Astrit Lulushi/

Çfarë forme njëjëse ka njeriu; besimet, data dhe vendi i lindjes e modifikojnë figurën e tij. Ato janë reale si lëkura dhe indiet; të pazëvendësueshme, për sa kohë që kanë gjallëri. Asnjë njeri nuk mund të ekzistojë pa lëkurë dhe pa inde. Para së gjithash, këta duhet të formojnë veten, siç bëjnë në të vërtetë spontanisht dhe në mënyrë të pashmangshme. Vetë shkuma, dhe kjo ia vlen të mendohet, mund të ngurtësohet në guaskë deti; të gjitha objektet e gjalla krijojnë një lloj Forme. Kur petkat e të varfërit, të paushqyera më, bëhen lëkurë e vdekur; derisa asnjë zemër nuk mund të ndihet më të rrahë mes tyre, aq të pashpirta, të kalcifikuara janë; dhe në të gjithë atë që tani është rritur thjesht një guaskë ose një perlë e lëmuar, përbrenda pothuajse deri në zemrën e njeriut të varfër: – po atëherë, mund të thuash se dobia e tij edhe një herë është mjaft e penguar; është koha që ai të shkojë në shtrat dhe të përgatitet për nisjen, e cila tani nuk mund të jetë udhëtin i fundit.

Zakoni është ligji më i thellë i natyrës njerëzore. Është forca, nëse në rrethana të caktuara nuk është dobësia jonë më e mjerë. Është një fushë e pa shkelur. Nuk ka ende asnjë shteg apo gjurmë njerëzore; dhe i shtyrë nga nevoja, megjithatë njeriu duhet ta ndërmarrë një udhëtimin të tillë. Shkon një herë, duke shikuar rrugën me çdo vështrim të zellshëm, gjurmët e tij janë një ftesë për herë të dytë për të ecur. Dhe mund të shkojë këtë herë, duke mos parë gjurmët, çfarë ngushëllimi; dhe në një shkallë, për të gjithë të njerëzimit.

Gjurmët e këmbëve shkelen; shtegu shkon gjithnjë e më i gjerë, më i lëmuar, në një rrugë, ku mund të ecet edhe me rrota; dhe shumë e udhëtojnë atë; derisa qyteti të zhduket; nuk ekziston jeta për njeri atje: dikush duhet të udhëtojë; zakoni dhe ndjenja; nuk ka asgjë më të përhershme.

Po, edhe njeriu i mençur flet dhe vepron në Forma; të gjithë e bëjnë këtë. Të Gjithë Format e kalbura duken sikur qëndrojnë afër, duke shkundur me indinjatë leckat e mbijetuara dhe zhgënjimet e pashëndetshme – mendo se edhe ti je ende i veshur. Kjo kombësi, çfarëdo qoftë nga mosha, është e vërtetë dhe një fakt në mesin e vendasve, dhe fjalët dhe mënyrat e tyre; e gjithë kjo, a nuk është bërë një ngjitës lëkure apo si lëkurë natyrale? Këtë nuk do ta zhveshësh kurrë.

Je njeri i zakonshëm, ose i pazakontë: por njeri i mirë, i çfarë lloji, do të ishit me gjithë ato cilësira.

Nga PAOLO MIELI – “Corriere della Sera”, 12 qershor 2024 – Përktheu: Eugjen Merlika/

Lajme të këqija vijnë për Kievin nga përfundimet e votimeve evropiane. Shumica e rrjeshtuar në dobi të Ukrainës në thelb ka qëndruar, por përparimi i të djathtave më skajore ka shkaktuar tek neve ndonjë lëkundje jo të lehtë tërmetore e në Rusi një gjëndje dalldie. I pari e ka ngritur gotën Marat Bashirov, i vetshpallur që në 2014 kryeministër i Republikës popullore të Luganskut: “Ditë e bukur” ka thënë, “Në Kremlin po hapin shishet e shampanjës”. Ata rezultate ”prishin dukshëm klimën e konferencës zvicerano – ukrainase e të takimit të nivelit të lartë të NATO-s”. Dhe përbëjnë provën se “qytetarët evropianë nuk duan të luftojnë kundër Rusisë”. Humbjet e Makronit e të Scholzit, simbas shumë të njohurit Dimitër Medvjedev, “janë një  pasqyrim i pazotësisë  politike të tyre në mbështetje të autoriteteve ukrainase”. Për më tepër, ka shtuar Medvjedevi duke i shkelur syrin të djathtave më skajore, “të politikave të tyre idiote ekonomike dhe të imigrimit”. Dhimitër Peshkov është treguar i bindur se partitë e së djathtës skajore “do t’i shkelin këmbët” atyre që duan të vazhdojnë të mbështesin Zelenksin. E kështu me rradhë. 

Bën përshtypje që lëvdata dhe inkurajime (herë herë edhe financime) partive që hymnizojnë esesët vijnë nga një Vend që, prej dy vitesh e katër muajsh, kryen çdo ditë ploja me qëllim të “çnazifikojë” Ukrainën.

Ndërmjet mbështetësve të çështjes ruse (në emër të paqes, merret vesh) të jetë ndonjë – makar  një antifashist i sinqertë – që të shkandullohet nga ky solidaritet i hapur  forcave që haptas i thërrasin përvojës hitleriane. Ndonjëri – me që ra fjala – nga ata që dy vjet më parë me të drejtë u lebetitën në prani të simboleve naziste të pikturuar mbi krahët e luftëtarëve të batalionit Azov, apo të riabilitimit të Stepan Banderës, në emërimin e një sheshi apo të një rruge, asnjë prej tyre nuk i ka vënë re fjalëve të kërshërimta të Bashirovit, Medvjedevit, Peshkovit apo shumë të tjerëve “çnazifikues” besnikë të Putinit.

  Gjenerali Roberto Vannacci do të jetë ai që do të mbajë lart flamurin e “paqësorizmit” italian në Parlamentin e ri evropian. Më i votuari ndërmjet mbështetësve – simbas asaj që ai vetë deklaron – i “arsyeve të papës Francesco” (e, natyrisht të Matteo Salvinit). Përballë tij, për këtë mision do të kishte më shumë tituj – për shembull ish drejtori i Avvenire-s Marco Tarquinio kandidat në listat e PD – “populli i paqës” u tregua më pak bujar duke bërë të rrezikojë gazetarin e shquar, të mbetej i përjashtuar nga lista e të zgjedhurve. Në të njëjtën mënyrë ky trup zgjedhor që në social apo në media letre shprehet me ngulm për ndërprerjen e furnizimeve me armë qëndrestarëve ukrainas, këta zgjedhës, thonim, nuk janë treguar mirënjohës kundrejt më luftarakëve për vetë çështjen e tyre: Michele Santoro, Jasmine Cristallo, Ginevra Bompiani, karikaturisti Vauro, Raniero La Valle. Si shpërblim Vannacci mund të bashkëndajë – gjithnji në Parlamentin evropian – barrikadat kundër Zelenski me Cecilia Stradën, Ilaria Salis e hamendësojmë me Pasquale Tridico që ka fituar një vend në Strasburg në sajë të L5Y.

Ky bashkim ndërmjet së majtës paqësore dhe gjeneral Vannaccit – në llogari të të cilit, të jetë e qartë, nuk rezultojnë as vlerësime publike dhe as pagesa nga ana e rusëve – është kremtuar në tv nga një përqafim (së largu) ndërmjet tij dhe Angelo D’Orsit. Profesor D’Orsi, edhe ai, duhet thënë në mënyrë po aq të qartë, pa marrë përgëzime apo financime nga Moska –  lufton burrërisht e ndonjëherë me argumentë bindës në ballin paqësor.

Ajo që habit është ndieshmëria e pakët e paqësorëve tanë kundrejt përparimit të partive të djathta, edhe skajore, dhe kënaqësia e dukëshme kur shikojnë të poshtëruar udhëheqësit evropianë, të cilët pak ditë më parë kremtuan tetëdhjetëvjetorin e zbarkimit në Normandi. Një zbarkim, rëndësia e të cilit, ndërmjet të tjerash është vënë në lojë në disa botime që çojnë në rrjeshtimin e tyre.

E gjithë kjo është shoqëruar nga një urim – edhe ai i hapur – që tjetri personazh i pranishëm në Normandi, presidenti Shteteve të Bashkuar Joe Biden, të humbë zgjedhjet e nëndorit në dobi të kundërshtarit Donald Trump, që ai po, do të dinte të gjente “paqën” sa hap e mbyll sytë. Nuk guxojmë as t’a përfytyrojmë në çfarë kushtesh për Zelenskin dhe për ata që kanë luftuar deri sot për pavarësinë e integritetin territorial të Vendit të tyre. 

Nga ky kuadër i vogël nxjerrim mësimin  se Evropa (ajo që, mbas votimeve, mbetet në këmbë nga Evropa) ka katër muaj kohë – nga tashti e deri në nëndor – për t’u vënë në rregull me vetveten. Kështu për t’u gjendur kur të mbahen votimet presidentore në Shtetet e Bashkuar (dhe ka ende ndonjë arsye për të qënë pohenikë) e gatëshme për të bërë pjesën e vet deri në fund. E mund të dilte jashtë diçka e mirë, përtej Ukrainës, për vetë Evropën. Do të thotë për t’ardhmen tonë.

“Corriere della Sera”, 12 qershor 2024 – Përktheu: Eugjen Merlika      

Prof. dr. Emin Kabashi

Këshilltar shkencor

Instituti Albanologjik i Prishtinës/

(Tre poet, tre breza, tri poezi për Luftën çlirimtare të UÇK-së)

Parashtresa e parë

Nuk ka popull në botë që ka bërë luftë çlirimtare, që nuk i ka kënduar lirisë. Po ashtu, kënga, pra poezia për lirinë ka përcjellë ndër breza atë frymëmarrjen e lirisë që e ka karakterizuar luftën çlirimtare. Lufta e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, ndër veprimet me përmasë kombëtare në historinë popullit tonë, doemos ka gjetur përjetësimin e saj në poezinë shqipe, qoftë përmes tërësisë së ngjarjeve, qoftë përmes individëve si bartës të idealeve të lirisë, qoftë përmes shëmbëllimit të sakrificës për lirinë tonë. Poeti Pano Taçi, ndër krijuesit e rrallë e shumë të veçantë të shkollës së madhe lasgushiane të poezisë shqipe, përveç tharmit të tij të përjetshëm krijues, siç është poezia e tij e dashurisë, ka gjetur frymëzim edhe për luftën e UÇK-së. Pano Taçi nuk ka qenë luftëtarë i Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës. Pano Taçi nuk e ka pasur as moshën për të qenë luftëtar i saj. Pano Taçi, e ka përjetësuar UÇK-në mbi bazë të përjetësimit të traditës sonë kombëtare. Poet i shkollës së Lasgushit, nuk është lodhur të bredhë pas fjalëve të mëdha, pas shprehjeve ekspresive. Ai ka qëmtuar edukatën kombëtare të madhështisë shekullore të epokës së madhe të Skënderbeut, të luftës për liri. Andaj, jo rastësisht, vargu i tij, ‘‘Të vdes i bukur’’, bëhet lajtmotiv i përjetësisë së luftëtarit të lirisë, si individ, bëhet shkollë e madhe e përjetësimit të lirisë si kërkesë historike e asaj pjese të popullit që lufton për liri, bëhet kërkesë e shkollës së historisë kombëtare, për ta përjetësuar luftën për liri. Poezia e tij, ‘‘UÇK’’, i ka tri strofa me tri vargje, kurse vargu i katër vjen si kadencë muzikore, për të përmbyllur rrugën e gjatë shekullore të shqiptarëve që kanë luftuar për liri, andaj vdesin bukur: ‘‘jam zgjuar nga përgjumja, e dal në çetë,/ të vdes i bukur’’. E vetmja vdekje që përmbys kohët, shekujt, epokat është ajo e luftës për liri. Prandaj, në vargun përmbyllës të strofës së parë e ka shprehjen përgjumja, që shënjon gjendjen në të cilën ishim, para se të mësojmë të vdesim të bukur. Bota që merrej me hallet tona, e ka bindur poetin, se na do ‘‘fjalëzbehtë’’. Mirëpo, poeti që ka përvojën shekullore kombëtare të luftës për liri, bën këtë veprim: ‘‘flak gurin e Sizifit e dal në çetë/ të vdes i bukur’’. Një ves, thuajse me peshë historike, që na e mëson edhe historia, është prirja për drejtësinë që të na japin të tjerët. Mirëpo, poeti, Pano Taçi, e përmbyll poezinë ‘‘UÇK’’, me këtë varg lapidar, për ta bindur veten dhe botën se lirisë i ka hije: ‘‘Bëj ligjin e Zotit dhe dal në çetë,/ të vdes i bukur’’.

Parashtresa e dytë

Veprimtarja e çështjes kombëtare, edhe si frymë, edhe si edukatë familjare, por edhe si shkollë krijuese, poetesha dhe romansierja Flora Brovina, ka një poezi, me një titull shumë specifik Komandant, kurse nëntitulli, që është sqarues, e përkufizon hapësirën dhe vendin ku rrimë gatitu, që është bërthama e ndjeshmërisë në këtë poezi të autores. Pra, nëntitulli është (‘‘Para varrit të Adem Jasharit’’). Në këtë poezi, shumë të veçantë për nga struktura e ndërtimit, sepse poezia sa duket si një bashkëbisedim, në të njëjtën kohë komunikon me lashtësinë, mund të thuhet natyrshëm, duke shkrirë brenda dy vargjeve, edhe përmasën e tragjedisë, por edhe praninë e legjendës: ‘‘Në Marsin e ngrirë të Kosovës./Kur u ngrinë krushqit’’. Poezia do ta humbte ndjeshmërinë, qoftë edhe të mënyrës së bashkëbisedimit, sikur të mos ishte vargu: ‘‘Në legjenda, të kujtohet?’’. Do të thotë, poetesha ia kujton Komandantit, se marsi i Kosovës ishte i ngrirë, krushqit ishin të ngrirë, por Komandant, a të kujtohet se çka thuhej në legjenda? Kjo pyetje retorike e ka shpëtuar poezinë, nga vargu i zakonshëm me të cilët shumë shpesh ndërtohen poezi me temë luftën. Por, Flora Brovina, krijuese që e di peshën e secilës fjalë në varg, ashtu si i ndërton ajo poezitë e saj, thuajse në të gjitha vëllimet që ka botuar deri tashti, edhe pse në këtë poezi asnjë herë nuk e përmend fjalë UÇK, apo ushtri çlirimtare, apo luftë çlirimtare, fryma që e përshkon strukturën e poezisë, e jep këtë ndjeshmëri. Ndryshe, pse është ai Komandant. Më tutje, mund të thuhet se ky Komandant i poezisë së Flora Bovinës, së bashku me të gjithë ata që ju printe, me ushtarët e lirisë, kishte gjetur forcë për ta mundur peshën e robërisë, barrën e madhe të luftës, por edhe gatishmërinë që të flijohej, në emër të së ardhmes. Poetesha kishte munguar, andaj i kërkon falje. Por, mungesa e saj ishte në një kohë, në një çast, që të dyja thuajse sa një përjetësi, sepse ai kishte me vete diçka nga legjenda, këngën pra: ‘‘Më fal, Komandant, /Të lash vetëm kur këndoje/ Këngë kushtrimi/ Ta mundësh plojën e madhe’’.  Çdo gjë ishte e rëndë, edhe qëndresa, edhe lufta, edhe rëniet, mirëpo kënga e tij, andaj edhe kënga e bashkëluftëtarëve të tij, edhe të atyre që kanë munguar, siç e thotë Flora Brovina, janë bërë pjesë e historisë, edhe për faktin se ai ishte Komandant i një lufte çlirimtare, para të cilit kërkonte falje poetesha, i cili po hiqte robërinë nga më shumë se gjysma e trojeve shqiptare. Qoftë edhe vetëm ky rrafsh i ndërtimit të strukturës së poezisë, i ka dhënë dorë krijuese që të bashkëbisedojë natyrshëm dhe lirshëm me këtë Komandant. Po ashtu, nuk mund as të kuptohen, as të përjetohen ndryshe vargjet që janë ndërtuar përmes pyetje retorike: ‘‘Ti më thua, Gatitu!/ Trupin drejt, më thua!’’. Do të thotë, ai është komandant që jep urdhra, që prin, por para se të fillojë marshimi, ai ia lëshon një sy secilit ushtar, kurse vetë është në ballë, pra prijës. Ndryshe, nuk do të ishte Komandant, as i kësaj poezie të Flora Brovinës. Prandaj, vjen krejt logjikshëm dhe natyrshëm vargu: ‘‘Vetëm i madhi nuk hidhërohet,/ Komandant’’. Ky varg e ka shpëtuar kërkim faljen në këtë poezi të Flora Brovinës, nga patetika që e vret aktin krijues. Prandaj, mund të thuhet se vargjet që përmbyllin këtë poezi të Flora Brovinës, janë edhe e sotmja, edhe përjetësimi i lirisë, e cila nuk vjen pa luftën çlirimtare të UÇK-së, ndryshe, vargu: ‘‘Me lule gjaku’’/ Komandant!’’, që e mbyll poezinë, nuk do të kishte asnjë shtresim kuptimor, për Kosovën, për luftën, për lirinë, që u shtruan në këtë parashtresë.

Parashtresa e tretë

Tahir Desku, poeti luftëtar i lirisë, ka botuar disa vëllime me poezi, por ajo që i kushtohet Luftë së Ushtrisë Çlirimtare, që u kushtohet Dëshmorëve të Kombit, që dhanë jetën për liri, që ishin pjesë e luftimeve të përgjakshme, është titulluar nga poeti, ‘‘Engjëjt e lirisë’’ , botuar në vitin 2000. Këta engjëj të lirisë, poeti i ka pagëzuar me emër e mbiemër në poezitë e tij. Poezia ‘‘Xhevat Demaku’’ i kushtohet Dëshmorit të Kombit, Xhevat Demaku. Për çudi, askund nuk zihet në goja lufta, as ushtria, as fronti, as krisma e pushkës dhe sërish poezia i është kushtuar luftëtarit të lirisë, që ia falë gjakun kësaj toke, për të qenë e lirë. Poeti Tahir Desku, mund të thuhet pa dilemë, se është i veçantë në ndërtimin e poezisë së tij, jo vetëm të këtij vëllimi, por thuajse i të gjitha vëllimeve të tij poetike. Nuk lodhet për të gjetur figurat stilistike, as krahasime të mëdha, as epitete të kërkuara dhunshëm, as metafora që e hutojnë lexuesin. Jo, ai vargun poetik e ndërton natyrshëm, duke qëmtuar bërthamën e gjëllimit të heroit të tij lirik. Xhevat Demaku i tij, e hap bashkëbisedimin me lexuesin me vargjet, thuajse krejt popullore: ‘‘ Ç’na u mbush toka plot me vorre /A durohet shkau n’oborre?!’’ Mjafton vetëm kjo dilemë shekullore në jetën e shqiptarëve, që një djalë i ri, siç thuhej, pa i vënë brisk fytyrës, të bëhet pjesë e luftë për liri, Jo vetëm të bëhej, por edhe të përjetësohej për lirinë. Nuk ka shëmbëllim me të plotë, se kjo mënyrë e rënies në altarin e lirisë së atdheut, ngase ai djalë i ri, e di si të vdes bukur, si e shtruam në parashtresën e parë të këtij shkrimi: ‘‘Një mortajë e mban në dorë / në tjetrën një yll’’. Vështirë e mund të ndërtohet më realizueshëm në strukturën e vargut, portreti i një luftëtari të lirisë. Por, çka ka ndodhur me njeriun tonë, a mos ndoshta ka harruar të kaluarën historike, apo për një çast e ka përgjumur vetëkënaqësia e jetës së zakonshme. Atëherë Dëshmori i kombit, e bën atë që zakonisht e bëjnë të gjithë luftëtarët e lirisë, të cilët kaherë janë pajtuar me jetën, e cila nuk ka kuptim nëse jetohet në robëri: ‘‘Kur shfaqet harresa / Ai zgjohet e bën roje / Maleve të Arbërisë’’. Për çudi, duke bërë roje, ndoshta si një lajtmotiv, që e përshkon, jo vetëm këtë poezi kushtuar Dëshmorëve të Kombit, ai kujtohet se në atë moshë nuk ka kuptim për të vdekur. Andaj, e thotë natyrshëm, thuajse bashkëbisedon me shokët e luftës, thuajse i tregon dikujt që e do shumë, dhe: ‘‘E thotë-jam tepër i ri/ për të vdekur’’. Poeti nuk ka nevojë as të shpjegojë, as ta thotë se cila ishte lufta e tij, heroizmi i tij, përpjekja e tij për lirinë e kësaj pjese të atdheut. Heroi i tij lirik, krejt natyrshëm, duke ecur nëpër tokën që nuk e duronte robërinë, përkulet pak dhe mbjell një lule. Një gjetje e mrekullueshme poetike, kur rënia për liri e një luftëtari shëmbëllen me lulen që mbjell njeriu në atdheun e tij. Pra, vetëm në atdheun e lirë, ka kuptim të mbillen lule, sepse nuk i shkel më këmba e pushtuesit. Kjo gjetje e poetit Tahir Desku, andaj e bën poezinë e tij të veçantë, qoftë si strukturë e ndërtimit të vargut kushtuar Dëshmorëve të Kombit, qoftë kur trajton motive të tjera, që në poezinë  tij janë aq të larmishëm. Nuk është gjetje gand dhe e rastit kjo në këtë poezi të poetit, ngase heroi i tij lirik, Dëshmori i Kombit, Xhevat Demaku, bën edhe këtë veprim dhe nuk harron se është shumë i ri për të vdekur: ‘‘Ndalet sërish e mbjell një lule / Midis atdheut / Bën roje-është tepër i ri për të vdekur’’. Ky është lapidari shpirtëror që poeti Tahir Desku ju ka ndërtuar të gjithë Dëshmorëve të Kombit, që i ka përjetësuar në poezinë e tij me temë Luftën e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, kurse në këtë rast Dëshmorit të Kombit, Xhevat Demaku.

Prishtinë, qershor, 2024 

Referencat

Pano Taçi, Prit e prit, poezi, Tiranë, 2007

Flora Brovina, Përflakje e stuhi, poezi, Prishtinë, 2021

Tahir Desku, Engjëjt e lirisë, Poezi, Prishtinë, 2000

(Kumtesa është lexuar në Tribunën shkencor të Lidhjes së Shkrimtarëve të Kosovës në Festivalin Drini poetik, që mbahet për nder të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit).

Xhelal Zejneli/

Ishte një i ri pa vlera kolektive, mezi një individ. “I huaji” është vepra më e njohur e Alber Kamysë (Albert Camus, 1913-1960). Ajo i ka sjellë famë botërore. Kjo vepër shënoi një epokë të re në letërsi. Pasqyroi një vështrim nihilist dhe negativ mbi botën, vështrim pa rrugëdalje, të paraqitur në mënyrë të përkryer me figurën e personazhit kryesor të veprës – Mersosë. Është vepër e absurdit.

Protagonist i romanit është nëpunësi Merso. Veprimi i veprës zhvillohet në Algjer. Romani fillon në një mënyrë të pazakontë. Personazhit kryesor i vjen një telegram ku thuhet se në azilin e pleqve i ka vdekur nëna. Mersoja nuk është i sigurt në ka ndodhur kjo dje, pardje apo mbase sot. Ai konsideron se kjo është diçka normale ngase me vdekjen ballafaqohet çdo njeri. Rrjedhimisht, këtij akti nuk i kushtoi ndonjë vëmendje të veçantë. Por ka shumë të tillë që thonë se djali nuk u shqetësua gjithaq nga vdekja e gruas që e kishte sjellë në jetë.

Ndonëse lajmi për vdekjen e së ëmës përbën hyrjen e këtij romani të çuditshëm, lexuesi nuk merr kurrfarë informate për raportin e nënës dhe të birit. Shtrohet pyetja: A kanë kontaktuar këta dy ndonjëherë ndër vete. Në një moment, gjatë përgatitjeve të varrimit, Mersoja nuk e di saktë se sa vjeçe ka qenë e shkreta nënë. Krijohet përshtypja sikur Mersosë gjërat e tjera, më shumë se vdekja e së ëmës. Madje në rrugën për në varreza kënaqet bukuritë e natyrës. Sillet sikur çdo gjë është normale, sikur s’ka humbur asgjë të rëndësishme.

Këto ngjarje dhe ndjenja, për të mos thënë “mungesë ndjenjash” shumë shpejt për lexuesin do të jenë më se të qarta, ngase rrjedha e ngjarjeve flet për një hiç-gjë të përgjithshme të protagonistit. Prandaj nuk është për t’u habitur sesi edhe në këtë moment tragjik Mersoja sillet sikur s’ka ndodhur diçka. Marrë në përgjithësi, shenja e indiferencës shtrihet përgjatë tërë veprës dhe kjo mund të vërehet në gjërat më bizare, siç janë pyetjet e fqinjit Rajmon për t’u shoqëruar apo të shefit të firmës ku punon Mersoja për t’u bërë përfaqësues i kompanisë së tyre në Paris. Të dyja pyetjeve si dhe shumë pyetjeve të tjera që pasojnë, Mersoja u përgjigjet: “krejt një për mua”. Kjo frazë rezulton nga këndvështrimi i jetës si një absurd. Me fjalë të tjera, jeta për Mersonë është një absurd, në të cilën kurrë dhe asgjë nuk do të ndryshojë, as që mund të ndryshojë.

Po të ishte përpjekur për ta marrë jetën e vet në duart e veta, ndoshta Mersoja nuk do t’i kishte gjithë ato koncepte nihiliste. Por kjo nuk ndodh. Mersoja vazhdon të jetojë me jetën e tij monotone ku secila ditë është e njëjtë, e njëjta punë, e njëjta banesë …

Për ta kuptuar kuptimin e kësaj kryevepre të Kamysë, në radhë të parë duhet kuptuar filozofinë e absurditetit të narratorit, përkatësisht të personazhit të cilin e përcjell i tërë veprimi i veprës. Duhet njohur më mirë jetën psikike të Mersosë, por edhe mënyrën se si e sheh ai mjedisin që e rrethon dhe shoqërinë në të cilën jeton. Kur të zhytemi më thellë në mozaikun kompleks të Mersosë, e kuptojmë se ai ndjehet i huaj në botën të cilën nuk e njeh dhe të cilën kurrë s’ka për ta njohur. Monotoninë e thyen ftesa e Rajmonit i cili e fton Mersonë dhe Marinë për vajtur të dielën me të në shtëpizën e Masonit. Ndonëse pa dëshirë, Mersoja e pranon ftesën, por qysh në mëngjes nuk ndjehet disi mirë. Gjatë gjithë rrugës e përcjell një ndjenjë e çuditshme e zbrazësisë.

Shthurja e veprimit fillon pikërisht në atë plazh, atë të diele, kur në rrugë e sipër, në afërsi të shtëpizës takojnë dy arapë. Për shkaqe fare nebuloze dhe të kota, Rajmoni deshi të krisë me revole ndaj arapëve të cilët më vonë përsëri i takuan derisa rreziteshin në plazh, por Mersoja e parandalon shokun e vet të bëjë një marrëzi të tillë. Ia del ta bindë atë për t’ia lënë revolen. I mbetur vetë, Mersonë sikur e tërhoqi diçka që përsëri t’u afrohet arapëve. Në vepër nuk duket qartë përse ndodh kjo. Mos ndoshta për shkak të vapës dhe nxehtësisë së madhe që mund ta kenë shkaktuar reagimin nervoz të Mersosë?! Mos ndoshta për ndjenjat e ndrydhura nga vdekja e së ëmës apo për shkak të mungesës së dëshirës për jetë në një udhëkryq të pashpresë?!

Por ngjarjet që pasojnë gjithsesi meritojnë analizë të mëtejme. Arapi ia nxori thikën Mersosë, kurse ky e qëlloi atë me plumb. Pas kësaj, krisi mbi arapin edhe katër herë të tjera. Lexuesit i mbetet të gjykojë vetë se ç’ishte ajo që e shkaktoi këtë sjellje të papritur të Mersosë. Duket sikur ky veprim, pa vetëdije paraqet revoltë ndaj monotonisë dhe dëshirën e mundshme të Mersosë që t’i ndodhë diçka e çuditshme, në një jetë plot ankth dhe të zbrazët që e përcjell që nga shkolla e mesme.

Tërësia tjetër e romanit është e ndarë në tri pjesë dhe përfshin burgosjen e Mersosë, gjykimin dhe më vonë edhe aktgjykimin. Dukej se ky rast nuk paraqiste ndonjë rëndësi të veçantë për autoritetet e qytetit. Dukej sikur edhe për vetë të akuzuarin kjo ngjarje nuk paraqet diçka të rëndësishme.

Mersoja nuk mbrohej, nuk ndjente kurrfarë nevoje për t’u arsyetuar para gjykatës, as që ndjente ndonjë farë faji.

Ndjenja e tij e të qenit rob i vetë jetës, akoma më shumë e ndërlikoi rrjedhën e gjykimit, fillimi i të cilit nuk kishte asnjëfarë lidhjeje me vrasjen. Çdokujt në gjykatë më së tepërmi i interesonte përse Mersoja nuk ndjente kurrfarë dhimbjeje për të ëmën dhe përse ndjehej krejtësisht i tepërt. Nuk kishte dëshirë të mbrohej, ndaj lejoi ta prezantonin si njeri pa zemër dhe shpirt, me të cilin sundonte zbrazësia.

Gjatë procesit Mersoja ishte përpjekur t’i sqaronte rrethanat e vrasjes së arapit në plazh. Por në sallën ku zhvillohej procesi gjyqësor dhe të mbushur plot e përplot, sqarimi i rrethanave të ngjarjes nga Mersoja hasën në vesh të shurdhët. Të pranishmit në sallë brohoritnin: “Ky që s’paska qarë në varrimin e së ëmës, nuk është veçse një i pashpirt, vrasës i lindur. Si i tillë, nuk meriton asgjë më pak se litarin në fyt”.

Pyetjes së gjyqtarit: “Përse e vrave arapin dhe pas plumbit të parë shkrepe mbi të edhe katër të tjerë”, Merso u përgjigj: “Për shkak të diellit”.

Për ta shpëtuar kokën, për t’i ikur dënimit me vdekje, avokati e sugjeroi klientin e tij në qeli që të deklaronte në gjykatë se pendohej për vrasjen e kryer. I akuzuari e refuzoi sugjerimin dhe i tha mbrojtësit të vet: “Nuk është e moralshme të thuash se pendohesh, vetëm e vetëm për t’i ikur dënimit me vdekje”.

Me aktgjykimin e shqiptuar, Mersoja u dënua me vdekje. Për prokurorin dhe gjyqtarin, rrethanë rënduese ishte fakti se ai s’kishte qarë në varrimin e së ëmës. Pas varrimit, në mbrëmje, kishte vajtur me Marinë për të parë një komedi. Pas kësaj kishin kryer edhe marrëdhënie intime. Me t’i dëgjuar këto fakte dhe argumente, krejt salla u ngrit në këmbë dhe brohoriti njëzëri: “Nëna i ka vdekur, e ky horr shkon në teatër, madje për të parë, jo një dramë apo tragjedi, por komedi. Në mesditë e ka varrosur të ëmën , ndërsa po atë natë ky i pashpirt ka kryer marrëdhënie intime. Vdekje vrasësit”!

Me të dëgjuar shqiptimin e dënimit me vdekje, Mersoja nuk tregoi shenja shqetësimi. Nuk deshi të paraqiste ankesë kundër aktgjykimit. As lutje për zëvendësimin e dënimit me vdekje.

Dita e ekzekutimit po afrohej. Mersoja nuk manifestonte kurrfarë shenjsh frike. Tani absurditeti i jetës dhe i vdekjes iu bënë fare të qarta.

Në qeli e vizitoi prifti me kryqin në gjoks. I kërkoi djaloshit të dënuar me vdekje që t’i lutet Zotit t’ia falë mëkatet. I dënuari ia ktheu: ”Askush, pra as Zoti, s’më kanë thënë se jam mëkatarë. Më ka thënë gjykata se jam fajtor. Prift, nuk i lutem Zotit të m’i falë mëkatet, unë jam ateist”. Prifti u turbullua: “O Zot, ç’njeri qenkësh ky”?!

Para se të ekzekutohej, Mersonë e vizitoi edhe Maria. Atë e sugjeroi që sapo të dilte nga qelia e errët, t’ia dhuronte buzët e njoma një të dashuri tjetër.

Dëshira e të dënuarit me vdekje ishte që këto skena të pakuptimta të marrin fund sa më parë. Ditën e ekzekutimit tim le të ketë sa më shumë njerëz. Le të më shajnë, le të më urrejnë sa më shumë që të jetë e mundur dhe le të më qëllojnë me gurë. Mbase tani e tutje nuk ka për të qenë vetë dhe i parëndësishëm. Më në fund, do të pushojë të jetë i huaj, si në mendjen e vet, ashtu edhe në gjykimet e të tjerëve.

* * *

Gjatë gjithë jetës Mersonë e ka përcjellë ndjenja e indiferencës. Kjo dramë e absurdit është studiuar dhe është interpretuar në hollësi prej kritikëve letrarë më eminentë dhe prej filozofëve më të shquar të Perëndimit.

Studiuesit thonë se për Mersonë ekziston vetëm e tashmja dhe asgjë tjetër përtej saj. Me asnjë veprim të tij, i riu 22-vjeçar nuk i plotëson normat e mjedisit, ndaj privohet nga liria dhe dënohet me vdekje pa fije racionaliteti. Për aparatin ndëshkues, rasti Merso është i pashpresë. Mungesa e vullnetit për jetë e bën atë person të determinuar të jetë humbës, të jetë askush dhe asgjë, një hiç.

Njeri absurd në një botë absurde, këtu qëndron thelbi i këtij romani. Ai pajtohet me fatin. Nuk jep shenja se i vjen keq për mënyrën e jetesës. Nuk ka për çka lufton në një botë të vrazhdët dhe plot djallëzi. Ikjen nga një realitet i egër, qoftë edhe në mënyrën më makabre, nuk e merr për humbje. Megjithëkëtë, ai mbetet në konflikt të përhershëm me botën përreth.

* * *

Tjetërsimi i njeriut dhe revolta ndaj tjetërsimit është nyja kryesore nga e cila udhëhiqet Alber Kamy. Pakënaqësia me vetveten dhe me botën përreth është burimi kryesor i kësaj drame të absurdit. Por Kamy e hedh poshtë edhe dëshpërimin të shkaktuar nga rrethanat e pakuptimta. Individi nuk duhet të lejojë që të përshkohet nga ndjenja e humbjes. Realiteti është simbiozë e situatave, sa të zeza, po aq edhe të bardha. Individi patjetër t’i bëjë ballë ligësisë. Kështu është vepruar gjatë gjithë historisë.

Vetëdija për vetveten dhe revolta ndaj një bote të rrejshme është çmimi që e pagoi heroi kryesor i këtij romani.

* * *

Vrasje fëmijësh dhe nënash, fëmijë pa kokë, nëna pa gjymtyrë, skena si te “Gernika” e Pablo Pikasos, sulm ndaj spitaleve, vrasje e personelit mjekësor, rrëmbime dhe arrestime, tortura, të plagosur të mbetur nën gërmadha, vdekje nga uria, krekosje për numrin e madh të të vrarëve të palës kundërshtare, shkatërrim infrastrukture, djegie fshatrash dhe qytetesh, ndarje familjesh, shpërngulje masive, rritje investimesh për armatim, kanosje me armë bërthamore dhe çmenduri të tjera të pafund. Hekur dhe zjarr në të katër anët, propagandë, gënjeshtra dhe mashtrime, shpëlarje truri, koka pa sy, trupa pa duar. E shëmtuara, e liga, e keqja është bërë normalja e njerëzimit. Valles makabre i prin djallëzorja. Bota qyqare hesht. Djajtë sundojnë, ata e kanë fjalën. Kohë e turpshme kundër qenies njerëzore. Ajo që është ndërtuar me dekada, rrënohet brenda pak kohësh. Para kamerave dalin alamet burra shteti, secili më i ligë se tjetri, më i djallëzuar se tjetri. Ja absurdi!

Photo: theaustralian.com

Nga BERNARD SPITZ – “Corriere della Sera”, 2 qershor 2024 – Përktheu Eugjen Merlika/

Pyetja e vetme për Evropën mbas votimeve është ajo e përgjigjes sonë kolektive një çasti në të cilin barazpesha e botës është përmbysur.

Romani i parë i Romain Gary-t, Edukata evropiane, ishte mjedisuar në qëndresën polake kundër mësyesve nazistë. Pothuaj një shekull mbrapa, Evropa e Lindjes na kujton se nuk jemi më të sigurtë në asgjë, madje edhe nga rreziku bërthamor.

Kërcënimit rus i shtohen belegët e Jugut global, e demokracive, e Islamit radikal, e të gjithë atyre që janë bashkuar nga armiqësia për Petrëndimin. Që të jenë për ambicje tregtare (Rruga e Mëndafshit kinez), për shtrishmëri (lufta në Ukrainë), për revanshizëm kundër-kolonial (milicitë Wagner n’Afrikë), apo për fanatizëm totalitar (terrorizmi islamik), këtyre u shtohet rreziku i një thyerjeje atllantike me Donald Trumpin. Sepse edhe në qoftë se Shtetet e Bashkuar do të qëndrojnë në NATO, kjo do të ndodhte me çmimin e lëshimeve të ashpra të detyruar për evropianët: në një shtim fondesh për përpjekje ushtarake, gjë që është e kuptueshme; por edhe në blerjet e detyruara të centraleve bërthamorë, të bonove të thesarit etj.

Në furinë e harxhimeve në kohë të shkurtëra, do të gjindemi si gjinkalla, të paaftë për të financuar atë që është në themelin e sovranitetit të vërtetë: mbrojtja, industria, energjia, teknologjia, etj. Për të shpëtuar t’ardhmen e të rinjve tanë, ky mandat i ri duhet të jetë një mandat i vendimeve të mëdha. Evropa gjindet përballë dy zgjedhjeve; mbrojtëse e sulmuese. Vështrimi mbrojtës është ai i tërheqjes kombëtare. Kjo nuk do të thotë shkërmoqjen e Bashkimit, që mbetet një treg me rregullat e tij të përbashkëta. Por do të thotë një Bashkim ku secili antar merr vendime simbas interesave të tij. Kjo i përshtatet programeve populiste që e shesin tortën, madje edhe e hanë, pra që thonë se mund të ruajmë dobitë e Bashkimit pa disiplinat që rrjedhin, duke fshehur faktin se fundi i lidhjeve do të thotë edhe fund i ndihmave e mbrojtjeve ekzistuese.

Ndërsa vështrimi sulmues i bën thirrje projektit politik evropian. Për t’a zhvilluar, duke mbajtur parasysh mosfunksionimin e dukshëm, si pa-aftësinë tonë për të prodhuar mjaftueshëm municione për Ukrainën ose grumbullimin e normave që lindin pakënaqësi të përgjithëshme. Por është një projekt që duhet edhe t’a meritojmë, duke i kushtuar mundin e nevojshëm, sepse vetëm ai mund të n’a japë mundësi të përballojmë sfidat e botës.

Edukata evropiane është diçka shumë e ndryshme nga grumbullimi i politikave kombëtare: është bashkëndarje e evropianëve të një vështrimi të përbashkët përballë belegëve të stërmëdhenj, të cilët Evropa mund t’i përballojë vetëm e bashkuar. Cilat janë përparësitë? Si duhet të financohen? Cilat janë reformat institucionale për t’u kryer? Shumë pyetje të shmangura gjatë një fushate zgjedhore të tejngopur në pjesën më të madhe të Vendeve nga shqyrtime të politikës së brendëshme.

Do të jenë të turbullta kohët që na presin. Do të kemi nevojë për një komision të fuqishëm e një Parlament të bashkuar rreth një shmice. Për të arritur këtë synim do të kemi nevojë për shumë më tepër se sa gjysma e deputetëve plus një. Përndryshe, edhe çështja më e pakët e ndjeshme në një Vend mund të paralizojë gjithshka. E vështirë, mbas një zhvendosjeje djathtas e një copëtimi më të madh. Nëse duhet që të dalë një vijë e qartë, në vend të një rrëmuje të shumicave që ndryshojnë simbas çështjeve, nën trysninë e së djathtës skajore, do të jetë i nevojshëm një koalicion i gjërë. Kjo do të thotë pashmangshërisht kompromis ndërmjet pjesëmarrësve të tij. Duke përjashtuar skajorët që janë mbështetës të kaosit; e duke u përgatitur të vihen së bashku, nga socialdemokratët deri tek qëndra e Ripërtëritjes, nga e djathta e PPE tek grupi i Xhorxha Melonit. E vështirë, por jo e pamundur, duke parë piskamën e gjëndjes.

Për Evropën e ngrirë nga pafuqia prej pesë vitesh, nuk mbetet tjetër veçse përsiatja mbi mendimin e gjeneralit McArthur, që përmblidhte të gjitha humbjet në dy fjalë: shumë vonë. Në të kundërt, të ndërtojmë një shumicë me përparësi të bashkëndarë në një kontratë ligjore në Parlament, atëherë – e vetëm atëherë -Evropa mund të dalë faqebardhë në pështjelljen e madhe ndërkombëtare. Do të ishte fitorja e edukatës evropiane.