Astrit Lulushi/

Shumë vetë thonë se egjiptianët e lashtë dërguan eksplorues në Amerikë dhe kjo është arsyeja pse ka piramida. Një ditë, një zbulim i pazakontë u bë në gjirin e Rio de Janeiro. Forma e dallueshme e enëve është e pagabueshme. Këto janë amfora.. amfora romake. Pra, si përfunduan në anën tjetër të Atlantikut?

Dihet se romakët bënin tregti përgjatë bregut perëndimor të Afrikës, kështu që ndonjë anije mund të ishte shtyrë nga era drejt oqeanit të hapur dhe më pas rrymat e çuan në Amerikë. Një zgjidhje tjetër, megjithëse më pak emocionuese, është se amforat u përdorën në Evropë shumë kohë pas rënies së Romës dhe këto u hodhën nga disa detarë portugez që vizitonin koloninë e tyre të re në Amerikë.

Në çdo rast, edhe nëse do të ishin romakët e kohës Perandorake, ishte padyshim një incident i izoluar. Nuk është gjetur asnjë shenjë tjetër e vizitës së Romakëve (ose të dikujt nga Bota e Vjetër). Sidomos nëse kjo do të ishte një rrugë tregtare, ne do të prisnim të gjenim monedha romake, siç bëmë në Indi dhe në bregdetin lindor të Afrikës. Do të prisnim që speciet e kafshëve dhe bimëve të shkëmbeheshin, siç bënë duke filluar nga shekulli i 16-të. Dhe nëse romakët do të dinin për Amerikën, ne do të prisnim që ajo të ishte e pranishme në hartat e botës së njohur në ato periudha. Të tilla si Harta e Ptolemeut, nga shekulli II, ku format duken të çuditshme, por mund të shohim tipare mjaft të largëta, të tilla si Briri i Afrikës, Sri Lanka, madje edhe Malaya në lindje. Megjithatë, Amerika nuk gjendet askund.

Gjëja kryesore është se Ptolemeu, autori i hartës, ishte i dinastisë egjiptiane të maqedonasve. Me sa duket, nëse egjiptianët lundruan qëllimisht në Amerikë me arkitektë për të ndërtuar piramida, kjo do të ishte e çuditshme. Një faraon egjiptian Nekho II (610–595 pes) dërgoi një ekuipazh fenikasësh në një udhëtim mjaft të gjatë për të lundruar rreth Afrikës. Këtu është një pasazh nga Herodoti:

“Pra, fenikasit u nisën nga Deti i Kuq dhe lundruan në detin jugor; sa herë që vinte vjeshta, ata qëndronin dhe mbillnin tokën në cilëndo pjesë të Libisë që kishin arritur, dhe atje prisnin të korrat; pastaj vazhdonin lundrimin, kështu që pasi kaluan dy vjet, mbërritën në shtyllat e Herakliut dhe erdhën në Egjipt. Aty ata thanë se gjatë lundrimit rreth Libisë e kishin diellin në të djathtën e tyre.”

Kjo periudhë kohore përkon edhe me Olmekët, të cilët ishin qytetërimi i parë amerikan që ndërtoi piramida. Megjithatë, është gjithashtu një mijë vjet pasi vetë egjiptianët kishin ndaluar ndërtimin e tyre. Piramida e fundit në Egjipt u ndërtua nga faraoni Ahmose, i cili mbretëroi në vitet 1550 – 1525 pes. Olmekët u formuan rreth vitit 1000 pes, kështu që ka një mospërputhje të madhe kohore, edhe nëse egjiptianët kaluan Atlantikun. Të cilën nuk e bënë. Nëse jo, do të ishin fenikasit, të cilët në të vërtetë ishin mjeshtrit e marinarëve të Mesdheut, mjerisht nuk ndërtuan kurrë një piramidë në të gjithë historinë e tyre.

Ideja në pyetje është intriguese dhe do të ishte vërtet ndriçuese nëse do të kishte kontakt transatlantik parakolombian. Sidoqoftë, të lashtët padyshim nuk e kishin idenë se ekzistonte Amerika. Kjo është arsyeja pse Kolombi duhej ta zbulonte në radhë të parë.

Arsyeja pse ka piramida në të dy vendet (dhe të tjera gjithashtu) është me të vërtetë kaq e thjeshtë sa duket tepër e shurdhër – piramidat janë forma më e lehtë për të grumbulluar gurë nëse doni të bëni një strukturë të madhe të lartë. Njerëzit mund ta kuptojnë atë në mënyrë të pavarur në të njëjtën mënyrë si bujqësia që u shpik në të gjithë botën në periudha të ndryshme nga popuj të ndryshëm. Dhe me të vërtetë, piramidat egjiptiane ngjajnë vetëm sipërfaqësisht me ato në Amerikë:

Piramidat egjiptiane janë anash të lëmuara, me një varr të brendshëm dhe një tempull masiv të bashkangjitur. Ndërtesa private.

Piramidat amerikane janë grumbuj gurësh, pa dhoma të brendshme dhe përballë një sheshi, vend publik, ku mblidheshin njerëzit.

Astrit Lulushi/

Tirania, e gjithë kjo qenie e keqe dhe e neveritshme duhet të shfaroset nga shoqëria njerëzore. Dhe kjo mund të bëhet; sepse, një pjesë e trupit, nëse tregon shenja se është pa gjak dhe praktikisht pa jetë dhe rrezikon shëndetin e pjesëve të tjera të trupit, kështu edhe tirania përbindëshe e egër në formë njerëzore duhet të shkëputen nga trupi i përbashkët i njerëzimit.

Absolutisht.

Historia është famëkeqe për aplikimin e një shtrese boje për personazhet e saj, qoftë politikan, ushtarak ose artist. Enveri paraqitej me ngjyra të çelura të kuqe, më pas me të zeza dhe tani ngjyrë rozë. Bonoparti e dekoroi ushtarin për shqëtimin e anijes, por nuk e fali për dëmin që i shktoi asaj. Nga bota artistike, Mozarti nuk bën përjashtim. Kur imagjinoni Mozart-in, ka të ngjarë të ngjallni imazhin e një kompozitori të talentuar, një njeriu me shije të rafinuara dhe prani të shquar – një gjeni i martuar në mënyrë harmonike me artin e tij. Realiteti? Ai ishte një njeri si të tjerët, me të gjitha çuditjet e egra dhe humorin e vrazhdë që rrallëherë tregohen kështu në libra shkollorë. Historikisht është dashur t’i fshijmë, si pluri nên qilim, për të ruajtur dinjitetin e ‘dijetarit të jashtëzakonshëm’.

Dhe duke folur për dijetarët, Mozart u përshkrua si një lloj lidhësi hyjnor i muzikës, notat që notonin në trurin e tij nga vetë muzat. Kjo anashkalon stërvitjen e tij intensive dhe rigoroze nga një baba i rreptë, që në moshë shumë të re. Mozarti punoi shumë – një fakt që ndonjëherë fshihet në favor të një narrative më romantike.

Gjendja e tij financiare është një tjetër pjesë që historianët kanë arritur disi ta keqinterpretojnë. Djaloshi nuk ishte tipi i shoqërisë së lartë që jetonte në luks të bollshëm. Ai luftoi, nxitoi për koncerte dhe shpesh ishte i stresuar për paratë. Ashtu si shumë prej nesh që përpiqemi të sigurojmë jetesën – është historia shekullore e artistit që luftoi, përveçse kjo luhet me paruke dhe penë.

Dhe këtu është çështja e marrëdhënieve të tij me kompozitorët e tjerë. Filmat dhe tregimet pëlqejnë ta vendosin atë kundër bashkëkohësve të tij, si Salieri. Dramatizimi i marrëdhënies fiktive të tyre në filmin Amadeus, i bëri historisë një shërbim të keq, duke shtrembëruar rivalitetin profesional në një koktej vdekjeprurës obsesioni dhe hakmarrjeje.

E gjithë kjo ka çuar në një ikonë monumentale të përsosmërisë, të një kompozitori të panjollosur nga veset dhe banalitetet e jetës së vdekshme. Por duke e bërë këtë, ne i kemi hequr Wolfgang Amadeus Mozart humanizmin e tij, kemi penguar të mësohet historia e tij e plotë dhe ndoshta i kemi bërë arritjet e tij paksa më pak të jashtëzakonshme.

Historia, në përpjekjen e saj për të idhulluar, shpesh i lë jashtë papërsosmëritë. Por janë të metat, dhe batutat pa ngjyra midis rregullimeve të parukës që e bëjnë Mozartin më intrigues, më të afërt dhe, sinqerisht, më të ftohtë.

Kështu, herën tjetër që do të pini një filxhan kafe dhe një melodi e Mozartit do t’ju ëmbëlsojë veshët, mbani mend se ai ishte më shumë punk rock si i ditëve tona.

Nga Albert Vataj/

Anton Pashku ishte dhe mbeti shkrimtari shqiptar më i dallueshëm i vlerës dhe traditë së rrëfimtarisë. Ai ishte një lloj fenomeni letrar. Vepra e tij përmban shumësinë e mendimit, larmishmërinë e figurative të fjalës dhe njëkohësish të vetëdijese së vlerës estetike të ngritur deri në model. Vlera dhe kontributi që dha ai në letërsinë shqipe është e shënjuar në atë risi, ndryshesë transformuese, në atë erë të re të narrativës dhe shprehshmërisë së gjëndjes dhe situatës brendandjesore dhe forcës shprehëse dhe energjisë përçuese të tekstshkrimit.

Anton Pashku mbeti një lloj fenomeni letrar me prirje të vazhdueshme drejt përsosmërisë artistike; vepra e tij shfaqet me shumësi mendimi, shumësi figurative të fjalës dhe njëkohësisht me vetëdije të lartë estetike të ngritur deri në model. Shkrimtari pati shënuar se “Gjuha e veprave artistike nuk është dhe nuk mund të jetë një “gjuhë normale”. Ajo nuk është e tillë as atëherë kur, fjala vjen, artisti i fjalës merr e shkruan për “gjërat më normale” nga jeta e njeriut. Shenjat e gjuhës së tij janë shenja të gjuhës poetike. Kur janë të ngjeshura mirë e mirë pranë njëra-tjetrës, këto shenja krijojnë aso relacionesh të reja që mund të kyçin ndër to eksplozionet e panumërta jetësore që kanë intensitete shumë të larta”.

Pashku, “Xhojsi i letërsisë shqipe” (I. Rugova), la pas një vepër solide letrare, me shfaqjen e saj më të dukshme të modernitetit dhe si çdo krijimtari natyrale që dallohej menjëherë prej letërsisë vegjetuese, të përkohshme, të letërsisë për letërsi, u fut dalëngadalë në rrethin e vlerave estetike më të qëndrueshme të letrave shqipe, në zonën vepruese, të pacënueshme nga zhurma e viteve e nga vepruesit jashtëletrarë, më saktë, nga zhurmuesit e tillë, të cilët kanë vepruar sistematikisht, pavarësisht se pa rezultat, mbi disa nga përfaqësuesit më të cilësishëm të letrave shqipe, e lartëson në kushtoren e tij, Petrit Palushi.

Anton Pashku lindi më 8 janar 1937 në Grazhdanik (katund afër Prizrenit). Nënën, Getën, e kishte nga Zymi, kurse babën, Tonin (bukëpjekës), nga Karashëngjergji (katund pak më larg Zymit, rrëzë Pashtrikut). Kishte të kryer shkollimin e mesëm – Gjimnazin real në Prishtinë. Gjithë kohën punoi në Rilindje, njëherë gazetar, mandej redaktor i Rubrikës së kulturës e në njëzet vjetët e fundit, redaktor në Shtëpinë Botuese Rilindja. Shkrimet letrare filloi t’i botojë që nga viti 1955. Shkroi prozë dhe drama. Vdiq në Prishtinë, më 31 tetor 1995. Në tregimet e Anton Pashkut dallohen tri qarqe themelore tematike; ai i temës së dashurisë, i vetmisë, të kërkuar dhe të kushtëzuar nga një totalitarizëm; dhe, qarku tematik për dhunën mbi individin. Tregimet e tij antologjike janë: “Nën qarr po rrinte vasha”, “Floçka”, “Kulla”, “Si e përshkroi ëndrrën e vet njeriu me kapelë”, “Dy fjalë për një plak dhe librin e tij kushtuar tymit”, “Kënaqësitë e Megalopolisit”, “Anija e dehur”. Me vlerat e veta të pakontestueshme artistike, romani “Oh” ka bërë një ndikim të ngadalshëm por të fortë në prozën shqipe, që nga koha e shfaqjes së tij. Dramat e Pashkut “Sinkopa” e “Gof” janë luajtur në Teatrin e Kosovës, në Teatrin ITD të Zagrebit, në Teatrin e Shkupit dhe në teatro të tjera të shqiptarëve. Vepra e tij letrare, është bërë vlerë kulturore kombëtare dhe tashmë është materie që mësohet në të gjitha nivelet e shkollave shqipe, ku ligjërohet letërsia bashkëkohore shqipe.

Por për çfarë shkruante dhe si shkruante Anton Pashku, kur ende nuk i kishte mbushur të njëzetat? Për t’iu përgjigjur kësaj pyetjeje, po sjellim dy tregime (poetike), që së bashku mund të përfshihen vetëm brenda një faqeje libri. Fjala është për tregimet “Në stuhi” dhe “Klithma”, që të dyja botuar në vitin 1957. Në të dy rastet bartësit e ngjarjes janë maksimalisht të reduktuar

Anton Pashku sjell një frymë krejtësisht moderne në traditën e prozës shqiptare. Çështja bosht në rrëfimin romanor të Anton Pashkut është veçanërisht vetëdija e autorit për pozitën e tij dhe perspektiva e synimit të këtij rrëfimi. Shtresimin ironik gjatë gjithë rrëfimit, rrëfimtari do ta derdhë e ta përhapë tërthorazi, e jo si deklarim të qëllimshëm dhe moralizues. Reflekset ironike dhe aludive përjetohen drejtpërsëdrejti nga lexuesi dhe janë më mbresëlënëse se një fotografi e gjallë e një realiteti absurd. Rrëfimtari e nis udhëtimin nga një kohë e pacaktuar që gjatë ecjes fiton peshën e një vatre të gjallë dhe jehona e reflekseve të së kaluarës shfaqet si përsërítje e pafund e dramës sonë kombëtare. Ky vizion i fuqishëm dhe largpamës i veprës së Pashkut që përbën tharrmin krijues të tij, realizohet përmes strukturimit të nëntekstit ironik të rrëfimit. Kjo gjë e nxit dhe e motivon parreshtur lexuesin që ta kërkojë atë që nuk thuhet, atë që duke heshtur, e bën lexuesin të jetë zëri kryesor.

Vlerësimet për veprën e Anton Pashkut janë të shumta dhe kritika letrare (kryesisht në Kosovë) e ka ndjekur admirueshëm krijimtarinë e tij prej fillimeve. Por, do thënë se një vepër letrare si e Anton Pashkut, kërkon venerime pas venerimesh. Me gjithë vlerësimet, pra një shumësi konstatimesh për veprën e tij letrare, në dydekadshin e fundit mund të thuhet se, me përjashtime të pakta, ka më tepër një rimarrje të tezave të mëparshme për veprën letrare të Pashkut, sesa një plotësim apo një rishfaqje venerimi. Vepra letrare e Pashkut nuk kërkon të komentohet a të shpjegohet siç bëhet në tekstet shkollore, as shkrimtaria studimore s’mund të qëndrojë si ndërmjetëse shpjeguese ndërmjet tekstit të Pashkut dhe lexuesit. Do parë ai mekanizëm, ajo e veçantë e kodit të komunikimit të Pashkut, me të cilin letërsia e tij ka zënë vend në sferën më t’epërme të letrave shqipe, çka do të shërbente si grishje e vazhdueshme për lexim. Venerimet te Pashku duhen kryer si venerime për një letërsi cilësore, mu aty ku shkëlqimi i tij është më i madh.

“Kulla” e Pashkut

Te Tregimi “Kulla” mund të merret si model-bazë tematike e pjesës dërmuese në krijimtarinë letrare të Anton Pashkut. Përveç temës së dashurisë, që shtrihet në një pjesë të vogël të veprës së tij tërësore letrare, në këtë tregim janë të mpleksura: motivi i lashtësisë, i dramës shqiptare nëpër shekuj, i qëndresës, i ekzistencës, i aktualitetit dhe i vizionit të së nesërmes. Kjo do të vërehet sidomos tek romani “Oh”, ku ky model tematik shtrihet thellë deri në Iliri dhe njëkohësisht, në mbështetje të asaj përvoje dhe të gjasave aktuale, projektohet e ardhmja. Në këtë rrëfim, përmes jetës së dy brezave, të kapërthyer dhe të shtrirë në tërësinë ekzistenciale kolektive të kombit, shprehet aktualiteti i rëndë, ankthi i banorëve të kullës.

Është përvoja e Plakës, pas vdekjes të së cilës Djali projekton të nesermen e vet duke e mbartur tutje përvojën nga e kaluara. Biri, plot ankth, ndien se qëndresa dhe ekzistenca e Kullës është në rrezik dhe sajon mekanizmin mbrojtës pikërisht në sajë të trashëgimisë simbolike të saj. Përmes traditës, rrëfimtari shpalon kulturën shpirtërore kolektive si mburojë simbolike nga kanosja e shprishjes prej dhunës së ushtruar në kohën kur është shkruar tregimi. Dhuna e ushtruar brutalisht përballë mekanizmit të traditës kulturore kombëtare dhe tërësisë shpirtërore kolektive, në art del e përkohshme, kalimtare dhe pa gjasa triumfi. Kështu përmbyllet tregimi antologjik “Kulla”, me ngadhnjimin e së nesërmes, me lidhjen jetike të Birit pas trollit e kullës: rrëfimtari është gjithmonë banor i kullës; brenda saj e kujton të shkuarën nga e cila projekton dhe përcakton perspektivën.

Edhe rrethi tematik i vetmisë, ai i tërheqjes në vete nga çensura e shtypja, edhe rrethi tematik i dhunës dhe i krimit, që zënë vend qëndror në prozën tregimtare të Anton Pashkut, janë rrjedhim i shtypjes dhe i dhunës së ushtruar mbi qenien kolektive shqiptare, historikisht dhe aktualisht. Ky version regjional dhe kolektiv në prozën e Anton Pashkut uníversalizohet si vlerë artistike dhe si mesazh, si filozofi dhe si parim moral.

VOX-i I ANTON PASHKUT

Raporti ndërtekstual me Shkrimin e Shenjtë tek “Oh” del, me përbërës të caktuar, edhe në planin formal të tekstit Një ndërdialog formash ky. Nëpërmjet figurave të diksionit, qoftë edhe të rimës, në raste, Pashku bashkëthur format e poezisë me të prozës; si në tekstet e vjetra kanunore përgjithësisht.

Sistemi letrar. Jo vetëm teksti si sistem, por shkrimi në sistem. Kësodore dalin së bashku teoria për tekstin si sistem e teksti (praxis-i) si sistem.

Sistemi letrar. Sistemi jo vetëm si rend, si stil, por si nivele teksti, nga shenjuesit formalë te strukturat e tekstit (struktura kompozicionale, ajo e personazheve etj.). Antoni ka punuar gjatë e thellë me tekstin. Deri te një sistem i plotë shenjues. “Ikja” nga përcjellja e të dhënës, në të mirë të shenjimit të saj, del si një shenjë e modernitetit të kësaj vepre; si njëra nga shenjat e një përkatësie të tillë të saj. Shkrimi në sistem, te Pashku, shtrihet nga struktura kompozicionale, nëpër figurat letrare, te ligjërata poetike e stili. Teksti i Antonit është i rrumbullakuar formalisht. Një rrumbullakim i tillë assesi s’e vështirëson komunikimin me idetë, meqë edhe shenjat formale të tij zhvilloben në ide: jo ideja si figurë, por figura si ide. Kësisoj, ajo mbetet një vepër e hapur. Dialogjika në veprën e Pashkut sprovohet e gjen provën e vet gjerësisht. Sa herë që thuhet Antoni im, nis dialog i ri me veprën e tij.

Romani “Oh” ka për farë tregimin. Dorën në zemër, tregimi është farë e prozës përgjithësisht. Tregimi tek “Oh” nënkupton nivel (rrëfimor, gjithsesi) të tekstit. Ky roman ka disa nivele të tilla. Këto nivele, aty, lidhen me kohën e fabulës. Në të vërtetë, koha e fabulës në “Oh” është dyfaresh: reale (tash, një e tashme hipotetike), fiksionale (atëherë). E para është kohë tipike e rrëfimtarit. E dyta – e personazhit – rrëfimtar përgjithësisht; e një rrëfimi që shtresohet vertikalisht (ne kohë). Shtresimi i tillë siguron një sistem jo vetëm narrativ, por edhe kompozicional.

Te ky roman, po në këtë sistem zhvillohet struktura e personazheve. Nis me një Unë të paemërtear e me një Ajo, si “emra” të S e Y, për t’u shkallëzuar deri te personazhet-simbolike. Personazhi i një niveli rrëfimor, në nivelin tjetër merr rolin e personazhit – rrëfimtar, qoftë edhe si një retor. Një strukturë personazhesh kjo e ndërtuar në sistem.

Sistemi poetik është ruajtur edhe në planin e sintaksës poetike, të ligjërimit, domethënë të stilit. Tipike për prozën e Pashkut (për romanin “Oh” sidomos) janë periudhat bashkërenditëse shtuese, bile sisteme periudhash të tilla.

Rashkërenditia e tillë. në ligjërim ecën në logjikën e një rrethi. Kësofare, ligjërata, pasi të jetë zhvilluar, kthehet në pikën e nisjes. Një periudhë kësilloji shfaget sa herë në tekstet biblike. Në këtë kuptim, proza e Pashkut hyn në raporte ndërtekstuale (këtu në raporte ndërstilshmërie) me Shkrimin e Shenjtë.

Raporti ndërtekstual me Shkrimin e Shenjtë tek “Oh” del, me përbërës të caktuar, edhe në planin formal të tekstit. Një ndërdialog formash ky. Nëpërmjet figurave të diksionit, qoftë edhe të rimës, në raste. Pashku bashkëthur format e poezisë me të prozës; si në tekstet e vjetra kanunore përgjithësisht.

Te tekstet dramatike, sistemi formal gjen “territorin” e vet ideal. Meqë tekstet e tilla, përpos për t’u lexuar. shkruhen për t’u shfaqur në skenë, plot-i (këtu kompozicionalisht i përmbysur) bëhet farë formale e tekstit të plotë dramatik. Jo se ky tekst nuk mbetet lidhur me idetë (ekziston teatri i ideve, andaj edhe dramaturgjia e tillë), porse forma e tekstit promovohet si medium i parë që siguron lidhjen me skenën. Njëkohësisht, ajo, forma, sidomos me përbërësit paratekstualë, sugjeron tipin e leximit. Tekstet “vrapojnë” pas lexuesit-model.

Sistemi brendatekstual i tekstil dramatik të Pashkut, shenjohet nëpërmjet shenjuesve formalë (strukturës formale didaskalike); “Gof”; Një epilog, Mbas një epilogu, Para një prologu. Një prolog. Domethënë, shenjohet një sistem formal i përmbysur, nga një epilog te një prolog.

Shenjuesit e tillë të sistemit janë të vlefshëm si për leximin, si për procesin e vënies së tekstit në skenë, meqë shenjojnë intencë moderne të thyerjes së procedeut, që fabulën e thur në rendin shkak-pasojë.

Trashëgimi e tij letrare

Tregimet, Jeta e re, Prishtinë, 1961

Nji pjesë e lindjes, tregime, Rilindja, Prishtinë, 1965

Kulla, tregime, Rilindja, Prishtinë, 1968

Sinkopa, dramë, Rilindja, Prishtinë, 1969

Oh, roman, Rilindja, Prishtinë, 1971

Kjasina, tregime, Rilindja, Prishtinë, 1973

Gof, dramë, Rilindja, Prishtinë, 1976

Lutjet e mbrëmjes, tregime, Rilindja, Prishtinë, 1978

Tragjedi moderne, drama, Rilindja, Prishtinë, 1982

Shtëpia Botuese Rilindja në vitin 1986 i botoi veprat e zgjedhura të Anton Pashkut në tri vëllime:

Tregime fantastike, Rilindja, Prishtinë, 1986

Oh, Rilindja, Prishtinë, 1986

Tragjedi moderne, Rilindja, Prishtinë, 1986

Referimet:

Kujtim M. Shala, “Bota Sot”, 6 dhjetor 2003

Petrit Palushi, Tirana Observer

Wikipedia

Astrit Lulushi/

Kush ishte gjeneral romak më i mirë, Jul Cezari apo Scipio Africani? Të dy kanë shumë histori, duke përfshirë disa libra ku flitet për luftrat e tyre.

Cezari kishte një etikë pune legjendare, një aftësi të çuditshme për të ndikuar dhe udhëhequr njerëzit, dhe një njohuri të mprehtë strategjike. Ai ishte në më të mirën e tij, kur i bindte njerëzit e tjerë të pranonin vizionin e tij. Metodat luftarake që mbase përshkruhen më së miri, janë marshimet e vështira që pasohen nga punë e madhe xhenjere që i dhanë atij një avantazh kundër fise gale dhe britane. Cezari udhëhiqej nga bindja dhe butësia. Megjithatë, gjithashtu bëri gabime të përsëritura, duke përfshirë disa beteja ku duhej të kishte humbur, si ajo me Pompeun, afër Durrësit. Ai është në një farë mënyre ideali romak – një njeri që rrëzohej, por gjithmonë ngrihej – dhe e çoi fatin aq larg sa mundi.

General and burrë shteti, Jul Cezari e ktheu Republikën Romake Republic në Perandori të fuqishme Romake. 15 marsi 44 pes ishte ndoshta data më famëkeqe në të gjithë historinë e lashtë. Diktatori romak 55-vjeçar Gaius Julius Cesar u vra nga një grup senatorësh të pakënaqur.

*

Scipio, shqiptohet Shipio, nga ana taktike, ishte me shkëlqim të veçantë. Megjithëse disa njerëz mendojnë se betejat e veçanta nga gjeneralët e tjerë janë më të mira. Megjithëse ai tregoi një aftësi taktike përtej çdo gjenerali tjetër klasik.

I paparashikueshëm, por në kontroll, Scipio mundi të përshtatej, të kapërcente dhe të luftonte sipas kushteve të tij çdo herë. Scipio ishte në gjendje të krijonte mbështetje, të fitonte zemrat e njerëzve për kauzën e tij dhe t’u bënte përshtypje të huajve. Ai drejtohej nga virtyti personal; aftësia taktike ishte e patejkalueshme dhe njohuritë e tij strategjike ishin të shkëlqyera. Megjithatë Scipio ishte padiskutim arrogant, nganjëherë dukej dembel. Nëse ishte i paprekshëm në fushë beteje dhe i popullarizuar në mesin e atyre që pushtoi, ai kurrë nuk duket se fitoi mbi njerëzit e tij. Mund të quhet me ideal dhe aftësi të pakrahasueshme, por krenaria ishte një e metë tij fatale.

Në çdo fushë beteje, ai thjesht do ta arrinte Cezarin, i cili kishte njohuri të ngjashme strategjike, dhe më shumë gjasa të fitonte aleatë. Ishte energjia, aftësia politike dhe drejtuese që do t’i siguronin Cezarit të shkëlqente në çdo kohë ose rrethanë.

Scipio ka të ngjarë se do të kishte jetuar në errësirë, por fakt ishte se Roma ishte kaq e dëshpëruar sepse Hanibali vazhdonte të vriste gjeneralët e saj më me përvojë. Arritja më e madhe ushtarake e Scipios ishte humbja e Hannibalit në Betejën e Zamës në 202 para erë sonë. Kjo fitore në Afrikë i dha atij epitetin e nderit Africanus, që duhej kuptuar si një pushtues i Afrikës. Ndonëse nga populli romak konsiderohej hero, në radhë të parë për fitoret e tij kundër Kartagjenës, Scipio kishte shumë kundërshtarë, veçanërisht Kato Plakun, i cili e urrente shumë. Në vitin 187 pes, Scipio, ai u gjykua së bashku me vëllain e tij për ryshfet që supozohej se kishin marrë nga mbreti Seleucid Antiochos III gjatë Luftës Romako-Seleukide. I zhgënjyer nga kjo mosmirënjohje, Scipio u largua nga Roma dhe u tërhoq nga jeta publike në vilën e tij në Liternum (Lago Patria) afër Napolit.

Të dy rridhnin nga fillimet e Romës. Scipio ishte me prejardhje etruske. Ai vdiq i dëshpëruar më 183 pes, 53 vjeç. Cezari, që thoshte se rridhe nga Enea, vdiq në vitin 41 pes, 55 vjeç. Të dy janë për t’u admiruar; njëri nderonte Iliadën; tjetri, Aleksandrin e Madh.

Ata janë të famshëm edhe për thëniet që kanë mbetur:

“Përgatitu për luftë, nëse paqja bëhet e patolerueshme.

Jeta është 10% e asaj që më ndodh dhe 90% se si reagoj.

Është budalla ai që thotë se nuk duhet të mendosh, para se të bësh diçka”. Scipio Africanus.

“Erdha, pashë, fitova.

Është më e lehtë të gjesh burra që do të dalin vullnetarë të vdesin, sesa të gjesh ata që janë të gatshëm të durojnë dhimbjen me durim.

Përvoja është mësuesi i të gjitha gjërave.

Nëse duhet të shkelni ligjin, bëjeni për të kapur pushtetin: në të gjitha rastet e tjera respektojeni. Jul Cezari.

Frano Kulli

Sado që është folur e shkruar këto vite këtu ndër ne, në mediume, në shkrimtari publicistike a në letërsi për At Anton Harapin (5janar 1888-pushkatuar me 14 shkurt 1946), me sugjerimin për ta parë e analizuar këtë figurë të rëndësishme të historisë kombëtare në gjithë kompleksitetin e saj, prap se prap historiografia jonë zyrtare, (që është ajo që ishte), ia ka dalë ta mbajë fort atë në krahun e “kolaboracionistëve”. Aspak pluhur nuk i është shkundë prej atij deklasimi që atij iu bë si antar i Regjencës (shtator 1943-nëntor1944); asnjë arsyetim a fakt që rri në anën tjetër të “damkës” së vënë nga rregjimi, nuk e çukit korracën e ngurtësuar të historianëve të formësuar si të tillë nën përkëdhelitë e sistemit politik të shkuar e të paliruar as edhe një nyje prej tij (Milo a Xhufi). Përkundrazi të ngritur e të ringritur në majat sundimtare të akademisë sot. Po edhe të tjerë pinjollëve ideologjikë të tyre, që shkencën e kanë mësuar dhe e ushtrojnë prap me porosi, si ideologji dyngjyrëshe, bardh e zi. Ku e bardha, për ta është vetëm epoka e ndritur e socializmës e trashëgimia e saj, pa ia nënshtruar aspak atë fakteve historike a të dhënave krahasimore me shembuj, me njerëz a sisteme të njëkohëshme. Për të mundësuar kështu nxjerrjen e deduksioneve sa më afër reales, asaj që ka ndodhur dhe për të shërbyer prej së vërteti historiografinë tonë kombëtare, aq fort të deformuar.

Këtë shërbesë të munguar, për rastin në fjalë, përtej këtyre pengesave të stisura refraktare e aspak pélëshuese, sipas meje e bën Nikollë Berishaj, studiues, përkthyes e shkrimtar “një nga përfaqësuesit më të spikatur të elitës sonë kombëtare sot në letrat shqipe”, siç e perifrazon atë Agron Tufa në parathënien e librit të tij: “Gjurmë që (nuk) heshten” , Art Club, Ulqin 2021.

Berishaj e bën këtë duke vënë në rrafsh krahasimor eksperiencat e dy prelatëve të njëkohshëm të Kishës katolike nga dy vende të Ballkanit; të pader Antonit, provincial i françeskanëve shqiptarë dhe Monsinjor Alojzije Stepinac, Arqipeshkëv i Zagrebit të Kroacisë. Prelatë të kishës, që koha, falë staturave të tyre shumë të spikatura në vendet respektive, i thërret të prijnë kauza të mëdha në vitet e luftës së dytë botërore. E për rrjedhojë aq të diskutueshme e të rrezikshme për vetvehten. Kështu, të dy u angazhuan me pjesmarrje aktive në organizime shtetrore të vendeve të tyre.

I pari, Stepinac, që nga viti 1937, kur krijohet shteti i pavarur kroat, shtet ky kuisling, i udhëhequr me ideologjinë naziste ai, i bindur se po shërben atdheun e vet, anon në bashkëpunimin me këtë shtet. Ani pse ky shtet i Pavarur Kroat renditet aleat aktiv i Rajhut të tretë që në ditën e krijimit me 10 prill 1941. “Po më akuzoni si armik i shtetit dhe pushtetit popullor, do të mbrohet më vonë, në gjyqin komunist jugosllav Stepinac. Më thoni, ju lutem, cili ishte pushteti për mua në vitin 1941 ? Athua ishte pushteti i Simonoviqit në Beograd, apo, siç e quani ju qeveria tradhëtare në Londer, apo ajo në Jeruzalem, apo e juaja në pyll, apo kjo në Zagreb ? Dhe për këtë, në tetorin e 1946 dënohet prej autoriteteve komuniste jugosllave me 16 vjet burg. Të cilat iu konvertuan në internim-dëbim, në vendlindje.

Kurse i dyti, pader Antoni ynë, me 13 shtator të 1943 emrohet antar i Këshillit të Naltë të Regjencës, përfaqësia shtetnore në Shqipërinë e pa shtet, lejuar prej gjermanëve pushtues si administrim lokal i shqiptarëve, ku brenda këtij bashkëpunimi me Rajhun e tretë ka me të një marrëveshje bashkëpunimi për një shtet të pavarur shqiptar, pavarësia e të cilit kishte rënë me kapitullimin e Italisë, rrëfehet kështu para popullit të vet, në çastin që e pranon detyrën e rregjentit: “…Tash sa kohë, publiku shqiptar ka pritë me ndie nji fjalë prej meje, megjithëse parashoh se do të kuptohem keq dhe do të komentohem ndoshta edhe mâ keq, due t’ia çoj në vend dishirin: due t’a thom fjalën t’eme. Më rren mendja se nuk ka zog shqyptari qi t’mendojë se unë e mora ket barrë per kulltuk, per interesë a per ndoj intrigë…a ndonji mani e emja qi më shtyni deri këtu.Edhe unë po ua vertetoj fjalen e po u thom se po: manija e Shqypnis’, po , qe ajo qi m’vuni dilemen: a me anarkista me bâ gjak, ase me hjekun dore prej çashtjes kombtare. Dhe mbasi shpirti nuk ma tha me bâ as njenen as tjetren, qeshë i shternguem ta zgjedhi njenen dysh: a të baj nji marrí tue e pranue ket zyre, ase të tregoj nji dobsi tue u largue. Vendova mâ mirë t’baj nji marri, ase, sikurse thonë ata shqyptarë qi duen me u ruejt të paster, deshta t’komprometohem”…Dhe për këtë, prej autoriteteve komuniste shqiptare dënohet me vdekje dhe pushkatohet me 14 shkurt 1946. Varr, nuk ka ende sot.

Në esenë e tij, autori Berishaj sjell në vëmendje:” Në disa letra të Stepinacit, që ia drejton Andrija Artukoviqit, ministrit të brendshëm të NDH(shteti i pavarur kroat), ai kërkon prej tij të ketë kujdes ndaj përfaqësuesve të racës hebreje të konvertuar në katolikë”. Këtu kufizohet Stepinac. Ndërsa Rregjenca shqiptare ku bënte pjesë pader Antoni dhe tre personalitete të tjerë, dy prej të cilëve, Lef Nosi e Maliq Bushati patën fatin e tij, nuk i miratoi ligjet raciste të kohës. E për pasojë Shqipëria qe i dyti shtet pas Danimarkës që nuk e dorzoi asnjë hebré në duart e nazistëve. Një akt që na bën krenar ne shqiptarëve. Po më shumë rrahin gjoksin udhëheqësit në rradhë. Edhe historianët e tyre të ledhatuar, gjithashtu. Në vend, që këta të fundit ta analizonin sipas metodologjisë shkencore aktin. Sesa t’i qëndronin ende besnikë të patundur porosisë së “udhëheqësit të Luftës” sipas së cilës: “eleminimi i klerit katolik ishte domosdoshmëri”. E po ta bënin këtë, një analizë të përimtë shkencore, me siguri do t’i shkundej vetvetishëm pluhuri i”kolaboracionistit” pader Antonit. Po edhe shumë të tjerëve, gjithashtu. Autori Berishaj, veçon edhe një fakt të anashkaluar e të heshtuar gjithëherë, të cilin ai e konsideron edhe si një shkak të dënimit kapital të rregjentëve e ndër to edhe të pader Antonit. “Për mendimin tim-thotë ai- ishte aprovimi dhe nënshkrimi i Statutit të Lidhjes së Dytë të Prizrenit, me 14 mars 1944”. Dihet që thelbi i këtij Statuti ishte bashkimi i të gjitha trojeve shqiptare, gjë të cilën nuk mund ta “kapërdinte” partia komuniste Jugosllave, protektoriati i së cilës mbi PKSh-në dhe “udhëheqësin e luftës” është i njohur e i vërtetuar, tashmë.

Të dy protagonistët patën ofertat e largimit prej vendeve të tyre, në prag mbarimit të luftës e të triumfit të komunistëve, kundërshtarë të të cilëve ata ishin. Asnjëri nuk e pranoi. Në kujtimet e tij Hermann Neubacher, i plotfuqishmi i Ministrisë së Jashtme gjermane, pohon se i ka dërguar aeroplanin e tij personal pader Antonit për ta tërheqë nga rreziku që i vinte prej forcave partizane. Aeroplani arrin në Rinas enkas për të. Po a e dini çka ban ai ?

-Unë do të ndaloj këtu, i thotë shoferit në Thumanë, ku kishte njerëz të familjes së tij.Ti shko se ke fëmijë me mbajt. Dhe aeroplani u kthye bosh nga kishte ardhë…

Me 29 nëntor 1952, Arqipeshkvi Stepinac, zgjidhet Kardinal, ofiqar shumë i lartë i Kishës Katolike. Dhe kumti i shkon në vendin e internimit, në vendlindje. Ndërsa prej vitit 1960 kur mbylli sytë, sarkofagu i Alojze Stepinacit gjëndet në Katedralen e Zagrebit, vend pelegrinazhi i vizituar prej mijëra e mijëra kroatëve. Alojzije Stepinac është shpallur i lumtur qysh në vitin 1998 nga Papa Gjon Pali i II dhe ka hyrë në procesin e të shpallurit Shejt.

Kurse padre Antoni ynë, i pushkatuar prej rregjimit ateist unikal në botë nuk hyn as në listën e 39 martirëve të Kishës që shpallet 68 vite më vonë, me 2014. Thua hartuesit e vëmendshëm të listës të jenë friguar se mos dogonisin (prekin, shqetësojnë) udhëheqësit e këtushëm? Apo historianët tanë të ledhatuar prej rregjimit, që, në shërbesë të njeri-tjetrit, me patjetër e duan tradhëtar ?!

Ndodhitë e njëkohëshme me personazhe të ngjashme të qëmtuara, ia kanë dhënë mundësinë studiuesit ekselent Nikollë Berisha, të ofrojë për lexuesin e interesuar, mundësi të reja arsyetimi drejt së vërtetës.Por më përtej edhe për strukturat shtetrore përgjegjëse, të bëjnë, sado vonë ka shkuar korigjimet e nevojëshme në drejtim të së vërtetës kaq gjatë të deformuar.