Dr. Agim Z. Dobruna/

Kur isha në klasën e gjashtë, flitej gjithandej për ardhjen e një shkrimtari të ri e të madh shqiptar. Emri i tij ishte Ismail Kadare. U bëra kureshtar ta lexoja një libër të tij dhe i pari që e gjeta ishte “Dasma”. E lexova dhe nuk më pëlqeu fare! Në ndërkohë lavdërimet për të vazhdonin dhe unë bindesha që fajtor nuk ishte libri por papjekuria ime si lexues. Kështu e ruajta kureshtjen dhe më vonë hasa në një vepër të tij që nuk e kisha dëgjuar më parë. Më magjepsi që në titull: “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”! Ky titull, kjo lojë e fjalëve me kuptime thellësisht të kundërta, mu duk sikur ishte më e madhe se sa vet libri! “Gjenerali”, një fjalë që para nesh shfaqë figurën e fuqishme, autoritare, thuajse hyjnore, vihej përbri “ushtrisë së vdekur”, një fjalie që e rrënonte atë për toke, madje nëntokë. Përdorimi i antitezës është veçori e mjeshtërisë letrare që nga antikiteti. Shprehjet me kuptime të kundërta, si “heshtja është shurdhuese”, kanë vlerë të lartë artistike dhe mbahen lehtë në kujtesë. Këtë e kishte arritur Kadareja që në romanin e tij të parë.

Kaluan shumë vite deri sa hasa në një titull magjepsës e po aq të fuqishëm: “Një fije shprese, një fije shkrepëse”. Një ndarje e jetës nga vdekja për vetëm një fije.

Ky roman i shkrimtarit Ag Apolloni është kronikë lufte e dokumentuar deri në imtësi, pa folklorizëm e patetikë. Autori, njohës i mitologjisë, dramaturgjisë, rrëfyes i shkathët, mjeshtër i psikologjisë e karaktereve, monologut e dialogut, i pajisur me kulturë të përgjithshme e njohuri të historisë së popujve, nuk ka si të ndodhë ndryshe pos të ketë një të ardhme brilante.

Në libër Apolloni shkruan, ndër tjerash, për të përbashkëtën e popullit hebre me vuajtjet e popullit shqiptar. Përkundër dallimit kohor, ngjashmëria e krimeve serbe në Kosovë me Holokaustin është e frikshme. Në një rrëfim mbi këtë temë, rikujtohet takimi i Presidentit Klinton me nobelistin, humanistin, të mbijetuarin e kampit të përqendrimit Buhenvald, Eli Vizel, në kohën kur në Kosovë po kryhej gjenocid. Me kërkesën Presidentit Klinton, Vizel e bën një vizitë në një kamp të strehimit ku ai takon shumë refugjatë dhe dëgjon për krimet që bëjnë forcat serbe në Kosovë. Në një moment i ofrohet një të pashpresi dhe e pyet: “Çka po mendon?” “Çfarë rëndësie ka çka mendoj unë”, përgjigjet ai, “e rëndësishme është se çka mendon Amerika”! Vizel në raportin e tij, pos tjerash, kishte shkruar, “E quaj të patolerueshme egërsinë shtazarake të serbëve.”

Në libër, Bllaca përshkruhet si një skenë masive tmerri . “Në mëngjes me diell shihje avullin duke dalë nga trupat e lagur gjatë natës. Dukej si t’i shihje shpirtrat duke dalë nga ata trupa”.

Në një nga skenat tjera tragjike, autori e përshkruan hyrjen e dhunshme në shtëpinë e intelektualit dhe atdhetarit Esad Mekuli, mbi bazën e një hakmarrjeje, ku ndaj familjarëve u ushtruan tortura. Në atë shtëpi, mjekja, profesoresha Sahadete Mekuli ishte në një gjendje të rënduar shëndetësore nga skleroza. Megjithëkëtë, anëtarët e rrahur e të dërmuar të familjes e lakmonin atë për sëmurjen e saj sepse në atë gjendje ajo nuk e kuptonte seriozitetin e asaj që po ndodhte. Një skenë krejtësisht kafkiane.

Kryekrimineli i djeshëm, lideri i sotëm i Serbisë, publikisht kishte paralajmëruar se serbët në Bosnjë do t’i vrisnin 100 myslimanë për një serb të vrarë. Kjo u bë realitet në Srebrenicë dhe u përsërit në Mejë të Gjakovës. Tani 100 katolikë u vranë për një serb. “Dikush i kishte numëruar të shtrirët dhe kishte thënë se ishin 400 civilë. Pra, ishte plotësuar numri i hakmarrjes, për katër milicë të vrarë serbë 400 civilë shqiptarë”.

Asnjë zë nga lart, asnjë krismë nga mali

Nënës Pashkë, besimtare e devotshme katolike, iu zhdukën dy djemtë në luftë përkundër lutjeve ndaj Zotit për ta shpëtuar familjen e saj. Ajo u zotua të mos vdiste pa e kuptuar fatin e tyre. Kur pas katër vjetëve trupat e tyre u zbuluan dhe u rivarrosën, ajo iu drejtua përsëri Zotit me thirrjen: “O Zot që rri atje lart, mos e ke ftohtë?! (A po nerth?) Zbrit poshtë që të ngrohesh në flaket e mia!”—dhe i vuri zjarrin vetës me një fije shkrepëse. Kjo që kishte ndodhur në Korenicë të Gjakovës i ngjante një flijimi tjetër në Pragë të Çekisë. Studenti Jan Pallah i kishte vënë flakën vetes në shenjë proteste kundër pushtimit të Çekisë nga Bashkimi Sovjetik.

Tutje pyetjet vazhdojnë, “Kush është Zoti? Çka është Zoti? Zoti është ai që bën shfaqjen e nuk shfaqet kurrë!” Tragjeditë kolektive janë shuma e tragjedive individuale. Këto të fundit kanë ngjashmëri të frikshme, ani se në kohë dhe hapësira të ndryshme.

Nënë Ferdonija, së cilës ia rrëmbyen nga shtëpia burrin me katër djemtë e saj, është personifikimi i qindra mijëra nënave të Kosovës, ku nga 104 masakra u zhdukën 1,617 civilë. Në një nga rrëfimet më të jashtëzakonshme në libër përshkruhet një ëndërr e nënës Ferdonije disa vite pasi kishte përjetuar tragjedinë. Në atë ëndërr i biri i saj më i vogël i kërkon të luajnë kukafshehtas. Kur ajo i thotë se ai është i rritur për lojëra të tilla, se tashmë shokët e tij ishin martuar e kishin krijuar familje, i biri ia rikujton se ai është vetëm 14 vjeç, mosha kur e kishin rrëmbyer. Gjithçka rreth këtij tregimi përbën material për kineastët që të bëjnë histori filmike duke e ekranizuar atë. Nënë Ferdonija sensibilizoi botën për këto vuajtje dhe gjeti sadopak ngushëllim kur Ministria e Kulturës e shndërroi shtëpinë e saj në muze. Kështu, pavdekësinë kunderiane autori e ngriti në një shkallë më të lartë: në pavdekësi muzeore (apolloniane).

Libri ka një rrjedhë që imponon të lexohet me një frymë. Ai duhet të jetë i deponuar në çdo përfaqësi diplomatike e t’i dhurohet njerëzve të kulturës, politikës, artit e qarqeve intelektuale. Ai është i kuptueshëm këtu e në Zelandë, me një gjuhë universale të shkruar si për një seancë të OKB-së.

Në letërsinë shqipe ka ardhur një shkrimtar ndryshe.

Nga Frank Shkreli 

Po mbyllet një kapitull i artë në historinë e gazetarisë së Zërit të Amerikës dhe një tjetër po rifillon në jetën private të një gazetari shqiptaro-amerikan, i mirënjohur tashmë për botën shqiptare dhe atë amerikane.  Dr. Elez Biberaj, ikona e gazetarisë amerikane dhe shqiptare — për 43 vjetë në Zërin e Amerikës – njoftoi të hënën se po del në pension.  Në një njoftim shpërndarë miqëve të vetë, Dr. Elez Biberaj thotë se ka njoftuar kolegët e tij në Zërin e Amerikës se pas një karriere 43-vjeçare, ka vendosur të dalë në pension në fund të këtij viti, më 31 dhjetor 2023. “Ka qënë privilegji dhe krenaria më e madhe e jetës time që kam patur fatin të punoj për një organizatë kaq të jashtëzakonshme mediatike. Do t’i jem përherë mirënjohës Zërit të Amerikës për mundësitë që më ka krijuar”, shkruan ndër të tjera, Dr. Biberaj në njoftimin e tij. Ja njoftimi i plotë: 

                                             ——————————

                Mesazh Lamtumire me Rastin e Daljes në Pension 

                                              30 tetor 2023

Të nderuar miq dhe kolegë, 

            Kam kënaqësinë t’ju njoftoj, se pas një karriere 43 vjeçare me Zërin e Amerikës, kam vendosur të dalë në pension më 31 dhjetor 2023. Ka qënë privilegji dhe krenaria më e madhe e jetës time që kam patur fatin të punoj për një organizatë kaq të jashtëzakonshme mediatike. Do t’i jem përherë mirënjohës Zërit të Amerikës për mundësitë që më ka krijuar.

Misioni i Zërit të Amerikës dhe ruajtja e standarteve më të larta të gazetarisë kanë qënë në qendër të rrugëtimit tim profesional. Gjatë gjithë karrierës sime që shtrihet në mbi katër dekada, gjatë gjashtë administratave presidenciale dhe me mbi dhjetë drejtorë të Zërit të Amerikës, kam bërë përpjekjet maksimale për të mbajtur lart vlerat që e kanë bërë Zërin e Amerikës një nga organizatat mediatike më të njohura dhe të besueshme në botë. Unë kam patur privilegjin të punoj në role të ndryshme, nga gazetar radioje në Shërbimin Shqip (1980-1982), Analist për Çështjet Sovjetike dhe të Europës Lindore në Drejtorinë e Shtypit të USIA (Agjencia e Shteteve të Bashkuara për Informacionin) (1982-1986), Shef i Shërbimit Shqip (1986-2004), Kryeredaktor i Drejtorisë së Euroazisë (2004-2005), dhe së fundmi, që nga viti 2005, Drejtor i Drejtorisë së Euroazisë. Kam shërbyer gjithashtu si Drejtor i Përkohshëm i Zërit të Amerikës gjatë përiudhës qershor-dhjetor 2020.

Nuk mund të kisha shpresuar për një karrierë më shpërblyese nga ana intelektuale dhe profesionale. Zëri i Amerikës më krjoi mundësinë të ndjek nga afër disa nga ngjarjet më gjurmëlënëse botërore, që nga Lufta e Ftohtë, përmbysja e komunizmit dhe lindja e demokracisë në ish Bashkimin Sovjetik dhe Europën Lindore, luftrat ballkanike, integrimin e vendeve të Europës Lindore në institucionet Euro-Atlantike, kthimin e Rusisë në një sistem autoritar dhe së fundmi, agresionin e saj mizor ndaj Ukrainës. Ndihem krenar dhe i privilegjuar që kam punuar krahas shumë kolegëve të nderuar në përmbushjen e misionit fisnik të Zërit të Amerikës, transmetimin e lajmit dhe informacionit të vërtetë dhe objektiv për audiencën globale, përhapjen e vlerave demokratike dhe rrëfimin e historisë së pashembullt të Amerikës. Ndihem tejet krenar për arritjet tona të jashtëzakonshme.

Zhvillimet e fundit në botë, përhapja e dezinformimit dhe keqinformimit, cënimi i lirisë së shtypit, përparimi i shpejtë i teknologjisë, përdorimi gjithnjë e më i shpeshtë i inteligjencës artificiale, e kanë ndryshuar rrënjësisht peizazhin botëror të gazetarisë. Zëri i Amerikës vepron sot në një botë krejt të ndryshme, por misioni i përhapjes së lirisë dhe demokracisë, dhe fuqizimi i audiencës me lajme dhe informacione të vërteta, objektive dhe të balancuara, nuk ka qënë kurrë më jetik.

Me mirënjohje të thellë dua të falenderoj ekipin e përkushtuar e të palodhur në përmbushjen e misioit të Drejtorisë së Euroazisë. Drejtimi i një grupi të tillë të talentuar gazetarësh ka qënë një kënaqësi e veçantë. Po ashtu u jam mirënjohës miqve dhe kolegëve në sektorët e tjerë të Zërit të Amerikës për përkrahjen e palëkundur.

Falenderime të përzemërta kolegëve në postet e larta drejtuese dhe në të gjithë organizatën, të cilët punuan ngushtë me mua gjatë periudhës gjashtë-mujore kur shërbeva si Drejtor i Përkohshëm i Zërit të Amerikës në vitin 2020. Ishte një nder i veçantë të qënit në krye të Zërit të Amerikës gjatë një prej periudhave më të trazuara në historinë e tij. Ndihem shumë krenar, që përballë sulmeve të pandërprera dhe frontale ndaj integritetit të Zërit të Amerikës, ne arritëm të drejtonim me sukses në një labirinth jashtëzakonisht sfidues dhe të mbronim me forcë pavarësinë tonë editoriale. 

Më duhet ta pranoj, se edhe pas 43 vitesh të mrekullueshme, nuk është e lehtë t’i thuash lamtumirë Zërit të Amerikës. Por unë largohem me krenari të thellë dhe mirënjohje të pakufishme për punën e madhe që kemi bërë dhe jam i sigurtë, që ju do të vazhdoni të bëni. Zëri i Amerikës është bërë sot një organizatë mediatike shumë e efektshme dhe e shkathët, duke prodhuar gazetari të cilësisë së lartë. Shtrirja dhe ndikimi i Zërit të Amerikës nuk kanë qënë kurrë më të mëdha se sot. Dhe përsa kohë që të mbetet i angazhuar ndaj vlerës së tij themelore të nxitjes së lirisë e demokracisë dhe prodhimit të gazetarisë së pavarur të bazuar në fakte, Zëri i Amerikës do të vazhdojë të jetë burim shprese dhe një fener ndriçues i së vërtetës për miliona njerëz në mbarë botën.

Me respekt të thellë,

Dr. Elez Biberaj
Drejtor

Drejtoria e Euroazisë

Zëri i Amerikës

                         Dr. Elez Biberaj, ikona e gazetarisë shqiptare dhe amerikane 

                                                 ———————————–

Me rastin e emrimit të Dr.Elez Biberaj në krye të Zërit të Amerikës, si Drejtor i Përgjithshëm në detyrë i VOA-s, portali amerikan i lajmeve, VOX është shprehur se “Z. Biberaj gëzon një reputacion shumë të mirë si një njeri serioz dhe profesionist i disiplinuar. Ai është dhënë me gjithë shpirt ndaj përhapjes së lirë të lajmeve dhe informacionit në vendet dhe kontinentet ku kjo liri u mohohet njerëzve”, thuhej në komentin e portalit amerikan të lajmeve VOX.

Por, përkushtimi i Elez Biberaj ndaj lirisë së fjalës shkoi përtej vendeve dhe kontinenteve ku mohohet përhapja e lirë e fjalës dhe lajmeve. Dr. Biberaj u dallua edhe këtu në Shtetet e Bashkuara për mbrojtjen e lirisë së fjalës, madje edhe aty mu në zemër të Zërit të Amerikës, gjatë periudhës  kur ka shërbyer si Drejtor i Përkohshëm i Zërit të Amerikës në vitin 2020. “Ishte një nder i veçantë të qënit në krye të Zërit të Amerikës gjatë një prej periudhave më të trazuara në historinë e tij. Ndihem shumë krenar, që përballë sulmeve të pandërprera dhe frontale ndaj integritetit të Zërit të Amerikës, ne arritëm të drejtonim me sukses në një labirinth jashtëzakonisht sfidues dhe të mbronim me forcë pavarësinë tonë editorial”, shkruan Elezi në njoftimin e shpërndarë për të njoftuar daljen në pension. Ishte kjo një periudhë e vështirë për Elezin si gazetar i karrierës dhe si mbështetës i flakët dhe i patundur i lirisë së fjalës – por edhe për Zërin e Amerikës si një ent mediatik me reputacion botëror.  Krenar për Elez Biberaj që me urtësi por edhe me trimëri, qendresë prej malësori dhe me besimin e tij të patundur në lirinë e fjalës dhe të shtypit të lirë që na garanton të gjithëve Kushtetuta amerikane — Elez Biberaj, si Drejtor i përgjithëshëm i VOA-s, në vitin 2020 u përball me sfidat që kishte përball dhe ia doli. Si përfundim, Zëri i Amerikës sot – në pavaraësinë e tij editoriale — është edhe më i fortë se kurrë më parë në historinë e tij krenare prej 80-vitesh ekzistencë.

Elez Biberaj ka doktoraturën (PHD) në Shkencat Politike nga Universiteti Columbia në Nju Jork dhe është autor i katër librave, përfshirë, “Shqipëria në Tranzicion: Rruga e Vështirë Drejt Demokracisë, 1990-2010.”  Ai ka doktoraturën (PHD) në Shkencat Politike nga Universiteti Columbia në Nju Jork dhe është autor i katër librave, përfshirë, “Shqipëria në Tranzicion: Rruga e Vështirë Drejt Demokracisë, 1990-2010”.

Kryeqendra e Zërit të Amerikës në Washington DC dhe “shtëpia” e dytë e Elez Biberajt për 43-vite – prej këtu kumbonte zëri i Elez Biberaj drejtuar trojeve shqiptare

Dr. Biberaj njihet si ekspert në fushën e transmetimeve radio-televizive ndërkombëtare, gazetar i shquar, autor librash dhe artikujsh të shumtë akademikë në median e shkruar amerikane, ndër të tjera fushë edhe si njohës i mirë i çështjeve të Ballkanit, Shqipërisë, Kosovës dhe Rusisë.  Gjatë karrierës së tij të gjatë, Dr. Biberaj ka vizituar shpesh shtetet dhe zonat ku fliten gjuhët në të cilat transmeton Zëri i Amerikës programet e veta, veçanërisht në Evropë, Rusi e gjetkë.  Si njëri prej “vëzhguesve dhe analistëve më të respektuar të botës për zhvillimet e periudhës komuniste dhe paskomuniste në Shqipëri dhe në Kosovë.”, siç e ka cilësuar atë miku ynë i përbashkët Profesor Nikola Pano, dhe si eskpert i njohur gjatë karrierës së tij në Washington, Dr. Biberaj është ftuar shpesh për të folur nga pikëpamja e një eksperti — për situatat në zonën e Euro-Azisë, në Ballkanin Perëndimor dhe mbi Rusinë – qoftë nga ente të ndryshme të qeverisë federale amerikane, qoftë nga organizata mediatike, jo-qeveritare dhe akademike. Përveç posteve të tjera me rëndësi, me emërimin e tij në postin e Drejtorit të Përgjithshëm në detyrë të Zërit të Amerikës, Dr. Biberaj ka arritur – kulmin e karrierës së tij të shkëlqyer, një sukses ky për të cilin ai vet dhe familja e tij janë krenarë, por edhe të gjithë ne që e njohim dhe punuam me të, përfshir edhe autorin e këtyre rreshtave modestë – si një shok i ngushtë, mik i familjes dhe bashkpuntorë i pa ndarë në rrugëtimin e përbashkët e të gjatë prej gjysëm shekulli në përpjekjet për liri e

demokraci, jo vetëm në trojet tona shqiptare, por edhe anë e mbanë botës. Kur Zotit Biberaj i qe besuar një përgjegjësi e madhe nga ana e qeverisë së Shteteve të Bashkuara në vitin 2020, duke e njohur shumë mirë Elez Biberajn,  aftësitë, përgatitjen, përvojën dhe përkushtimin e tij ndaj VOA-s, kushtimit të tij ndaj së Vërtetës–respektit të tij për dëgjuesit, shikuesit, lexuesit si dhe ndaj misionit të Zërit të Amerikës.  Mision ky i përcaktuar me ligj nga Kongresi Amerikan, për të raportuar të Vërtetën anë e mbanë botës, në kohë të mira dhe në kohë të vështira.  Qofshin lajme të mira ose të këqia — do tu themi të vërtetën — ishte dhe mbnetet motoja e VOA-s, ç’prej fillimit. Një moto të cilën Z. Biberaj e ka zbatuar me përpikëmëri të një profesionisti të rrallë në gazetarinë shqiptare dhe amerikane. Me atë rast, isha shprehur në një shkrim se, “Unë jam i bindur se autoritetet amerikane, nuk mund të kishin gjetur njeri më të përshtatshëm, më të përsosur, më të aftë dhe më të zotin për këtë detyrë që i kanë besuar, sidomos në këtë kohë dhe nën këto rrethana në këtë vend dhe në botë”, se Dr. Elez Biberaj”. 

Nepërmjet misionit të Zërit të Amerikës ndaj të së Vërtetës, lirisë, demokracisë dhe të drejtave bazë të njeriut, Dr Elez Biberaj ia kushtoi 43 vite të jetës së tij në shërbim të lirisë së shtypit. Në çdo fushë veprimi, Dr. Elez Biberaj dhe familja e tij dallohen për dashurinë për Shqipërinë, e sidomos për Kosovën dhe për shqiptarët kudo, por ata dallohen gjithashtu edhe për dashurinë ndaj vendit që i ka marrë në strehim – Shtetet e Bashkuara të Amerikës – në Amerikën tonë të dashur ku të gjithë ne gjetëm demokracinë dhe lirinë që kërkonim, realizimin e vërtetë të “ëndrrës amerikane” dhe mundësitë për të shkuar përpara, në fushë-veprimet e preferuara tona si shqiptarë dhe shqiptaro-amerikanë.

Për veprimtarinë e tij shembullore pranë Zërit të Amerikës gjatë dekadave, Dr. Elez Biberaj është dekoruar dhe shpërblyer nga Zëri i Amerikës si dhe nga Tirana dhe Prishtina zyrtare për punën e tij në mbështetje të demokratizimit të Shqipërisë, e sidomos për përpjekjet e tija historike për sigurimin e të drejtave të shqiptarëve të Kosovës, përpjekjet këto që më në fund çuan në çlirimin dhe pavarësinë e Kosovës. Dr. Biberaj ka luajtur një një rol të veçant ndër vite dhe është dalluar për  punën e tij të palodhshme në forcimin e marrëdhënieve midis Shteteve të Bashkuara dhe Kombit shqiptar.  Elez Biberaj i ka pranuar gjithmonë me përvujtëni shpërblimet dhe dekoratat e ndryshme gjatë viteve, duke falënderuar gjithmonë bashkpuntorët e tij për suksesin që të gjithë së bashku kanë arritur gjatë viteve. Mbi të gjitha, ai është treguar mirënjohës ndaj Zërit të Amerikës që i ka ofruar mundësinë të arrijë nivelet më të larta të këti enti mediatik me famë botërore, si “Një bir i denjë i Shqipërisë”, siç e pat cilësuar me një rast Elezin, ish-Drejtori i Përgjithëshëm i VOA’s, Z. David Ensor.  

Elezit, kolegut dhe mikut tim të ngushtë prej 5-dekadash, me të cilin kam patur nderin dhe privilegjin të punoja dhe të bashkpunoja gjatë viteve, në kohë të mira e në periudha të vështira — – i uroj pensionim të mbarë.  Vetëm mbaje mend mik e koleg i dashur: Në këtë jetë nuk ka as fillime as mbarime, por ka tranzicione — nga një kapitul i jetës në tjetrin, nga një mision të jetës në tjetrin. Misioni nuk ka mbaruar. REMEMBER: THE MISSION GOES ON, MY FRIEND!  

Frank Shkreli

Dr. Elez Biberaj në zyrën e tij në Washington –si Drejtor për Euro-Azinë

Dr. Elez Biberaj – Nderi i Tropojës – Gjithmonë krenar për vendlindjen dhe Atdheun e të parëve

Autori me Dr Elez Biberaj, ikonën e gazetarisë shqiptare dhe më gjërë, gjatë viteve të shërbimit tonë të përbashkët në Zërin e Amerikës. Foto në zyrën e Shërbimit shqip të Zërit të Amerikës, në mesin e viteve të 1990-ave.

                 Me kolegun dhe mikun tim të ngushtë prej më shumë se gjysëm shekulli, Drejtorin e VOA-s për Euro-Azinë, Dr. Elez Biberaj, gjithmonë kënaqësi për të kujtuar vitet më të mira të jetës tonë dhe veprimtarisë profesionale në Zërin e Amerikës. Foto (Prill, 2023) në Zërin e Amerikës, para njoftimit të daljes në pension nga Elez Biberaj.

                          Mikrofoni i Zërit të Amerikës – simboli i fjalës së lirë për 8 dekada – 43 vite prej të cilave ia ka kushtuar edhe Elez Biberaj: lirisë së fjalës, mbrojtjes së të drejtave të njeriut, dinjitetit njerëzor, lirisë dhe demokracisë. Dikur nepërmjet valëve radiofonike të Zërit të Amerikës e deri më sot me mënyrat më moderne digjitale të shpërndarjes së informacionit të lirë, përfshirë TV, për vendet dhe kontinentet ku gazetaria e lirë shkelet dhe abuzohet nga autokratët dhe diktatorët e kësaj bote të shekullit XXI.

Kadri Tarelli/

Art dhe letërsi bashkë

Në qytetin e Durrësit, në galerinë e artit pamor “Nikolet Vasia”, më: 17, të vjeshtës së dytë, 2023, në prani të shumë qytetarëve artdashës durrsak, u hap ekspozita e një grupi piktorësh, me simbolikën “Pëllumbat e PAQES”, ku kryesues ishte artisti i njohur Jetullah Haliti, artisti i ri Blendi Zogaj dhe tê tjerë nga hapësirat mbarë-shqiptare, të cilët na sollën tablo e punime, ku shprehej nëpërmjet ngjyrave, poezia e shpirtit, dëshira e popullit dhe e kombit shqiptar, për paqe e ringritje shpirtërore.

Një orë më pas, në sallën “Odeon”, në mjediset e Pallatit të Kulturës “A. Moisiu”, të qytetit të Durrësit, nga OBVL në bashkëpunim me Bibliotekën Publike të qytetit, u përurua libri “VUAJTJA E QYTETIT, Shkodra”, me autor Mark Zadeja, anëtar i Akademisë Evropiane

Në këtë kuvend libri, në prani të shumë qytetarëve dhe intelektualëve të Durrësit, së bashku me artistët piktorë nga Dardania, përshëndetën: Shpendi Topollaj, Fatmir Minguli, Arben Kristani, Jetullah Haliti, Merita Kuç-Thartori, Myzejen Konduri, etj.

Me këtë rast edhe unë Kadri Tarelli, munda të jap vlerësimin tim për këtë vepër të rrallë, me peshë të madhe në mendimin historik e filozofik shqiptar. 

Shkrimin tim e titullova: 

“VUAJTJA E QYTETIT, SI HISTORI, PSIKOLOGJI DHE FILOZOFI”

Kujtesa, heshtja, humori dhe e qeshura, mbajti gjallë një qytet

Në vështrim të parë, duke lexuar titullin: “Vuajtja e qytetit. Shkodra”, mendova se me këtë libër do të pasuroj dijen time me vuajtjet e qytetarëve shkodran, si rrëfime të pa njohura më parë. Madje me vete thashë: “Përsëri do të futem në përjetim të atyre ngjarjeve që kanë fillim, por jo fund, ngjarje plot vuajtje e dhimbje njerëzore, të ndodhura e të shkaktuara çuditërisht jo nga pushtuesi, por me  shqiptarët nga shqiptarët. 

Isha i gabuar. Ky libër i vogël në dukje, përcjell vuajtjet e dhimbjet njerëzore të një qyteti, jo konkretisht në formë klasike (rrëfim apo kujtim të përjetuar në kohë dhe vend, me personazh vuajtës dhe xhelat, siç jemi mësuar në të gjitha shkrimet e kësaj tematike.

Autori nuk merret me këtë lloj letërsie. Sepse sot, të gjithë i dinë këto, pasi ka 30 vjet që është shkruar dhe vazhdon të shkruhet, prandaj Marku nuk rri t`i numërojë ato. Kanë shkruar për to, pena të shquara të letrave shqipe: Arshi Pipa, At Zef Pllumi, Uran Kalakula, Visar Zhiti, Fatos Lubonja, Pjetër Arbnori, Spartak Ngjela, Maks Velo e plot të tjerë, të burgosur të ndërgjegjes ose fare pa faj, që me rrëfimet e tyre të trishta e plot dhimbje, kanë sjellë të gjallë atë pjesë të shëmtuar, të nëmur e të mallkuar të historisë shqiptare, që na dhemb, na tmerron dhe na turpëron njëherazi, duke pyetur veten: Pse…Pse pse? Pa kërkuar përgjigje, të cilën e mban gjallë heshtja dhe kujtesa. 

Autor Marku, nga ana e tij, gjen një formë të re, të pa ndeshur më parë, të paktën nga unë si lexues i hershëm. Ai bën zbërthimin shpirtëror, zbulon fenomenet që ngjasin në ndërgjegjen e tij dhe të bashkëqytetarëve, studion deri ku të çon durimi dhe si mundet që njeriu para këtyre llahtarive të mbetet përsëri njeri dhe qytetar. Ai, më konkretisht, merret me dukurinë e kujtesës individuale e kolektive, si proces mendor e më pak fizik, duke e trajtuar në ndjesitë psikologjike, më pas të përgjithësuar në mendim historik e filozofik. Diçka vërtet për t’u përgëzuar e admiruar. 

Besoj se jam i saktë, se në rastin e parë, libra të tillë vlerësohen nga mjeshtëria e shkrimtarit për të rrëfyer bukur artistikisht, ndërsa në këtë libër, duhet një njohje e thellë në fushën e psikologjisë individuale dhe kolektive, për të hyrë në thelb të çështjes. Pra një shkallë e lartë e të menduarit dhe të shkruarit, madje kërkohet edhe një nivel i lartë edhe i lexuesit. 

Kam ndjesi se duke dëgjuar këto fjalë, cilitdo nga ne i lind e drejta të mendojë e të gjykojë, se ky libër është i vështirë për t’u lexuar e kuptuar. Mendoj se gabohet, pasi është shkruar më gjuhë e fjalor të thjesht, të kuptueshëm nga të gjithë, pa fjalë të mëdha, apo të ngjeshura me fjalë “të jashtme”. I vështirë është si të rroket e përthithet mendimi në rrafshin e një analize teorike, njëherazi edhe praktike. Bie fjala: si përjetohet e përballohet vuajtja e mbarë qytetit, si durohet durimi, poshtërimi dhe mjerimi! Si përcillet dhunimi, pushkatimi, internimi, heshtja dhe pikëllimi, jo për një apo pak individë të thjeshtë apo të shumë njohur si personalitete të qytetit, jo një herë, apo një ditë, por në vazhdimësi me dekada, duke i mbështjellë me shpresën dhe zhgënjimin, jo thjesht për të mbijetuar por për të rilindur e ringritur. 

Përfundimi: Dhe, qyteti mbijetoi falë kujtesës, si fillim, heshtjes si durim dhe shkrimit në vazhdim. Ah heshtja….. Ky thesar mbrojtës i trupit dhe shpirtit. Heshtja, kujtesa dhe humori, armët më të fuqishme të qytetit dhe qytetarëve për të mbijetuar dhe rilindur. Këtu nuk them gjë të re për lexuesin, që e njeh sado pak Shkodrën dhe shkodranët, që dhimbjen e përtypnin dhe e gëlltisnin përherë me buzëqeshje, por shoqëruar me humor të hidhur, që shponte sistemin, por mbante gjallë një shpirt të trazuar e të mbushur me mllef për diktaturën dhe shërbëtorët e saj. Qyteti përqeshte dhe tallte diktaturën, që nuk ngopej me persekutimin dhe hakmarrjen ndaj një qyteti, nga më të bukurit, më të diturit, më të qeshurit, që përherë rrezatonte kulturë dhe art të mirëfilltë. Ne ende mbajmë në kujtesë barcaletat me theks politik të shkodranëve, që i përsërisim duke u gajasur së qeshuri, edhe sot pas kaq vjetësh. Çudi… të mbijetosh vetëm duke qeshur…!?

Po sjell në mendje një prej tyre: Një shkodran do të rrëfente më bukur, duke e sjellë në dialektin e vet.

Ishte koha e tollonave. Një lloj triskëtimi i të gjitha produkteve ushqimore, kafe, mish, vezë, etj, etj. Bëhet fjalë për vitet 1980, e në vijim…. Në Shkodër vjen një italian. Në mëngjes pas përshëndetjes, dëgjon: Nadja e mirë! Si ke nje…? Më pas vijonte fjala “A more?”. Po kjo fjale u bë e shenjtë, se përsëritej për çdo ditë edhe në drekë e mbrëmje. Pas 5-6 ditësh italiani u kthye në Itali dhe miqtë e tij e pyeten si doli dhe a u kënaq. Italiani iu përgjigj: Në Shkodër flitej dhe bëhej vetëm dashni. Njerëzit, madje edhe pleqtë, përshëndeteshin dhe shtonin: “Amore”, “Amore”, “Amore….!” 

Nuk është e vështirë të kuptohet, se libri fillon me “Murrin e gjakut”, pra Shkodra në prag-fundi i vitit 1944 dhe fillim i vitit 1945, kur fjala pushkatim ishte bërë e zakonshme, ndërsa vuajtja përjetohej me lot dhe heshtje. Kështu me radhë, historia vazhdon edhe me ngjarje, që kanë lënë gjurmë në historinë e qytetit dhe mbarë Shqipërisë, duke mos kursyer dukuri edhe të ditëve tona. Bie fjala “letërsia e realizmit socialist”, ose “Revolta e Spaçit”, ndërkaq edhe në ditët e sotme, korrupsioni në administratë e deri te mjeku……. Etj, etj.

Si zakon i imi, nuk merrem me analizë të përmbajtjes. Atë e lexon, e njeh dhe e gjykon vetë lexuesi. Pa përmendur poezitë, thurur nga vetë autori, si përjetim dhe përforcim i vuajtjes dhe dhimbjes: Ja disa tituj: “Mbas vorrezës”: “Kufomat ngrihen sodisin, / mbas vorrezës, te muri i gjakut…”,  “Muri i gjakut”, “Dom Ndre Zadejes”, “Luftë klasash”…….. nata kërkon të vrasë/ jetë e zhgënjyeme, luftë klasash/ prej shpirtit të hanës kullon loti…..”, “Qyteti im-Gravurë e përjetshme”, etj, etj. 

Veç dua të shtoj diçka që e vlen të thuhet: Shprehje dhe fjali që bartin mendim të ngjeshur e përgjithësues historik, psikologjik dhe filozofik. Shprehje, që duhen futur në kujtesë, për t’u përdorur në fjalime, në takime, në biseda në odat e burrave, pse jo edhe për ilustrim shkrimesh.

Po rendis disa. Gjykoni vetë për forcën dhe përmbajtjen e tyre: 

. Marrim përsëri mendimin e kohës, për kohën: qëllimi qëndron te realiteti: etja për të vërtetën krijon rrjedhojën për të shtjelluar ato çfarë ndodhën.

. Gjithnjë duhet të flasë njeriu me mendimin, pastaj vjen shkrimi. Shkrimi duhet të jetë i saktë për të dhënë atë çfarë ka ekzistuar, ndodhur, por kurrë atë çfarë ndokush aludon, fantazon apo trillon.

. Heshtja, ky element bazë i jetës sime, më ka dhuruar të domosdoshmen, “shpëtimin e qenies”.

. Historia e qytetit ishte shume më e vjetër se liria e tij.

. Shkodra ime, qytet i vuajtur, me lotët e saj bashkonte njerëzit pa asnjë dallim feje apo ideje.

. Mbijetesa e qytetit tim është një mrekulli e vërtetë…….

. Durimi është cilësi që të jep mundësinë e arritjes, por kur shpërthen, nuk dihet se çfarë ndodh.

. Duhet të njohësh çelësin e së drejtës, për të parë (vlerësuar) më mirë të vërtetën, në qoftë se ti do të arrish të krijosh.

. Burim i ndjenjës është baza (bërthama), që krijon mundësinë, lirinë shpirtërore, art, finalizim i pasqyrë e së vërtetës, me përqafimin e së drejtës.

. Krijimi për momentin nuk e percepton kahen, por instikti i ndjenjës i jep vrull, guxim, kap thelbin e saj për t’u ngjitur lart…. Vrullin për të evoluar vazhdimin, frymën, ndjenjën shpirtërore, përparësinë për të arritur…….. etj, etj.

Urime i nderuar Mark! Ke sjellë një libër të rrallë për nga forma, por të ngjeshur në mendime, vuajtje, përjetime dhe zhgënjime!

Sikur ta kishe kripur me pak humor shkodran, libri do të ishte edhe më i bukur. Do na bënte të qeshim përsëri!

Suksese në udhën e ndritur të krijimtarisë letrare dhe artistike!

Kadri Tarelli

Vjeshta e dytë. 2023.

Pushtetarët kriminelë, i varfërojnë popujt e tyre aq shumë, në mënyrë që ata të kalojnë gjithë kohën për të siguruar bukën e gojës dhe të mos u mbetet më kohë për t’u hedhur në revoltë”. Aristoteli