe që kishte vdekur në dhjetor të vitit 1131. Padyshim në fillim do kishte pyetur : Cili është ky poet ? Nga vjen dhe nga cili cep i botës, nga cili qytetërim ? Dhe kështu aventura e tij me Khajamin kishte filluar duke përkthyer strofë pas strofe, pa menduar se një ditë këto strofa do i botonte. Sigurisht një përjetim poetik duke jetuar me poetin dhe botën e tij sufi ku rëndësi në jetë ka dashuria njerëzore, e dashura, gruaja dhe vera për tu dehur disi në këtë botë efemere. Mbase Hysi e shihte veten si një pinjoll i tij, pasi ashtu si Sokrati në Athinë dhe Khajami, poet, matematikan dhe astronom, kishte nxënësit e tij në observatorin e Ipsahanit.

Përkthimi i parë i «Rubairave » apo « Robbayate » u bë nga anglezi Edward FitzGerald më 1850, dorëshkrim që është sot në Oxford dhe pas tij nga francezi Charles Grolleau. Në fakt, dorëshkrimi më i vjetër i Rubairave daton 3 shekuj pas vdekjes së tij dhe ruhet në Stamboll. Një poet i madh padyshim, matematikan dhe astronom, i influencuar nga mendimtarë të mëdhenj si Avicenne, Al-Biruni, Euclide (për të cilin ka lënë dhe një traktat), Apollonios de Perga etj. Thëniet e tij u shkruan në librat e artë të popujve: “Pemën e trishtimit mos e mbill në shpirtin tënd. Cdo ditë lexo librin e gëzimit”, “Nata s’është tjetër, veç qepalla e ditës”, “Ngrihu, kemi gjithë përjetësinë për të fjetur”, e qindra sentenca të tjera… Dhe kështu ti gjendesh ballë Khajamit me poezi në shkodranisht. Pse jo, janë poezi që kanë një filozofi njerëzore, që i këndojnë dashurisë, gruas, verës, ku ngjizen në fjalët e tyre hëna, fyelli, gonxhet e trëndafilave, këngë që në ato kohë bënë që ai të vdiste në moshën 85 vjeçare. Kohë e artë për atë epokë.

“O ti njeri me kaq vrull nga bota e shpirtit / ti që habitesh e pyet rreth numrave 5,4,6 dhe 7 / pi verë, pasi ti e di nga vjen /gëzohu, pasi ti e di ku shkon…”.

Shumë shkrimtarë të shquar e kanë vlerësuar këtë poet persian popullor, i cili meqë kishte të atin shitës tendash, pra “khajam”, mori mbiemrin Khajam. Mes tyre dhe akademikja franceze Marguerite Yourcenar.

Këto poezi në shkodranisht janë ilustruar nga piktori Zamir Mati me vizatime mjaft elokuente dhe elegancë. Dhjetra e dhjetra vizatime që të fusin në botën poetike të Khajamit dhe që e bejnë këtë libër të këndshëm. A nuk thoshte Khajami se “Ligji im është vera dhe humori i gëzuar / feja ime është indiferenca ndaj ligjit dhe dyshimit. E pyeta të fejuarën time që për mua është vetë bota: ç’peshqeshe do? Dhe ajo më tha: zemra tënde e gëzuar është peshqesh për mua…”

Veri Talushllari/

Napoleon Bonaparti (i lindur Napoleone di Bonaparte, më vonë i njohur si Napoleon I), është padyshim një nga majat e mendimit dhe veprimit ushtarak botëror, pa përmendur veprimtarinë politike dhe udhëheqëse të Francës së fundit të shek. 18të dhe fillimit të shek. të 19të gjatë Luftrave Revolucionare dhe Luftrave Napoleonike (1796 deri më 1815.)

Bonaparti u lind në Korsikë në një familje me origjinë italiane, dhe pasi shkoi në Francë më 1779, mori bursë për të studiuar në Akademinë Ushtarake në Brien le Shato. Nuk kanë qënë vite të lehta për Perandorin e ardhshëm, pasi shokët e vinin në lojë për faktin që ish korsikan, theksin në të folur, shtatin e shkurtër apo fërngjishten jo të pasur. Megjithatë ai ishte i shkëlqyer në mësime dhe vitin e fundit (mbaroi dy vite shkollorë bashkë), e bëri në Shkollën Ushtarake në Paris ku titullua oficer artilerie më 1785. Pati një karierë të shpejtë në radhët e forcave Revolucionare.

Në një shkrim gazete është e pamundur sikur edhe kalimthi ta përshkruash jetën e këtij ushtari dhe komandanti të jashtëzakonshëm, por le të përmendim që Napoleoni mori pjesë në rreth 60 luftra e beteja, 17 prej të cilave shumë të njohura. Shumicën e tyre padyshim i fitoi, por disa dhe i humbi, e dy prej tyre, Beteja e Borodinos (7 shtator 1812) dhe më pas Beteja e Vaterlos (18 qershor 1815), patën pasoja fatale për të si Perandor dhe Kryekomandant. Megjithatë le të shënojmë se duke filluar nga Rrethimi i Tulonit (29 gusht- 19 dhjetor 1793) ku për herë të parë shkëlqeu gjenia e tij ushtarake nëpërmjet planit për pushtimin e fortifikatave mbi portin e qytetit e më pas me- sa për të përmendur ato më të famshmet- Betejën e Marengos (1800), atë të Austerlicit (1805), Betejën e Fridlendit (1807), të Vagramit (1809) etj., ne shohim të shpalosur gjeninë e tij ushtarake, trashëgimia e së cilës studjohet në shkollat ushtarake kudo në botë. Lëvizja e shpejtë dhe përqëndrimi i trupës në pikën strategjike është një nga shprehjet e kësaj gjenie. Napoleoni kish si parime të patundura mbajtjen e forcave të bashkuara, mbrojtjen e çdo pike të dobët të formacionit luftarak, shfrytëzimin e çda shansi të krijuar në dinamikën e betejës… Ai ishte sfidues, nuhatës, kërkues, krijues, reagues ndaj çdo zhvillimi në fushën e luftës, Lidhja e tij me trupën, me ushtarin më të fundit, është legjendare. Ai kurrë nuk i drejtohej një ushtari pa mësuar më parë emrin e tij. Natyrisht nuk mungojnë edhe legjenda, si ajo që kur e gjeti një ushtar në gjumë në vendroje, nuk e zgjoi, por mori armën dhe qëndroi në vend të tij. Ishte Napoleoni që bëri të harroej praktika e luftrave mesjetare e automanovrimit, shmangies së përballjes,në favor të grushtit të përqëndruar, shkatërrimit të armikut. Me Napoleonin kemi linjden dhe tendencat e para të asaj që më vonë do të quhej “Lufta Totale”.

Por studiuesit e jetës dhe veprës së Napoleon Bonapartit, bashkëkohës të tij dhe bashkëkohësit tanë, janë të një mendimi se gjenialiteti si ushtarak mbase nuk është ana e tij më e rëndësishme. Siç thotë Prof. Rafa Blafairb i Institutit të Studimeve të Napoleonit dhe Revolucionit Francez pranë Universitetit Shtetëror të Floridës, ShBA, më e rendësishme se ana ushtarake, është fakti që Napoléoni ishte një “qënie politike”,(politikal animal). Ai donte të sundonte. E kërkonte dhe dinte si ta merte e ta përdorte pushtetin. Dhe ai ishte më i suksesshëm si politikan se sa si udhëheqës ushtarak. Në llogari të fundit, ai humbi gjithçka për shkak të disfatave ushtarake. Por arritjet dhe reformat e tij politike jetojnë edhe sot. Ato endé i gjejmë në strukturat e jetës publike të Francës dhe shumë vendeve në Europë dhe në botë.

Le të përmendim Kodin e Napoleonit si një shembull të madh dhe si trashëgimi të Revolucionit Francez. Ky Kod është një sistem unik, i kompletuar dhe harmonik i legjislacinit civil që rregullon mardhëniet mes njerëzve dhe pasurisë së tyre. Kodi sanksionoi parimet e barazisë para ligjit, tolerancën fetare, të drejtën e pronës dhe të trashëgimisë së të gjithë fëmijëve,etj. Me pak ndryshime ai Kod është në fuqi edhe sot, jo vetëm në Francë, por edhe në mbi 20 vende, përfshi Japoninë, Iranin (para Revolucionit) etj. Por meritat e tij vijnë deri në ditët tona edhe në fusha të tjera, si për organizimin dhe funksionimin e pushtetit, vendor – një koncept dhe praktikë e panjohur deri atëherë-,organizimi i policisë, i sistemit bankar, sistemi i arsimimit në përgjithësi dhe atij ushtarak në veçanti,etj.

Bibliografia napoleoniane dhe ajo e Revolucionit Francez në tërësi dhe biografologjia e Napoleon Bonapartit në veçanti, zënë faqe të tëra të bibliotekave anëekënd botës. Penat më të ndritura të kohës së tij dhe gjer të ditëve tona- le të përmendim Shatobrianin, Lord Bajronin, Stendalin, Valter Skotin, Henrik Hajnen, Aleksandër Dymane e për të ardhur në ditët tona tek emra të tillë si Endrju Roberts, David Bell e deri tek filmi “Napoleon” i regjisorit Ridëll Skot i shfaqur nëntorin e kaluar(2023)- e kanë përshkruar e studiuar kohën, jetën dhe veprën e tij në të gjitha anët dhe me imtësi. E megjithatë kudo e kurdoherë ka diçka të re e të pazbuluar, endé të pathënë. Dhe më tepër se për këdo, kjo është e vërtetë për ushtarakët.

Foto: wikidata.org

Arben Iliazi/

Mjeshtri i Madh i Diplomacisë, Shaban Murati, më 2 shtator mbush 79 vjet dhe hyn në të 80-tat. Profesori i shquar, për të gjithë ata që e njohin dhe u është dhënë rasti të bisedojnë me të, është padyshim një personalitet poliedrik, diplomat me aftësi të rralla, humanist, historian, gazetar e polemist, me kulturë solide në fushën juridike dhe atë të së Drejtës Ndërkombëtare, njohës i mirë i letërsisë, eseist, madje dhe profesor në estetikë. Me një karrierë të gjatë në diplomaci, Shaban Murati i ka këshilluar shqiptarët dhe ka motivuar diplomacinë e re shqiptare të mësojnë nga përvoja e popujve të tjerë, si dhe nga përvoja kombëtare, të mendojnë me kokën e vet, të dinë se kriteri kryesor është kombi, të mos bëjnë asgjë që bie në kundërshtim me interesat e kombit.

Me një aktivitet të gjatë publicistik, diplomatik, filozofik e letrar, Profesor Shaban Murati ka një rol të jashtëzakonshëm për daljen nga keqkuptimi i kobshëm i apokalipsit revolucionar dhe shndërrimin e madh antropologjik të shoqërisë shqiptare drejt një shoqërie moderne evropiane. Gjithë vepra e tij ka si lajtmotiv reformimin e kodit të kombësisë, ruajtjen dhe përcjelljen e vlerave të trashëgimisë sonë kombëtare.

Vepra e Shaban Muratit është një mesazh, një apel për intelektualët shqiptarë, për diplomatët, historianët dhe studiuesit e rinj, që të rendin pas së vërtetës me guxim. Në Shqipërinë tonë, ku rrallë flitet për atdhetarizëm normal dhe ku në diplomaci po ndodh një fenomen i gjemetrisë ireale dhe absurde, Shaban Murati, vizionar dhe kurajoz, përpiqet të fshijë tabu dhe antitabu, duke u përfshirë me një zell të pashoq në jetën publike të vendit, për një lulëzim të ri të energjive kombëtare, me moton që mbikombëtarja të mbështetet në themele kombëtare.

Ky është një mision pretencioz, në shembullin e antropologjisë strukturale, që të sigurojë ngritjen intelektuale dhe zhvillimin normal të shoqërisë shqiptare në kohën e ndryshimeve kaleidoskopike.

Për sa kohë një komb si Shqipëria nuk e ka të strukturuar unitetin e vet të brendshëm, për sa kohë jemi të kërcënuar në ekzistencën dhe pavarësinë tonë dhe fqinjët sillen si rivalë e kundërshtarë, nganjëherë edhe si pushtues, do të ekzistojnë njerëz si Shaban Murati, me një ekzaltim të rrallë të ndjenjës patriotike, që përbën shprehjen më të lartë të detyrës qytetare.

Personalitete të tilla janë garancia më e mirë për kombin, që ai të shkundet nga izolimi dhe inferioriteti, për të kuptuar fuqinë e tij të mirëfilltë, cilado qoftë ajo. Në veprat e tij, si analist i politikës së jashtme, si legjislator i qetë i arsyes dhe dhe i mendimit diplomatik, ai ka gdhendur qartë gjithë strategjinë kombëtare në realitetin e ri gjeopolitik.

Shaban Murati kurrsesi nuk mund të qortohet për ndonjë mungesë konsekuence. Ai përfaqëson një shkollë më vete të diplomacisë shqiptare. Duke i quajtur gjërat me emrin e tyre, sentencat diplomatike të ambasadorit janë pohime sublime për të hequr dorë nga hallaktjet e deliri spontan dhe për të mos u trembur nga fantazma e vetvetes.

***

Pjesën më të madhe të analizave të tij prof. Murati ia ka kushtuar problematikës, fizionomisë, rrugëtimit dhe përballjeve konkrete të diplomacisë shqiptare në ditët e sotme me detyrat dhe misionin e saj. Në qendër të analizave diplomatike vendoset objektivi profesional, shkencor dhe diplomatik, i kërkimit të një identiteti shtetëror dhe kombëtar të diplomacisë shqiptare. Në vështrimin kritik të autorit, diplomacia shqiptare e periudhës së demokracisë ende nuk e ka gjetur dhe formuar identitetin e vet shtetëror dhe kombëtar dhe duhet t’i futet rrugës së kërkimit të këtij identiteti. (Shih librin “Diplomacia shqiptare në kërkim të identitetit).

Murati është, para së gjithash, themeluesi i modelit kulturor kritik të diplomacisë shqiptare, duke nxitur shkollën diplomatike shqiptare të përshtatet me sfidat e reja të integrimit euro – atlantik. Veprat e tij janë një manual me interes si për diplomacinë dhe institucionet e shtetit shqiptar, ashtu dhe për studiuesit dhe të apasionuarit e diplomacisë dhe të politikës së jashtme. Ato përbëjnë një kontribut të çmuar në drejtim të zhvillimit të mendimit diplomatik shqiptar, aq i domosdoshëm për formimin e identitetit shtetëror dhe kombëtar të saj. “Ata që kanë drejtuar Shqipërinë dhe diplomacinë, përgjithësisht kanë qenë profanë në diplomaci dhe nuk patën as vizion e as dimension shtetëror, që të kërkonin dhe t`i jepnin identitet diplomacisë shqiptare. Ata nuk qenë në gjendje të ndërmarrin qoftë edhe një nismë të vetme diplomatike shqiptare. Në Shqipëri ka munguar mendimi diplomatik, e për pasojë diplomacia shqiptare nuk mund të ketë identitet”, është shprehur diplomati Shaban Murati gjatë intervistave të tij publike. Duke e kundruar diplomacinë shqiptare si të kompleksuar dhe gati të shpërfytyruar, përderisa misioni i saj nuk deduktohet nga asnjë princip universal, apo parim kombëtar e ndërkombëtar, diplomati ynë i shquar ka analizuar shkaqet dhe pasojat e kësaj gjendjeje: “Kjo situatë e pakëndshme ku Shqipëria e sheh veten jashtë një praktike të re diplomatike dhe të marrëdhënieve të Ballkanit, duhet të verë në mendim dhe në lëvizje diplomacinë dhe qeverinë shqiptare. Këtu duhet ndalur dhe reflektuar thellë se për ç’arësye Shqipëria ka një status të tillë, i cili mund të quhet inferior. Status ku shtetet e të njëjtit gadishull, disa prej të cilëve i përkasin të njëjtit bllok ushtarak, nuk e marrin në konsideratë faktorin “Shqipëri” në politikën e tyre ballkanike apo jashtëballkanike”, thotë prof. Shabani në një nga opinionet e tij.

***

Profesor Shabanin e ka intriguar më së shumti Ballkani, historia e tij e pafat si paradhomë e Evropës, plagët e tij të pambyllura, armiqësitë e pafund, urrejtjet patologjike, nacionalizmat shovene, perspektivat e zymta.

Eshtë ambasadori që ka shërbyer në më shumë vende fqinje dhe të Rajonit tonë, në «fusha shpesh të minuara”. Analizat diplomatike të ambasador Muratit ndalen në analizën fenomeneve shqetësuese dhe me rëndësi për diplomacinë dhe për shtetin shqiptar, duke zbërthyer qëndrimet dhe interpretimet konkrete të problemeve dhe të marrëdhënieve aktuale të Shqipërisë me shtetet e tjera, kryesisht ato fqinje, të politikës rajonale dhe ndërkombëtare të Shqipërisë. Në këtë optikë ai analizon dinamikën dhe veçoritë e reja të marrëdhënieve të Shqipërisë edhe me Evropën dhe SHBA-të, tronditjet dhe rreziqet e moskuptimeve diplomatike.

Lajtmotivi kryesor i mbi 20 librave të botuar të Shaban Muratit është Shqipëria dhe Kosova, të cilat duhet të ecin me këmbët e veta, të bëhen shtete të pavarura reale, që të kenë integritetin e tyre. Në mënyrë të veçantë udhëheqësit duhet të kenë integritetin e tyre shtetëror kombëtar dhe personal, pasi po e marrin në qafë kombin shqiptar, duke rrënuar trashëgiminë kombëtare, në emër të një konceptimi të gënjeshtërt të kombit. Duke ndjekur politika të ndara ato po kryejnë vetëvrasje.

Ambasadori u kushton rëndësi të veçantë aspekteve diplomatike dhe shtetërore të marrëdhënieve me Kosovën, ku fokuson dilemën e madhe të diplomacisë së Shqipërisë mes folklorizmit dhe forcimit institucional të marrëdhënieve specifike mes dy shteteve shqiptare.

Ambasadori Shaban Murati thotë se titullin “Vetëvrasja diplomatike e Kosovës dhe Shqipërisë” e ka vendosur me dhimbje mbi librin e tij, sepse diplomacia e të dy vendeve ka ecur në rrugë të gabuar, duke marrë, përqafuar dhe adoptuar tezat, qëndrimet, politikat dhe kushtet e e diplomacisë serbe dhe ruse.

Një këndvështrim mjaft interesant paraqesin analizat e diplomatit Murati për marrëdhëniet strategjike me Turqinë, për marrëdhëniet me Maqedoninë apo Kroacinë dhe është thelluar në analizimin e problemve që qëndrojnë pezull me Greqinë. Në disa libra, të mbështetur edhe nga Fondacioni Çamëria ”Hasan Tahsini”, Shaban Murati ka ndriçuar gjenezën dhe dinamikën diplomatike aktuale të një prej çështjeve më enigmatike të marrëdhënieve midis Shqipërisë dhe Greqisë, që mori emrin “Çështja e detit”.

“Çështja e detit nuk ka ekzistuar kurrë në marrëdhëniet shqiptaro-greke, është shprehur ambasadori. Nëse ajo do të kishte qenë çështje, ajo do të ishte trajtuar gjatë 80-90 viteve, qysh nga 1914, kur u vendosën për herë të parë marrëdhëniet diplomatike mes dy shteteve.

“Kufijtë detarë midis Shqipërisë dhe Greqisë janë përcaktuar nga traktate ndërkombëtare, të cilat janë të detyrueshme për të dy shtetet dhe nuk kërkojnë mendim ose opinion nga shtetet përkatëse. Pra, shkurt, çështja e kufijve detarë midis këtyre dy shteteve nuk ekziston; mbetet e paqenë historikisht dhe e paqenë edhe aktualisht”.

Ndërsa për çështjen çame Ambasadori Murati është shprehur në mënyrë të qartë dhe prerë: “Një nga provat më ulëritëse të asimetrisë së marrëdhënieve dypalëshe apo thënë më hapur, të përulësisë dhe të kompleksit të inferioritetit të diplomacisë shqiptare gjatë gjithë periudhës postkomuniste, është çështja çame”. Në librin “Çështja shqiptare pas pavarësisë së Kosovës” Murati e ka përcaktuar çështjen çame si pjesë e çështjes së pazgjidhur shqiptare në Ballkan: “Çështja çame është një problem politik dhe historik, me një specifikë të veçantë dhe e cila duhet trajtuar si e tillë nga diplomacia dhe shteti i Shqipërisë”. (Tiranë, 2009, fq.25).

“Se sa larg mund të shkojë atdheshitja e tregon sjellja e disa politikanëve dhe analistëve në Tiranë, të cilët nënshtrimin qeveritar shqiptar ndaj kushtit të Athinës për të mos përfshirë çeshtjen çame në dosjen e bisedimeve diplomatike shqiptaro-greke dhe për të mos e përmendur çështjen çame dhe emrin e Çamërisë as në Tiranë dhe as në gjithë Shqipërinë, e quajnë pa iu skuqur faqja “Sukses të politikës së jashtme të Shqipërisë. Asnjë qeveri nuk e meriton mbiemrin ‘shqiptar’, nëse në programin e tyre nuk është çështja çame. Opiumi diplomatik grek për trajtimin e çështjes çame si çështje juridike apo çështje gjykatash, ka trullosur gjatë njëzet e pesë viteve shumë qeveri të Shqipërisë dhe diplomacitë e tyre, thotë Prof. Murati.

Përcaktimi i drejtë i një përkufizimi dhe i një qëndrimi adekuat për karakterin e vërtetë të çështjes çame është i një rëndësie kardinale, sepse nga ky këndvështrim mund të shkohet në rrugën e zgjidhjes së kësaj çështje ose në varrosjen e saj. Dhe për të dalluar se ku synojnë qëndrimet dhe predispozicioni i njërës apo tjetrës qeveri lidhur me zgjidhjen e çështjes çame, duhet të shtrohet pyetja hamletiane se “çfarë është çështja çame?”. Në një analizë dhe këndvështrim profesional, sipas mendimit tim, çështja çame është një çështje politike. Ajo kërkon zgjidhje politike nga marrëdhëniet midis Shqipërisë dhe Greqisë. Pikërisht si e tillë kjo çështje hyn në dosjen e marrëdhënieve diplomatike mes dy shteteve dhe bëhet edhe çështje diplomatike, dhe rrjedhimisht detyrë dhe objektiv i diplomacisë së Shqipërisë. Zgjidhja e saj kërkon tani kushtin “sine qua non” të hartimit shtetëror të një platforme diplomatike për çështjen çame. Diplomacisë dhe shtetit shqiptar u ka munguar kjo platformë për shkak të dobësive të drejtuesve të tyre, të cilët janë pajtuar me asimetrinë e marrëdhënieve midis dy vendeve. Platforma diplomatike kërkon që çështja çame të bëhet pjesë e pandarë dhe e vazhdueshme e të gjitha tratativave diplomatike midis dy shteteve. Ka dy faktorë kryesorë, që determinojnë këtë kompozim të ri të marrëdhënieve diplomatike dypalëshe për trajtimin e çështjes çame.

***

Me avantazhin që më jep njohja nga afër me profesor Shaban Muratin, këtu e 35 vite më parë, në mbyllje të këtij shkrimi, të cilin do ta konsideroja më shumë një gjest mirënjohjeje që duhet ta ketë çdo qytetar shqiptar ndaj këtij Shqiptari të Madh, mund të shprehem pa droje se në historinë e diplomacisë shqiptare Shaban Murati renditet pas Mehmet Konicës, Medi Frashërit e Rauf Ficos. Faik Konica do të thoshte dikur se Rauf Fico ishte shqiptar edhe atëherë kur nuk kishte Shqipëri. E njëjta gjë mund të thuhet sot edhe për Shaban Muratin, megjithëse ekziston një Shqipëri zyrtare, me kufijtë e saj formalë, por që fqinjët i vënë në diskutim. Murati, ashtu si Fico, mbetet gjithmonë një evropian i madh i një vendi të vogël, një studiues vizionar dhe me ndërgjegje të pastër kombëtare, prijës i diplomacisë shqiptare, me kontribute të jashtëzakonshme në themelin e diplomacisë sonë.

Sot Shaban Murati është i vetmi zë unik, një apostull i vërtet lirie dhe shqiptarie, plot energji e dinamikë, që vazhdon ta thotë fjalën e tij, me një pasion atdhetar të pashembullt në kohën tonë. Me një stil elegant, të zhdërvjellët e sugjestiv të shkruari, është mëse e vërtetetë se në pikëpamjet e veta politike diplomatike ai është një legjitimist, që përballet me guxim ndaj atyre që e konsiderojnë veten pronarë ekskluzivë të racionalitetit.

Ambasadori Murati vazhdon të ndjekë me kujdes zhvillimet në rajon dhe jo vetëm. Analizat dhe komentet e tij vijnë gjithmonë në momentin e duhur, në mbështetje të një politike të jashtme kombëtare, e cila duhet të jetë koherente dhe e ndërtuar mbi bazën e reciprocitetit dhe promovimit të të drejtave të shqiptarëve kudo që ata janë e jetojnë.

Unë personalisht nuk kam njohur dhe nuk njoh personalitetet tjetër në hapësirën mbarëshqiptare, që mund të krahasohet me Prof.Muratin për nga instinkti dhe pasioni atdhetar, mprehtësia diplomatike dhe guximi në rrafshin e angazhimit për një ide dhe ideal kombëtar, jashtë çdo koniukture apo ndikimi politik.

Urime dhe jetë të gjatë Profesor!

Disa nga Veprat e Prof.Shaban Muratit:

– Serbia kundër Serbisë : analizë e një gjysmërevolucioni të lënë përgjysmë – 2004

-Enigmat diplomatike të pavarësisë së Kosovës : (fletë nga ditari i një ambasadori) – 2007

-Çështja shqiptare pas pavarësisë së Kosovës : një testament diplomatik – 2009

-Profile të diplomacisë europiane në Ballkan – 2009

-Hije në diplomacinë shqiptare – 2012

-Diplomacia shqiptare në kërkim të identitetit – 2013

-Rusia ballkanike – 2014

-Shqiptarët e Maqedonisë, prioritet i çështjes shqiptare – 2016

-Ballkani faustian – 2016

-Çështja e paqenë e detit, një intrigë diplomatike greke apo shqiptare? – 2018

-Kalvari diplomatik i shtetit të Kosovës – 2018

-Bosnja: Një pikëpamje nga Tirana – 2019

-Antitabu : Këshilla për miqtë – 2020

-Deti midis Shqipërisë dhe Greqisë – 2020

-Vetëvrasja diplomatike e Kosovës dhe e Shqipërisë – 2021

“Konteksti rajonal i aleancës strategjike Shqipëri-Turqi”(2023)

“Aleanca e duhur Shqiperi -Kroaci”(2024)

“Rusët po vijnë” (2024)

Astrit Lulushi/

Historia e rebelimit që u shndërrua në revolucion, një histori e viteve 1763–75, është pothuajse e pamundur të sintetizohet në një ese, një kapitull, apo edhe në një libër. Çfarë mund të themi atëherë? Ndoshta vetëm kjo: revolucioni u bë nga një “koalicion i grupeve të ndryshme shoqërore”, i motivuar nga një sërë ankesash individuale, shpesh në kundërshtim me njëra-tjetrën. Patriotët nuk ishin aspak gjithmonë demokratë, dhe besnikët nuk ishin të gjithë monarkistë tiranë. Skllevërit dhe indianët nuk ishin adhurues të nocioneve hipokrite, ekskluziviste të kolonistëve për lirinë dhe shpesh favorizonin kurorën. Ka shumë për t’u krenuar në revoltën koloniale dhe shumë për t’u turpëruar gjithashtu. Ndonjëherë miti është më i fuqishëm, më ndikues se realiteti. Pa dyshim që kjo ka qenë e vërtetë për çuarjen deri në Revolucionin Amerikan. Të kritikosh motivet dhe taktikat e patriotëve ose të Etërve Themelues do të thotë të ftosh qortim dhe mbrojtje pasionante. Në fund të fundit, nëse Pilgrims dhe Plymouth Rock përfaqësojnë mitin e parë të origjinës së zgjedhur, atëherë, me siguri, Revolucioni Amerikan duhet të qëndrojë si i dyti. Kush jemi ne, të paktën kush mendojmë se jemi, është e mbështjellë në mënyrë akute në narrativën revolucionare. Të vësh në dyshim atë llogari do të thotë të na pyesësh ne. Megjithatë, kjo është ajo që ndershmëria intelektuale dhe sfidat e tanishme kërkojnë – të shqyrtojmë origjinën themeluese të Amerikës, lythat dhe të gjitha, dhe të përpiqemi drejt një bashkimi vërtet më të përsosur.

“Lufta e pavarësisë nuk kishte të bënte vetëm me sundimin e shtëpisë, por me atë se kush do të sundonte në shtëpi”. — Historiani Carl Becker

Çfarë lloj revolucioni ishte? Radikal apo konservator? Ushtarak apo social? Farsë sinqerisht demokratike apo hipokrite? Ndoshta pak nga të gjitha. Ajo që me siguri nuk ishte, ishte ajo që paraqitet në fillin e rehatshëm, patriotik, të shkollës së mesme, me të cilën të gjithë jemi mësuar. Megjithatë, as nuk ishte diçka jashtë një fabule të privilegjit të bardhë që mund të hidhet poshtë plotësisht. Le të fillojmë me pikturën e famshme në faqen përballë, të porositur nga Kongresi i SHBA-së dhe e ekspozuar në Kapitol Rotunda. Ky interpretim ngre disa pyetje: Kush, saktësisht, e fitoi luftën dhe çfarë lloj lufte ishte ajo? Çfarë nuk përshkruhet? Dhe pse? Artisti kap momentin e dorëzimit britanik pas betejës së Yorktown në 1781. Është gjithçka kaq e rregullt, kaq simetrike, me ushtarë të rregullt të ushtrisë kontinentale të montuar dhe në këmbë në të djathtë dhe ushtarë francezë po aq të mprehtë, të mbushur me uniforma të bardha të pastra, në të majtë. Të kuqtë e përulur qëndrojnë poshtë një oficeri amerikan dhe ofrojnë dorëzimin e tyre, ndërsa gjenerali Xhorxh Uashington e vështron nga pas, djathtas. Sikur ky të ishte portreti i vetëm i disponueshëm për pasardhësit, shikuesi mund të supozonte se Lufta e Pavarësisë ishte një çështje ushtarake mjaft konvencionale, e zhvilluar rregullisht midis dy ushtrive zotërinjsh. Imazhi popullor është diçka e tillë: ushtria kontinentale – me njëfarë ndihme nga francezët – mundi britanikët dhe fitoi një komb të ri, të pavarur. Nuk kishte papastërti, pa ndyrë, asgjë të çrregullt apo komplekse. Nuk kishte gra, as zezakë, as amerikanë vendas, sigurisht nuk kishte besnikë apo milici të pahijshme koloniale. Ndoshta kjo është mënyra se si amerikanët pëlqejnë të kujtojnë Revolucionin, se si mësuesit e shkollave fillore e transmetojnë këtë të kaluar epike. Siç e kemi parë në kapitujt e mëparshëm, mënyra se si e kujtojmë të kaluarën është po aq magjepsëse dhe udhëzuese sa edhe realiteti i ngjarjeve. Kjo është veçanërisht e vërtetë për Revolucionin Amerikan, i cili, është miti i origjinës së dytë të Amerikës, një sagë e lirisë koloniale që godet njëherë e përgjithmonë tiraninë britanike, një histori e kryesuar vetëm nga vendosja fillestare e kolonive. Sikur të ishte kaq e thjeshtë. Kur vlerësojmë Revolucionin Amerikan, në thelb duhet të analizojmë përgjigjet gjithëpërfshirëse për pyetjet e mëposhtme: Si dhe pse rebelët – ushtria e të cilëve nuk fitoi kurrë një betejë në fushë të hapur – mundën perandorinë më e fuqishme në botën perëndimore? Si u jetua dhe përjetua përvoja sociale dhe ushtarake e revolucionit nga një popullsi e ndryshme koloniale? Dhe së fundi, çfarë do të thoshte të “fitosh” dhe cilët ishin saktësisht fituesit dhe humbësit e luftës? Duke kërkuar t’u përgjigjemi këtyre pyetjeve, mund të mos na pëlqejë gjithmonë ajo që gjejmë, ose mund të hutohemi nga konglomerati i rrëmujshëm i përvojës Revolucionare. Megjithatë, ndoshta do të zbulojmë gjithashtu diçka të thellë se kush ishim ne si amerikanë, kush u përpoqëm të ishim dhe sa larg kemi arritur në arritjen e revolucionit tonë të madh. Nga Lexington në Bunker Hill ne lamë kolonistët tanë të ankthshëm – dhe të pashpresë të ndarë – amerikanë në prag të rebelimit, vetëm dymbëdhjetë vjet pas disfatës së Francës në Luftën Shtatë Vjecare. Me përfitimin e pashmangshmërisë, revolucioni duket i pashmangshëm, megjithatë asgjë nuk ishte e paracaktuar. U desh një shkëndijë për të përfshirë kontinentin në gjakderdhje. Do të vinte në Massachusetts. Në prag të luftës, britanikët, si shumë ushtri të rregullta perandorake përpara tyre, besonin se mund t’i frikësonin rebelët me një shfaqje të uniformave mbresëlënëse, marshime me hapa të mbyllur dhe një shfaqje themelore të forcës. Brenda dhe rreth Bostonit, britanikët kërkuan të kapnin depo të mëdha armësh koloniale dhe, në këtë drejtim strategjik, marshuan nga qyteti drejt fshatit Concord në prill 1775. Por shfaqja e hapur e forcës ushtarake në fakt ngriti tensionet, u radikalizua popullsia dhe shkaktoi konflikt. Përveç kësaj, kapja e armatimeve të centralizuara nuk do të funksiononte në vetvete në Amerikë, për shkak të një karakteristike të kolonistëve: ata ishin të armatosur. Konsideroni, për një moment, pasojat radikale të një popullsie të armatosur. Amerikanët ishin unikë në atë që, ndryshe nga anglezët, skocezët apo irlandezët, pothuajse të gjithë të bardhët ishin pronarë të armëve. Mjetet ishin aty. Dukej se lufta do të vinte përfundimisht; ishte çështje se kur dhe ku. Rreth orës 4:00 të mëngjesit të 19 prillit 1775, rregulltarët britanikë, në rrugën për në Concord, u përplasën me një shfaqje të vogël koloniale të forcës: shtatëdhjetë apo më shumë milicë ishin mbledhur – me musketa – në gjelbërimin e qytetit Lexington. Një oficer britanik i urdhëroi ata të shpërndaheshin. Ata nuk e bënë. Askush nuk e di se kush qëlloi i pari, por ishin ushtarët britanikë që gjuajtën të fundit, të paktën për momentin. Kur u largua tymi, disa kolonistë – nënshtetas anglezë – shtriheshin të vdekur, të tjerë u plagosën dhe pjesa tjetër kishin ikur. Rruga për në Concord ishte e hapur dhe britanikët e morën atë.

Pastaj, gjatë rrugës për në bazën e tyre në Boston, diçka ndodhi. Kolonistët nga qytetet fqinje, shkaktuan qindra viktima në rradhët e trupave britanike që tërhiqeshin. Ishte një ditë e përgjakshme dhe ndryshoi rrjedhën e historisë amerikane.