Nga Jusuf Buxhovi/

Enigma e dashurisë është vetë dashuria. Ajo nuk ka kod, meqë nuk do të ishte dashuri. Kështu parafrazon Markezi dashurinë në romanin e njohur “Dashuria në kohën e kolerës”. Shkrimtari Besnik Mustafaj, në romanin e tij më të ri “Fati i marrë”, sikur të mos i besonte Markezit, ngreh çështjen e një enigme te një dashurie, e cila kohësisht ka dy pamje (njëra në mesejte dhe tjetra në shekullin e kaluar), siç ka edhe dy personazhe historike të ndërthurura në përjetimin e saj imagjinativ (Gjergj Kastriotin-Iskander beun me të bijën e Hunijadit hungarez, Idunës dhe të Benjamin Disraelit, kryeministër britanik me Hanën, një malësore nga Veriu shqiptar).

Në përputhje me prosedeun tashmë të njohur nga tre romanët e fundit, ku participimi imagjinar i shkrimtarit në ndërtimin e rrëfimit ndërthuret me anticipimin nga veprat e botuar (këtë herë novela “Historia e një mushke”) me ç’rast madje ai kthehet edhe në personazh, kërkimi i “enigmës” së dashurisë paralele: asaj mesjetare (Gjergj Kastrioti-Iskander beut me Idunën hungareze) dhe të Benjamin Disraelit me Hanën malësore, mbështetet mbi dilemën si moto të veprës se ç’i bashkoi këto martesa aq të largëta, cilat interesa fshiheshin para tyre e të ngjashme, të cilat ndiqen fillimisht nëpër rrugë historike (lufta e Skënderbeut kundër osmanëve e vetmja asokohe ndër popujt e pushtuar, dhe më vonë nëpër ato politike, nga koha e Kongresit të Berlinit e deri te pavarësia e Shqipërisë), që për referencë kanë pikëtakimin e shqiptarëve me britanikët në planin kulturor, diplomatik dhe shtetëror.

Natyrisht se në këtë vorbull të dashurive paralele, shkrimtari ndërthur personazhet historike jashtë fakteve historike, kështu që në dashurinë mesjetare shohim Gjergj Kastriotin-Iskander beun, pas takimit me Huniadin, para se të largohet nga beteja e njohur e Nishit, fillimisht të dashurohet me të bijën e mbretit hungarez, Idunën dhe mandej edhe të martohet (pas një konflikti me shumë intriga me princin grek Niketa). Ndërsa në dashurinë e vonshme, shohim kryeministrin britanik Benjamin Disraeli, me Hanën, gjatë qëndrimit në kullën e Resulajve, në kërkim të zbardhjes se një vrasjeje midis krushqve të familjes Resulaj me një tjetër te një urë kur “nga krenaria” nuk pranojnë t’ia lëshojnë rrugën njëra-tjetrës. Në këtë histori tragjike, që për Disraelin e kohës së rinisë, duket fare e pabesueshme por reale në një ambient të tillë jetësor, Hana sikur të zbriste nga bota e magjisë së përrallave, shfaqet “urë” që lidh dashuritë, pikërisht aty ku ajo jo vetëm që nuk shfaqet shlirshëm, por, në përputhje me kodin e kanunit, shkatërrohet deri në tragjicitet. Leja që Hana të shkojë me të huajin me arsyetimin thuajse mazohist të bashkëshortit “që ajo të jetë e lumtur” (shpjegimi i të cilit gjendet te impotenca), dashuria e tyre rrugës si dhe martesa para se të shkojnë në Londër, në dukje të pakuptueshme për sjelljen e një familjeje fisnore patriarkale, ndërtojnë rrëfimin e një romance ndër më të parëndomtat, që është në gjendje t’i krijojë vetëm imagjinata krijuese, gjë që arsyetojnë referenin e dilemës “si mbiu ashtu papritur në zemrën e kryeministrit britanik Benjamin Disraeli dhe të mbretëreshës Viktoria kjo dashuti e pakufijshme për Shqiptarët”, mbi të cilën ndërtohet edhe i gjithë koncepti i romanit.

Hapjën e kësaj enigme dhe dilemat që e përcjellin atë, ku ecuria e zbërthimit të saj ngrihet mbi supozimin, në dukje të një interesi politik, por që porosia përfundimtare le për të kuptuar afrinë kulturore dhe shpirtërore mbi konceptet e civilizimeve të njëjta, për të cilat edhe luftohet, siç ndodh me atë të Gjergj Kastriotit me hungarezin Huniad kundër osmanëve, shkrimtari e ka mbështetur në dy plane rrëfimtare, në dukje kohësisht të shkëputra: nga Pëkthyesi M. B. dhe Historiani D.D.

Përkthyesi M.B. në pjesën hyrëse, shfaqet “si një intrigues” i rrëfimit në raport me vetë shkrimtarin, ku edhe ndërtohet pasazhi mesjetar i dashurisë së Gjergj Kastriotit-Iskander beut me Idunën, princeshën hungareze. Përqendrimi i përkthyesit te vepra “Naltësimi i Iskanderit” dhe “ngjashmëritë” me “Historinë e mushkës”, në të vërtetë paraqesin reminishenca të historisë kulturore, shpirtërore dhe shoqërore të një shoqërie perëndimore, që arsyetojnë sjelljen e Skënderbeut nga pasha i njohur osman te kundërshtari i pushtimeve osmane, ku Shqipëria dhe shqiptarët ngritën në nivelin e një shëmbëllese ndër më të fuqishmet e kohës.

Ndërsa te Hitoriani D.D. një shqiptar, pinjoll i një familjeje të vjetër në Tiranë, të nderuar nga një brez në tjetrin dhe njëri nga nxënësit më të mirë të gjimazit “Sami Frashëri”, i cili do të vazhdojë studimet në Britani të Madhe ku edhe do të mbesë përgjithmonë, me nënshtetësi britanike, i integruar tërësisht në mentalitetin kulturor, intelektual dhe politik të Mbretërisë së Bashkuar, kemi pjesën e dashurisë së Benjamin Disraelit me malsorën Hana dhe martesën e tyre në Londër, kur ajo do të shfaqet si njëra ndër damat më të njohura të lozhës politike të kohës.

Kështu, Përkthyesi M.B. dhe Historiani D.D. ndërtojnë kornizën e tërësisë së veprës, në të cilën argumentet historike vihen në shërbim të fakteve jetësore (shoqërore, kulturore dhe poltike) që i prodhon pikërisht historia, gjithnjë si mesazhe në kuadër të realiteteve jetësore.

“Shkëputja” nga historia dhe inkuadrimi i tyre imagjinativ në narrativen e veprës, ku përsëritjet e ngjarjeve (martesat mbretërore në mesjetë dhe në rrethanat e krijimit të shteteve në shekullin e kaluar), në rastin e dhënë të martesës imagjinatave të kryeministrit britanik Benjamin Disraeli me malësoren Hana, ndërton tablonë e simbolikës mbi të cilën qëndron edhe pragmatizmi politik i kohës në raportet e shqiptarëve me rendët mbretërore (ai britanik), si një faktor historik, i një kujtese nga lashtësia mbretërore dardane, maqedone, epirote dhe ajo e Skënderbeut, ku edhe mund të zbërthehet enigma e kodit të dashurisë midis një kryeministri britanik dhe një malësoreje shqiptare, si një avanturë që del jashtë koncepteve shoqërore dhe kulturore të kohës në njërën ose në tjetrën anë, por si të tilla, antagonizmi i kthen në monument letrar?…

Në fund, duhet thënë se, Mustafaj, romancën e dashurive historike, të parën e llojit të tillë në letrat tona, slilistikisht e brumos me filigraniznin e njohur nga romanët e fundit, gjë që veprës i jep një peshë të veçantë artistike.

Nga ERNESTO GALLI DELLA LOGGIA – “Corriere della Sera”, 5 tetor 2023 – Përktheu: Eugjen Merlika 

Pak herë, si në këto kohë ka ndodhur që të jetë ndjellur dhe thirrur “detyra e kujtesës”, megjithatë asnjëherë si sot për kujtesën, e pra për të shkuarën, duket se është humbur çdo njohuri e gjallë dhe e vërtetë. Kështu sot të paktë janë ata që kujtohen për historinë tonë, aq më pak për një pikë qenësore të saj: raportit të ngushtë që ajo histori ka themeluar ndërmjet armëve dhe demokracisë, ndërmjet luftës  dhe lindjes së regjimeve demokratike  të kontinentit tonë.  

Lufta e parë botërore, për shëmbull, pa tjetër qe një ”plojë e kotë”, përveç zanafillës së shumë pështjellimeve që sollën njëzet vite më vonë në të dytën: megjithatë ajo qe n’Evropë edhe origjina e shëmbjes së tre peranorive reaksionare e lindjes së një numëri të mirë shtetesh, nga Estonia në Çekosllovaki, nga Polonia në Hungari. Shtete kombëtare e të pavarur: dy cilësi vendimtare për të bërë të mundur një regjim demokratik.

Por nëse në Evropën e sotme një regjim i i këtillë është rregulli,  nëse në kontinentin tonë kulturat politike të së djathtës e të së majtës kundërdemokratike, në fakt janë fshirë, merita (a mund t’a përdorim këtë fjalë?) është e vështirë të mos i njhet përfundimit si të luftës së tmerrshme që zotëroi nga 1939 deri në 1945, si  atij lloj vazhdimi jo të luftuar që qe “lufta e ftohtë”: dy fakte që së bashku përcaktuan fitoren përfundimtare (në rastin e dytë mbi Bashkimin Sovjetik) të Shteteve të Bashkuara. Deri në prova të kundërta, vetëm nga një nyje e tillë ngjarjesh të zotëruar tërësisht nga përmasa luftarako-ushtarake ka lindur demokracia evropiane që njohim prej dhjetëvjeçarësh. Edhe njëherë, siç e donte urtësia greke, “polemos” lufta, është treguar “zanafilla e të gjitha gjërave”.

Ky fakt i vetëm do të duhej të  shtynte në ndonjë përsiatje (të trishtueshme sa të duash por realiste) të gjithë ata të cilët mendojnë se  lufta përbën në vetvete një të keqe. Sigurisht që është ashtu. Por herë herë përveç asaj nuk ka asgjë tjetër të aftë për të shmangur një të keqe edhe më të madhe. Hera herës për të shmangur humbjen e lirisë, mënjanimin e një jete në skllavëri, pritmërinë e shfarosjes së popullit tënd e të kulturës së tij, është e mundur vetëm duke përballuar rrezikun e vdekjes ose atë të vrasjeve.

Të vrasësh edhe civilë të pafajshëm , edhe gra, pleq e fëmijë, të vrasësh për të vrarë. Pra të kryesh atë që sot tre katër traktate apo marrëveshje ndërkombëtare i përcaktojnë si krime lufte. Si ata që, duke i qëndruar kritereve të sotme, pa dyshim kryen fitimtarët e luftës së dytë botërore, Aleatët, pa fitoren e të cilëve, nuk do të kishte patur sot demokraci n’Evropë.

Në krye të një Britanie të Madhe, të mbetur vetëm kundër Raihut të Tretë, zot të Evropës. Churchill-i në fillim të 1941 u bind se e vetmja përgjigje e mundëshme do t’ishte  “an absolutely devastating exterminating attack” mbi Gjermaninë nga ana e bombardierëve të rëndë anglezë. Programi u çua në fund. Në 400.000 mësymje Royal Air Force hodhi mbi territorin armik një milion tonelata bomba. Shumë qytete gjermane u rrafshuan, duke parë të vdisnin në një natë të vetme një të tretën e banorëve të tyre. Në gjithësi humbën jetët 600.000 civilë gjermanë e në fund të luftës numëroheshin diçka si 7 milionë e gjysëm të pastrehësh. Praktikisht – siç lexohet në një libër prej të cilit janë nxjerrë të gjitha këto të dhëna, Historia natyrore e shkatërrimit e W. G. Sebald, Adelphi botime – në Gjermani “jeta qytetare pothuajse ishte fshirë”.

Në një skenar rrënqethës që këto faqe na rikthejnë në hollësitë e teknikave të bombardimeve, për shëmbull me bomba me fosfor, enkas të ndërtuara për të vrarë sa më shumë njerëzish të mundëshëm. Në “operazionin Gomorra” mbi Hamburgun, një lloj ere zjarri u derdh nëpër rrugë me shpejtësi njëqind e pesëdhjetë kilometra n’orë, asfalti i tyre u shkri, trupa të shqyer tmerrësisht u katandisën në një të tretën e madhësisë së tyre natyrore. Jo pak të mbijetuarish ranë në një gjëndje çmëndurie. 

Qe një lloj lufte çnjerëzore, karakteri i së cilës shkaktoi dyshime e kundërshti morale që u ndjenë edhe në Dhomën e Lordëve dhe në vetë rradhët e forcave t’armatosura. Nuk është e rastit që asnjëri nga antarët e ekipeve të bombarduesve anglezë – humbjet e të cilëve në veprime arritën përqindjen e llahtarëshme të 60 % – , asnjëri  prej tyre nuk pati asnjë lloj shpërblimi në vlera. Ishte një shënjë e vetëdijes se ajo që kishte dodhur meritonte vetëm harresën.

Një luftë çnjerëzore, sigurisht. Por është kjo luftë, edhe kjo lloj lufte, që është në zanafillën e demokracisë n’Evropë: duhet t’a dijmë e të mos e harrojmë. Pë të shpëtuar kështu të gjithë e gjithshka? Sigurisht jo. Më shumë për t’u bindur se jeta e popujve dhe e kombeve, politika, historia, janë gjëra mallkueshmërisht serioze e shumë shpesh tragjike: ku pothuajse kurrë e keqja nuk mund të mundet nga e mira, ku për të pohuar arsyet e saj edhe e mira është shtrënguar të përdorur mjetet më të diskutueshme. Gjëra mallkueshmërisht  serioze e tragjike që nuk durojnë moralizmat e kollajta të shprehura ulur në një tryezë të studios, dhe as thirrjet sharëse të bërtitura nëpër varganet e njerëzve. Ndoshta , ndonjëherë, as nga vendimet e gjykatave.

“Corriere della Sera”, 5 tetor 2023 – Përktheu: Eugjen Merlika 

Gëzim Zilja/

Është fjala për emisione ku vajza e djem të bukur, të veshur ose gjysmë të zhveshur, mbyllen nëpër kafazë për muaj të tërë apo studio televizive dhe aty bëjnë gallatë derisa të bien në dashuri më njëri- tjetrin. Dashuria e vërtetë nënkupton një familje të shëndoshë, e pasuar kjo me fëmijët në të ardhmen, që do të lindin si rjedhojë e kësaj dashurie. Nuk ka përkufizim sesi mund të biesh në dashuri, as rregulla e as ligje. Shpikësit e këtyre formateve, në rang global, (shqiptarët vetëm imitojnë  si majmunë)  kanë gjetur një metodë të tyre të mbylljes në kafazë, ku ata filmohen pa ndërprerë ditë e natë ose pjesërisht. Jo rrallë kur aty nuk lind dashuri apo marrëdhënie në çift (shpesh ka thjesht kurvëri e shtirje lapërdharësh) hartuesit e programeve sajojnë skena artificiale me gjoja dashuri, ku banaliteti, gënjeshtra  e padija mbushin ekranin si ato kanalet e ujërave të zeza, kur shpërthejnë fekalet e  pisllëku merr dhenë rrugëve të lagjeve e gjithë qyetit.

Një djalë i zgjuar do të marrë për grua patjetër një vajzë të zgjuar me të cilën do të krijojë familje. Ndryshe nuk funksionon. Do të rrokulliset tenxherja e do të gjej kapakun, thotë populli. Unë mendoj se vajzat dhe djemtë që mbyllen nëpër kafazë dhe prej aty shndërrohen ne yje të ekranit apo lidhin martesa të lumtura janë sa të neveritshme aq dhe artificiale.Te ‘Princi i Kaltër,” princi, pasi shijon si frutat e stinës nja tre dyzina bukuroshesh që jo rrallë i fut në krevat si pjesë e emisionit, zgjedh vetëm një, për të krijuar familje.Tjetra është së këta bukuroshë e bukuroshe, që marrin pjesë në këto shfaqje paraqesin përgjithësisht vajza e djem që nuk u kërcet për asgjë veç qejfit, (harxhohen miliarda për këto emisione) dhe janë nën mesataren mendore të njeriut të zakonshëm. Veç gërmëreve neveritëse ( ma çorre, ta çorra) dhe ekspozimit të shalëve e të  cicave ata nuk kanë ç’të tregojnë tjetër. Aty nuk flitet për jetën e zakonshme të shqiptarëve, për problemet e sjelljet e brezit të ri, papunësinë, largimin nga atdheu, për familjen që do të krijojnë, për nevojat apo kufizimet, për dashurinë njerëzore, si dukuri, etj etj. Nuk flitet për historinë, kulturën, letërsinë, traditën dhe as ia kanë haberin asaj ane. Madje në raste të veçanta si në “Përputhen” apo diku tjetër një super bukuroshe nuk dinte se kur ishtë shpallur Pavarësia apo kush ishte Skënderbeu. Po ndërkaq dinte mirë se me një trup të bukur e një dashnor me para mund të kapje majat. Nga kjo pikëpamje aty ekspozohet një llum i vërtetë njerëzor. Janë një prerje vajzat e djemtë e kafazeve. Dikush i zgjedh me kujdes, që të tredhin trutë e njerëzve e të kësaj rinie mjerane, që rrugën ë lumturisë e gjen te servilizmi, gënjeshtra, humbja e dinjitetit, kurvërimi për një vend pune apo te droga. Rinia e sotme e konstaton të keqen por në vend të luftojë për ta mundur atë i nënshtrohet ose ia mbath nëpër botë. A mundemi të kemi emisione me kafazë të hapura apo të mbyllura ku të debatohet për të gjitha problemet e rinisë së sotme, por me përfaqësues djem e vajza që të jenë jo vetëm të bukur e të palestruar por edhe të mënçur e atdhetarë? Ky është problemi. Dua të pohoj së drejtuesit apo analistët e këtyre emisioneve janë me të vërtetë njerëz të mënçur. Ata e zgjedhin me kujdes “lëndën e parë,” kuptojnë kotësinë ë vajzave e djemve të kafazëve dhe jo rrallë tallin trapin me ta në mënyrë të stërholluar. Kafazllinjtë as kuptojnë fare e qeshin e qeshin dhe kthehen në majmunë e kllounë. Duket hapur që organizatorët dhe analistët kanë një qëllim të vetëm: Të bëjnë para dhe të tredhin trutë e rinisë shqiptare.

Në një status të vetin Pastor Akil Pano u shpreh se djemtë e sotëm “duan një vajzë për shtëpi.” Dhe hopa hidhen të shpjegojnë e të kritikojnë grerëzat e ekraneve e fb-së si maskilist e të prapambetur. “Për shtëpi” duhet kuptuar më gjërë. Po sigurisht, një vajzë nga “Ishulli i dashurisë,” “Përputhen,” “Grande fratello” e “Princi i Kaltër” nuk e mban dot për shtëpi, pra të krijosh një familje. Sepse ajo do shumë para dhe seks të lirë, do martesë të hapur, ku çiftet ndërrojnë partnerët për qejf e dado për fëmijën që mund të lindë. Familja është qeliza e një shoqërie të shëndetëshme, është zemra e atdheut, dhe i jep kuptim lumturisë njerëzore. Pa familje të shëndetëshme Atdheu merr rrokullimën si po e merr Shqipërinë këto tridhjetë vjet. Dashuria dhe familja nuk lindin e krijohen artificialisht, duk i mbyllur njerëzit nëpër kafazë për t’u çiftuar e shtuar me së s’bën, si kafshët në kopshtin zoologjik. 

PS. Shumë njerëz pyesin: Pse shikueshmëria është kaq e madhe kur qenkan të pështira dhe artificiale? Jo vetëm në Shqipëri por kudo në botë, ku bëhen këto eksperimente me njerëz-kavie, mendoj se ata që i ndjekin nga jashtë, janë me të njëjtin nivel me ata që janë në kafaze. Publiciteti i jashtëzakonshëm në TV të krijon prshtypjen e rrremë se janë të shumtë.

Nga GRETA PRIVITERA – “Corriere della Sera”, 3 nëndor 2023 – Përktheu: Eugjen Merlika/

Sadek Taxhik dhe Jadollah Faroki janë varur në të gëdhirë. Kur del dielli dhe qytetet ende flenë është çasti i parapëlqyer për regjimin për të ndëshkuar qytetarët që thyejnë ligjet e tyre. E ka bërë edhe dje, në ditën kur ka marrë kryesinë e Forumit shoqëror të Këshillit për të drejtat njerëzore të Kombeve të Bashkuar. Një bashkëndodhje e pafat?
Të shohim: nëse do t’a kishte marrë kryesinë dy ditë më parë, simbas Ojq Hrana, do t’a kishte filluar me ekzekutimin e pesë të burgosurve të tjerë; gjashtë ditë më parë, do të kishte përkuar me datën e vdekjes së Armita Garavand, gjashtëmbëdhjetë vjeçarja e vrarë nga policia morale sepse nuk kishte shaminë e kokës. Nuk ka orë në Iran në të cilën nuk ka një arrestim të padrejtë, një sulmim për flokët në erë, një kërcënim për një shënim në internet, një varje.
Megjithatë, në një ndeshje mes së vërtetës e pallateve të xhamit, më dy e tre nëndor, regjimi I ajatollahëve, me ambasadorin në Kombet e Bashkuar Ali Bahreini, mbikqyr konferencën në të cilën flitet për rolin e shkencës e teknologjisë në lartësimin e të drejtave njerëzore. Çfarë ndihmese përtëritëse mund të sjellë ambasadori i Vëndit që përdor teknologjinë për njohjen në fytyrë të grave pa shami në kokë?
Emërimi kishte arritur në maj, jo pa kritika e kërkesa anullimi. Forumi i Gjenevës është një kuvend mbi të drejtat njerëzore, një mbledhje më shumë simbolike se sa vendimtare, pork ky fakt nuk qetëson zemërimin e popullit Iranian që pyet si ka mundësi që OKB-ja të lerë në duart e Republikës islamike – mbështetëse të Hamasit, që vret Mahsa Aminin – një takim si ky. Në korrik Jozef Borreli ka mbrojtur emërimin e Iranit duke e paraqitur si një çështje qarkullimi rajonal. Por Ojq UN Watch ka shpjeguar që grupi I Vëndeve aziatike të cilit i përket Republika islamike e ka patur katër herë atë përgjegjësi në gjashtë vitet e fundit. Nga Teherani arrin një e dhënë e fundit: në tetor janë ekzekutuar me varje 78 të burgosur.

“Corriere della Sera”, 3 nëndor 2023 Përktheu Eugjen Merlika