Nga Luan RAMA /

– Ti asgjë nuk ke parë nga Hiroshima! Asgjë!…

Ndërsa ajo i përgjigjej:

– Unë kam parë gjithçka. Dhe spitalin e pashë. Si mund të mos e shikoja atë?… – Në çfarë filmi interpretoni?

– Në një film për Paqen. Ç’mund të xhirohet tjetër në Hiroshima veçse një film për Paqen?… Ne fillim ne takoheshim në hambaret dhe rrënojat, më pas nëpër dhoma e kudo. Pastaj ai u vra. Dashuria ime që u vra, ishte një armik i Francës…”

Ishte një film që hapej me këpurdhën e bombës atomike të hedhur në Hiroshima, mbi të cilin fillonte dialogu i një gruaje franceze dhe i një burri japonez, shtrirë në krevatin e një hoteli. Ishte piktakimi im i parë me letërsinë e Margarite Duras, (Dyras), përmes skenarit të filmit të njohur Hiroshima dashuria ime.

Atëherë, ky film ishte ndaluar të shfaqej në Shqipëri, por një numër i revistës L’Avant scène du cinema, që vinte atë kohë në Kinostudio bashkë me Cahiers du Cinéma dhe Anthologie du cinéma, e kishte botuar atë të ilustruar me një mori skenash nga filmi dhe aktorët e tij. Një histori pacifiste dhe kundër luftës, por që bashkonte fatet njerëzore në pika të ndryshme të globit. Një grua franceze që vinte të luante një film në Hiroshima dhe që në rininë e saj kishte dashuruar një ushtar gjerman në qytetin e saj të lindjes. Në të njëjtën kohë vendosej paralelizmi me tragjedinë e madhe të luftës që kishte ndodhur në Hiroshima.

Edhe pse me një frëngjishte të varfër unë e përktheva atë skenar në ca faqe të holla rozë, skenar që do të shëtiste në duart e kineastëve të rinj, të etur për të njohur filmat modernë e pacifistë dhe kundër luftës.

– «Atë ditë, – shkruante Dyras në skenarin e saj, – ne do të takoheshim në breg të lumit të Loire-s. Do të ikja me të. Kur mbërrita në mesditë, ai ishte atje. S’kishte vdekur akoma. Dikush e kishte qëlluar nga një kopësht. Gjithë ditën qëndrova mbi trupin e tij. Po kështu dhe natën. Të nesërmen erdhën dhe e morën me një kamion. Atë natë Nevers u çlirua… Ishte dashuria ime e parë… Pastaj një tjetër ditë klitha. Më futën në një bodrum…»

Ky skenar, për ne të rinjtë atë kohë ishte vërtet tronditës dhe krejt i kundërt nga ato që shikonim në kinematografinë e Lindjes. Madje bashkê me mikun tim skenarist Nexhati Tafa dukej se ajo mênyrê shkrimi influencoi drejtpërdrejt në shkrimet tona duke përdorur retiçencë, vazhdimisht tri pika, në fraza të shkurtra, apo thjesht “përplasje” imazhesh por në fjalë. Më pas, një tjetër libër i ardhur nga një studente shqiptare në Francë më hapi një dritare të dytë mbi këtë shkrimtare: ishte romani Moderato cantabile, i cili dhe ai do të gjente ekranin e kinemasë. E megjithatë, Dyras ishte ende një enigmë për mua? Cila ishte kjo shkrimtare kaq e ndjeshme, e dhimbshme, lakonike, me një gjuhë që depërtonte thellë në humnerën e shpirtit njerëzor dhe shpesh të trondiste? Nga vinte dhe cila ishte bota e saj?…

Atë do ta piktakoja dhjetë vjet më vonë, pikërisht ditën e vdekjes së saj, kur një ceremoni funebre zhvillohej në kishën e Saint-German-dès-Près, pranë rrugës Saint-Benoit, apartamentit ku ajo banonte. Pikërisht në atë lagje të vjetër pariziane të Saint-Germain-dès-Près, pak hapa nga «Café de Flore» apo kafeneja e njohur letrare «Les Deux Magots», vëndi historik i letërsinë franceze, ku atë ditë lexoheshin tekste poetike të saj nën një muzikë të Bach… Ishte “Pluie d’été… Ashtu si historia, edhe letërsia kishte lënë gjurmët e saj në jetën njerëzore. Në numrin 6 të asaj rruge, për një gjysmë shekulli kishte jetuar Margërit Dyras, një nga shkrimtaret më në zë të letërsisë moderne.

Jeta e shkruar si roman

 Jetën e saj, Margarit Dyras e ka treguar tërësisht në romanet dhe novelat që ka shkruar. Jeta e saj si të thuash ka qënë një roman i gjatë. E gjitha është shpalosur aty: fëmijëria, (ajo lindi në 4 prill 1914), rinia, dashuritë, dhimbjet e mëdha familjare, dashuritë e vjetra e të reja, seksualiteti, dëshira për të lindur dhe gjer dashuria e saj e fundit para se të vdiste. Ajo e tregonte jetën e saj duke shkruar letërsi, ashtu siç tregonte adoleshencën e saj dhe eksperiencën e parë seksuale në librin Dashnori, (L’Amant), i cili u vlerësua me çmimin «Goncourt», një rrëfim nëpërmjet penës, shkrimit, siç është dhe historia e dashurisë kur ajo ishte 14-15 vjeçare, në një kolezh vajzash të Indokinës, kur bënte dashuri me një kinez të sapo ardhur nga Franca, nga një familje e pasur. Nëna e Dyrasit e nxiste atë që të shkonte me kinezin Léo sepse ai i ndihmonte me para. Këto skena të jetës së saj janë dhënë në një mënyrë poetike dhe emocionante në filmin Dashnori, kur kinezi vinte dhe e priste pas shkollës dhe i mësonte kënaqësitë e para seksuale të adoleshencës. Një ditë ai e kishte pyetur:

– A e njeh Parisin?

– Jo, – i ishte përgjigjur ajo, duke u skuqur nga turpi.

«Kisha fatin të kisha një nënë të dëshpëruar», – tregonte Dyras kur fliste për jetën e saj. Margarit Dyras kishte lindur në Indokinë, diku pranë Saigonit, ku i ati kishte zbarkuar nga Franca për të dhënë si mësues lëndën e matematikës. Ajo jetoi në Pnom-Phen të Kamboxhias, në Saigon të Vietnamit dhe vënde të ndryshme të Indokinës, siç quhej atë kohë dhe jetoi atje gjer në moshën 18 vjeçare, kur pas vdekjes të të atit dhe një jete të mundimshme, e ëma e saj u kthye më së fundi me të tre fëmijët e saj.

Pas vdekjes së babait, ajo flinte me të ëmën dhe njëri nga vëllezërit i vidhte nënës paratë që të mund të pinte opium. Nëna e saj ishte një aventuriere e vërtetë, një nënë e ashpër që shpesh e rrihte, një grua e fortë, por që jo rrallë shpaloste një dhimbje dhe dashuri të madhe. «Nëna më rrihte shpesh dhe në përgjithësi kur shkatërrohej nga nervat. Meqë isha më e vogla dhe më lehtë për tu rrahur, ajo më rrihte mua më shumë.»

Ajo jepte mësime në frëngjisht, i binte pianos dhe ndërkohë bënte punë të tjera që të mbante gjallë familjen. Madje për disa vite u muar me disa toka, në brigjet e oqeanit Paqësor, siç tregohet dhe në romanin e saj Një barrazh kundër Paqësor.

Me kthimin në Francë, Margarite Donnadieu, siç ishte emri i saj i vërtetë, filloi një jetë të re, dhe fillimthi me studimet për Drejtësi në Quartier Latin. «Atëherë bëja shumë dashuri, – kujtonte Duras. – Ajo që më ka shpëtuar ishte se unë i tradhëtoja djemtë me të cilët jetoja. Nuk isha besnike.» Pikërisht kur dashurohej me shkrimtarin e ri Jean Lagrolet, i cili i zbuloi asaj botën e teatrit, ajo u njoh me dy shokët e tij dhe shumë shpejt ra në krahët e njërit prej tyre, Robert Antelme, i cili do ta vuante shumë tradhëtinë ndaj shokut, aq sa donte të vriste veten. Por kjo s’do të ndodhte. Ajo u martua me Robert Antelme në vitin 1938 dhe në vitin 1943 lindi një djalë, por që i vdiq menjëherë.

Atëherë në Francë, fëmijët që vdisnin pas lindjes i digjnin dhe kjo ngjarje do ta trondiste gjithë jetën shpirtin dhe kujtesën e saj. Në kohën e pushtimit nazist që të dy u futën në një organizatë klandestine anti-naziste që udhëhiqej nga Fransua Miteran (François Mitterand), apo siç kishte pseudonimin në atë kohë, Fransua Morland. Madje në shtëpinë e tyre, bazë ilegale, shumë herë ishte fshehur Miterani, i cili ndiqej nga Gestapo, apo filozofi i ardhshëm Edgar Morin, gjersa një ditë të prillit të vitit 1944, të denoncuar, u arrestuan Robert Antelme dhe motra e tij, të cilët u çuan në kampet e përqëndrimit. Muaj të tëra Dyras u përpoq të shpëtonte burrin e saj, por gjithçka ishte e kotë.

Gjatë luftës, Dyras vazhdoi të botonte romanet e para të saj si, romanin Les impudents, (Të pacipët), me iluzionet e një vajze që besonte tek dashuria, të cilin, siç do të thotë më vonë ajo «e shkroi për tu çliruar nga adoleshenca e saj». Këtë libër ajo e nënshkroi Dyras, siç quhej vëndlindja e nënës së saj Marie, dhe ky mbiemër fiktiv do t’i mbetej gjithë jetën. Në vitin 1943, ajo botoi romanin tjetër, Jeta e qetë.

Me mbarimin e luftës, Dyras filloi të kërkonte nëpër kampet e përqëndrimit që të dinte për fatin e Robertit. Vallë ishte gjallë? Motra e tij ishte djegur në krematoret naziste. Tregimin e dhimbshëm të asaj kohe, Dyras na e jep në librin e saj La Douleur, (Dhimbja), një nga librat më interesant mbi jetën e saj. Ishte Miteran ai që organizoi një operacion të vështirë për kërkimin e Robertit, gjersa më së fundi atë e kishin gjetur në kampin e Dachau-t. «Ata ishin futur në pjesën e ndaluar të kampit, aty ku vendoseshin të vdekurit apo ata që ishin në prag të vdekjes. Dhe pikërisht atje, njëri prej tyre kishte pëshpëritur emrin Fransua dhe pastaj kishte mbyllur sytë. Atyre iu desh mëse një orë deri sa ta kuptonin që ishte vërtetë Roberti. E kishin njohur vetëm nga goja dhe dhëmbët e tij. Ata e pështollën me çarçaf, siç bëhet me të vdekurit dhe e nxorrën nga pjesa e ndaluar e kampit, për shkak të tifos që bënte kërdinë ngado.»

Kështu nisi aventura e kthimit të Robertit gjysmë të vdekur drejt Parisit. Ai mezi mbahej. Madje kur e nxorrën nga kampi, e kishin veshur me një uniformë dhe ai hiqej si një ushtar i dehur. Pas disa ditësh, kur erdhi në Paris dhe ai ngjiti shkallët e shtëpisë, Duras që e priste lart nuk arriti ta besonte. “Vallë ishte ai?” – do të shkruante ajo në librin e saj: “Dëgjova thirrje që vinin nga shkallët, këmbë që ngjiteshin, kërkëllitja e portave. Ishin ata që vinin nga Gjermania… E mbanin nga krahët. U ndalën në katin e parë. Ai kishte ngritur sytë… Nuk di se ç’ndodhi. Duhet të më ketë njohur dhe të më ketë buzëqeshur. Klitha se nuk mund ta shihja ashtu. Gjithë vitet e luftës më shfaqeshin përmes atyre klithjeve të mia. Gjashtë vjet pa klithur. U gjeta tek fqinjët. Ata më detyronin të pija rum, ma derdhnin në gojë. Përmes thirrjeve. Nuk e di se kur u gjeta përpara tij…”    

Pas kthimit të Robertit, një jetë tjetër filloi për Dyrasin. Ajo ndërkohë ishte dashuruar me shokun e Robertit, Dionys Mascolo, shkrimtar edhe ky dhe miku më i ngushtë i Robertit. Ata jetonin të tre. Ishte një lidhje e çuditëshme. Zyrtarisht, ajo mbetej gruaja e Robertit, por ndërkohë dashurohej me Dionisin, dhe Roberti këtë e kishte pranuar. Shtëpia në Rue Saint Benoit tashmë priste shumë më tepër intelektualë dhe artistë të asaj kohe. Filozofi Edgar Morin, miku i tyre i ngushtë i kujtonte me mall ato ditë: ”Ne jetonim në një komunitet të mrekullueshëm. Margarita ishte si një bletë e kosheres. Ajo bënte kuzhinën, përgatiste kafenë, bënte gjellët vietnameze dhe për më tepër gjente kohën dhe të shkruante. Isha i magjepsur nga fytyra e saj, nga sytë e saj të mëdhenj dhe goja e bukur. Natyra e saj lëkundej nga poetikja në komiken. Ajo kishte qef të qeshte dhe të këndonte, të bënte shaka. Ftonte për drekë apo darkë shkrimtarët Bataille, Queneau, Camus, Claude Roy. Disa prej tyre i joshte».

Atë kohë Dyras po bëhej e njohur me romanet e saj që botoheshin nga shtëpia më e madhe botuese, «Gallimard». Në vitet e pas luftës, ajo botoi një sërë romanesh të tjera. Shkruante në shtëpinë e saj, apo në kafenetë rrotull shtëpisë dhe pinte shumë alkool. Pija e çonte në një gjëndje tjetër. Ndërsa në mbrëmje mblidhej me miqtë e saj në rrugën Saint Benoit. “Treshja Margarite-Robert-Dionis, – kujtonte Edgar Morin, – nuk ishte një marrëdhënie treshe. Margarita, që e mbështillte Robertin me një dashuri oqeanike, nuk shkonte në shtrat me të. I dashuri i saj ishte Dionisi. Por e jashtëzakonshme ishte miqësia vëllazërore mes dy burrave. Roberti e adhuronte Dionisin dhe tek Dionisi kishte një ndjenjë vëllazërore për Robertin. Rreth kësaj treshe unë isha elektroni më i afërt. Ndjeja një lloj dëshire për Margaritën dhe kur të dehur ne kërcenim bashkë, duart tona plekseshin. Por njëkohësisht kisha ndjenjën se kështu mund të ndahesha përfundimisht me Violetën dhe të plagosja mikun tim më të shtrenjtë. Shumë kohë më vonë Margarita më qortoi për këtë: ”Ne duhej të kishim patur një histori dashurie”, – më tha ajo».

Të gjithë kishin kujtime të bukura nga Margarit. Atje vinin Italo Kalvino, Dos Pasos, Elio Vittorini, Bataille, Leiris, Lacan. .. «Që nga çlirimi, – kujtonte Claude Roy, – rruga Saint-Benoit u bë për në një nga ato shtëpi si ato të romaneve ruse në kohën e inteligjencës, ku hyhej e dilej në çdo çast: tri ide, pesë miq, njëzet gazeta, tre që indinjoheshin, dy që bënin shaka, dhjetë libra dhe një samovar me ujin që ziente. Ne nuk pinim çaj por kafe. Ne nuk diskutonim për numrin e fundit të gazetës Iskra, por për atë të La Nouvelle critique… ne nuk donim të shkonim te populli por të ishim me të…» Pikërisht në një intervistë, kur gazetari e pyeste për militantizmin e saj dhe angazhimin politik nëse kjo ishte më e rëndësishmja në jetën e saj, ajo i përgjigjej: «Po, është vetë eksperienca e dashurisë. Të besosh që kjo dashuri mund të jepet përmes komunizmit…»

Vetëm kur mbeti shtatzënë me Dionisin, Dyrasi u largua nga Roberti, i cili dhe ai kishte filluar një aventurë të re.

Disidentja e Partisë Komuniste

Margarit Dyras ishte një grua me karakter të fortë dhe që e çmonte shumë pavarësinë e saj. Edhe pse anëtare e Partisë Komuniste, kur metodat staliniste të Zhdanovit filluan të propagandoheshin me zell nga Partia Komuniste Franceze, ajo doli hapur kundër tyre, duke mbështetur njëkohësisht dhe pikëpamjet e shkrimtarit italian Elio Vitorini, i cili atë kohë gjëndej në Paris. Madje edhe pse ishte një aktiviste e partisë dhe shiste gazetën Humanité nëpër rrugë, ajo i kritikoi hapur metodat dogmatike të Zhdanovit në letërsi dhe arte, e mbështetur nga Edgar Morin dhe shumë intelektualë të tjerë të majtë. Edhe me luftën e Algjerisë, ajo doli hapur kundër politikës franceze dhe u bashkua me Sartrin, Bovuar, Kamy, Moriak, Kokto, Breton dhe shumë të tjerë. Atë e gjeje në manifestimet e mëdha krah Sartrit, duke kërkuar pavarësinë e Algjerisë. Në këtë periudhë ajo shkroi Marinari i Gjibraltarit, (Le Marin de Gibraltar), ku flet për dramën e saj. Ishte koha kur ajo vendosi të largohej nga Dionisi, pasi ai tashmë kishte një të dashur tjetër dhe bënte një jetë të dyfishtë. Këtë jetë të dyfishtë ajo nuk mund ta pranonte. “Jam e lodhur nga jeta që po bëj që prej pesë vjetësh me ty… Nuk kam më frikë nga vetmia!”

Kështu ajo i dha fund lidhjes së dikurshme, edhe pse Dionisi ishte babai i fëmijës së saj dhe do të mbetej një mik gjatë gjithë jetës, ashtu si dhe Roberti. Por Dyras nuk ishte nga ato gra që jetonte vetëm. Ajo e kishte të pamundur të jetonte pa një burrë në shpirt dhe në shtrat.

Edhe pse e përjashtuar nga Partia Komuniste, ashtu si dhe disa intelektualë të tjerë, mes të cilëve dhe Edgar Morin, ajo do të mbetej gjithnjë e majtë dhe këtë e deklaronte hapur, çka u duk edhe në ngjarjet revolucionare të vitit 1968, kur Dyras, ashtu si dhe Sartri e Bovuar u bashkuan me studentët dhe puntorët. Ato ditë, atë e gjeje në manifestimet e mëdha në krah të Robertit dhe Dionisit dhe shpesh brënda Sorbonës, duke shkruar traktet dhe tekste politike. Dyras bënte thirrje për mos t’iu bindur qeverisë. Por me mbarimin e lëvizjes, ajo u zhgënjye shumë dhe për një moment mendoi ta linte Francën dhe të jetonte diku gjetkë. “Jam në mërzi dhe në ankth, – shkruante ato ditë ajo. – Tragjedia e Pragës më ka vrarë. Nuk shkruaj më veçse tekste politike. Si shumë evropianë të tjerë jam në fund të dallgëve.”

E dëshpëruar, e vrarë, gjithnjë me gotën e alkoolit, Dyras filloi një dashuri të re. Dhe përsëri një shkrimtar: Gerard Jarlot, (Zherar Zharlo). Ajo iu dha e tëra dhe të dy kaluan një aventurë të bukur disa vjeçare. Por Jarlot ishte një lloj “donzhuani” edhe pse ajo përgjërohej për të. Më së fundi edhe ajo e njohu këtë natyrë të tij. E kuptoi që ishte një mitoman dhe madje më vonë deshi të shkruante një roman me titull Burri që gënjen. Ata gjithnjë ziheshin, pajtoheshin, piheshin në pijetoret pranë shtëpisë dhe përsëri ziheshin, gjersa një ditë do të ndaheshin, sepse në jetën e Margaritës do të hynte një tjetër burrë, një dashuri e re.

Sigurisht, Dyras krijoi një profil të veçantë në letërsinë franceze, një profil tepër modern, origjinal, të ndjerë, poetik dhe herë-herë midis ëndrrës dhe realitetit, ndërgjegjes dhe subkoshiencës. “Shkruajmë gjithnjë. Kemi një lloj dhome për veten tonë, një skutë në hije, ku gjithçka që kemi përjetuar apo përjetojmë grumbullohet aty. Ato përbëjnë lëndën e parë të shkrimit tonë, minierën e çdo vepre të ardhëshme”.

Gjithnjë bota e kujtimeve, fraza të shkurtra, jo përshkrime të gjata, nganjëherë telegrafike, pak fjalë që portretizojnë një figurë: ky është stili e kësaj shkrimtareje. “Kur njerëzit që shkruajnë ju thonë se kur shkruajmë jemi në një gjëndje përqëndrimi, unë u them jo, dhe kjo sepse kur shkruaj, unë ndjej se jam në një moment ekstrem shpërqëndrimi, pasi shkruaj jo gjëra që nuk i njoh, por që më vijnë nga gjetiu. Dhe unë nuk jam e vetmja që e them këtë.”

Shkrimtarja e kinemasë

Margarit Dyras ishte padyshim shkrimtarja që i dha më shumë kinematografisë nga autorët e tjerë francezë. Edhe Sartri u angazhua me kinematografinë dhe shkroi disa skenarë, edhe Koletë para tij, por Dyrasi i kushtoi një mori veprash kinematografisë dhe shumë nga romanet e saj u bënë filma, apo shumë skenarë të saj u kthyen pastaj në vepra letrare. Hiroshima dashuria ime ishte një nga ato, por kjo aventurë kinematografike vazhdoi. Ky film u realizua nga regjisori i njohur Alain Resnais, me aktorët Emmanuel Riva dhe Bernard Fresson që interpretonte ushtarin gjerman. Një nga skenat më emocionante ishte momenti kur këtë vajzë, që guxoi të dashuronte një armik e qethin forcërisht. Atë ditë Dyras asistonte në sheshin e xhirimit dhe pikërisht në momentin kur aktoren e qethën (siç u qethën në kohën e ditëve të para të pas luftës, e quajtur koha e “epuration”-it, (spastrimit), shumë gra franceze që kishin bërë dashuri me gjermanët), asaj i ra të fikët. Çfarë ju kujtua vallë?…

Një nga filmat që kemi parë në vitet 80’ në Kinostudion Shqipëria e Re, por që nuk shfaqej në publik, ishte filmi Një mungesë kaq e gjatë, (Une aussi long absence), i cilësuar si film pesimist për luftën, me aktorët e njohur Alida Vali dhe George Wilson. Për ne skenaristët e rinj, ishte një nga gjetjet më të bukura kinematografike: një grua që pikas tek një lypës buzë Senës, dikë që i ngjasonte ish burrit të saj që pas lufte nuk ishte kthyer nga kampi i përqëndrimit. Të gjithë e kujtonin të vdekur. Por ai kishte humbur kujtesën…

Dyras u lidh shumë me kinematografinë. Kështu sipas romaneve të saj u realizuan filmat Moderato Cantabile, (një nga romanet më të suksesshme të shkollës letrare “Le nouveau Roman”, (“Romani i Ri”), apo Le Barrage contre le Pacifique, (Barriera ndaj Paqësorit), nga regjisori i njohur René Clement. Madje dhe me të dashurin e saj Jarlot, ata shkruan skenarin e filmit Sans merveille, (Pa mrekulli), me historinë e një çifti modern që duhen mes tyre por që të dy e tradhëtojnë njëri tjetrin, siç bënin në fakt dhe vetë ata të dy. Skenari Ora dhjetë e gjymsë e natës në verë, që Dyrasi shkroi më pas, ishte një rast për tu njohur nga afër me aktoren Melina Mërkuri si dhe Romy Schneider, dy aktore që ishin në kulmet e tyre kinematografike. Një film mbi xhelozinë e një çifti dhe krimin. Por Dyras nuk e gjente plotësisht veprën e saj kur ajo adoptohej, edhe kur kjo bëhej nga regjisorë të mëdhenj si Alain Resnais, René Clement, Henri Colpi apo Moderato Cantabile nga Peter Brook. Ja pse ajo vendosi të qëndrojë vetë pas kameras dhe të drejtonte aktorët, ashtu siç i kishte përfytyruar ajo, pra të ishte në rolin e regjisores. Kështu, për një periudhë të gjatë, ajo u angazhua si regjisore e skenarëve të vet si në filmin e njohur India Songs, me një histori dashurie në brigjet e Gandit, në kohën e korrjeve, apo skenarët La Musica, Navire Night, Des journées entières dans les arbres, (Shumë ditë mes pemëve), etj. Filmi e tërhiqte me magjinë e vet, edhe pse në kinematografi nuk pati një kryevepër të saj, siç do të ndodhte në letërsi. Megjithatë letërsia dhe filmi ishin shumë afër brënda saj, pasi shumë afër ishin imazhi dhe fjala.

Një ditë prej ditësh, Jarlot do të gjëndej i vdekur në një dhomë hoteli dhe Dyras e kuptoi se ai kishte vdekur gjatë një histori dashurie me ndonjë nga dashnoret e tij. Madje kishte qënë një vajzë anonime, e cila kishte njoftuar nga një kabinë telefonike se Jarlot gjëndej i vdekur në hotel. Sigurisht, asaj i erdhi keq që kishte vdekur si një «Don Zhuan», sepse në fund të vetvetes ajo e donte atë gjithnjë.

Gjithçka kishte ndodhur si në një film…

Pastaj, një ditë, duhej të shkonte të takonte nënën e saj që ishte në prag të vdekjes. E kishte të vështirë të shkonte, siç do e përshkruante këtë ndjesi në librin e saj Ditë të tëra tek pemët (Des journées entières dans les arbres), për “atë dashuri të jashtëzakonshme si një lëvizje oqeanike që gëlltit gjithçka në thellësi të saj”. Nëna atëherë banonte me vëllain e saj. Gjithnjë e kishte vuajtur ndjenjën se ajo gjithnjë nuk e kishte dashur. Në një tekst të botuar pas vdekjes të titulluar Mother, Margarit shkruante: «Kur botova librin Ditë të tera tek pemët, shkova të takoja nënën time në shtëpinë që kishin blerë buzë lumit Loire. Ajo më priti vetëm, e shtrirë, veshur me të zeza, si në një zi të re, duke refuzuar të më flasë, të më përqafojë. Më tha vetëm se nuk e kuptonte përse e kisha shpikur një histori të tillë si ajo e të birit të saj. Dhe shtoi se ishte e sigurt se kishte qënë e drejtë me fëmijët e saj dhe se ishte sakrifikuar njëlloj për të tre… Ajo vdiq e vetme, në moshën 80 vjeçare. Në fjalët e fundit të saj ajo kërkoi birin e saj të madh. Vetëm atë. Isha në dhomë. I pashë të përqafoheshin duke qarë, të dëshpëruar që po ndaheshin. Ata nuk më panë...»

Dashuri gjer në frymën e fundit

Pas Jarlot ishte Yann Andrea (Jan Andrea), ai që do të hynte në botën e Dyrasit dhe do ta shoqëronte gjer në ditët e fundit të jetës së saj. Edhe Yann ishte shkrimtar. Dhe ai shkruante si gazetar në France-Soir. Një ditë, ai i kishte telefonuar se donte ta takonte. Por ajo ia kishte mbyllur telefonin. Yann e adhuronte si shkrimtare dhe kishte këmbëngulur në telefonatat e tij.

– Përse doni të më takoni? – e kishte pyetur ajo e bezdisur?

– Për dramën Teodora!…

– Ejani nesër! – ia kishte prerë ajo…

Të nesërmen, kur ai ishte shfaqur në rrugë, ajo e kishte parë nga ballkoni. I ishte dukur një djalosh simpatik. Pas bisedës, ai i kishte thënë se kishte kërkuar një hotel aty afër, por kudo ishin të zëna nga sezoni turistik.

– Matanë është dhoma e tim bir, – i kishte thënë ajo. – Këto ditë është bosh!

Ajo natë kishte qënë fatale. Ajo ishte hedhur menjëherë në krahët e tij. Ajo do ta donte atë si e çmëndur. «Vetëm të dëgjoja zërin e tij dhe kjo ishte një gëzim i jashtëzakonshëm. I thashë të vinte te unë dhe ai braktisi familjen, punën, shtëpinë dhe erdhi të rrinte me mua».

Të nesërmen e asaj dite, ajo i shkruante një mikeje aktore: «Sapo jam njohur me një ëngjëll!» Shpesh ata largoheshin nga Parisi, në Neauphle apo në brigjet e Normandisë në Trouville, ku mbylleshin për kohë të gjata. Shkruanin dhe mbyteshin në avujt e alkoolit. Arrinte që të pinin së bashku 6-7 litra verë në ditë. Atëherë Dyrasi shkruante romanin Emily L. Pastaj u xhirua filmi Njeriu i Atlantikut, ku aktor i vetëm ishte ai, i dashuri i saj, Yann. Më 1984, romani Dashnori u vlerësua e çmimin “Goncourt” dhe pati një jehonë të madhe internacionale. Një vit më vonë botoi librin Dhimbja, në një kohë që Roberti ishte në spital. Ajo e dinte se Roberti mund të tronditej që jeta e tij ishte bërë publike, por ajo vendosi ta botonte, e bindur se ai libër ishte një libër-kujtesë. Në moshën 70 vjeçare ajo pohonte nê intervistat e saj se artin e të shkruarit e kishte gjetur tani… «letërsinë e shpenguar që nxiton t’i thotë gjërat» ashtu siç vijnë…  «Flas për kreshtat e fjalëve, shkrimin që përparon, shpejt, ashtu mbi kreshta, për të shkuar sa më shpejt». Më vonë ajo do të shkruante se «do të duhej një shkrim «non-écrit» (jo i shkruar). «Dhe kjo një ditë do të vijë, një shkrim i shkurtër, pa gramatikë, vetëm një shkrim fjalësh. Fjalë që s’kanë nevojë për gramatikën, të hedhura ashtu…»

Edhe pse Dyras e la pijen një kohë, ajo e rinisi sërrish. E ndjente veten të plakur, me rrudha dhe pinte e bindur se Zoti nuk mund ta shpëtonte nga një vdekje e parakohshme. Kur shkruante Savannah Bay, duart i dridheshin dhe ishte Yann që shtypte tekstin, të cilin ajo ia diktonte me zë. Ndërkohë botoi një sërë novelash dhe me Yann shkruajtën një bashkëbisedim të gjatë mbi jetën e saj, mbi dashuritë, letërsinë, krijimin, kinematografinë. Por Yann ndërkohë ishte dhe homoseksual. Ja pse herë-herë ai largohej të shijonte dashuritë e vogla të tij. Megjithatë ai nuk u largua nga ajo, edhe kur nga pija e shumtë dhe sëmundja e rëndë ajo e humbi zërin e saj. Në shtëpi, ishte gjithnjë ai që përgjigjej në telefon dhe që merrej me gjithë korrespondencën dhe takimet e saj. Por ndërkohë dhe ai shkruan librin Kjo dashuri, (Cet amour-là) në të cilin, duke iu referuar jetës me Dyras dhe gjëndjes së saj, ai shkruante: «Ja se çfarë shoh në muajt e fundit të jetës tënde. Je gjithnjë e lodhur, me një lodhje të jashtëzakonshme, një lodhje fizike e mendore, një lodhje që e pushton gjithë qenien tënde gjersa tu vërë poshtë dhe t’ju zhdukë plotësisht… Në fakt ti nuk je e sëmurë. Ti po vdes nga cfilitja e madhe, ngaqë ke shikuar shumë botën. Fytyra e Baltazarit, ti e vdekur sepse ke pirë shumë: whisky, verë të kuqe, të bardhë, të gjitha llojet e alkooleve, e vdekur se ke pirë shumë cigare, shumë paketa «Gitanes» pa filtër, e vdekur se ke dashur shumë, të dashurit, lloj-lloj të dashurish, shumë tentativa dashurie, nga gjithë dashuria, e vdekur nga zemërimi i madh kundër padrejtësive sociale, nga varfëria e padurueshme, nga leprozët e Kalkutës… e vdekur sepse ke shkruar shumë. Shumë libra, ku libri çdo herë ju linte të vdekur, të asgjësuar, dhe dorën, dhe shpirtin tënd…»

Dyras takonte gjithnjë e më pak njerëz dhe shpesh e mbyste një dëshpërim i madh, edhe pse librat e saj gjenin një jehonë gjithnjë e më të madhe. Në vitet 70’- 80’ ajo ishte shkrimtarja moderne më e preferuar e francezëve, por e botuar dhe në shumë gjuhë të botës. Madje shumë pjesë të saj gjetën një jehonë të veçantë dhe në teatër. Romani Sytë blu dhe flokë të zeza, rikujtonte pikërisht atë marrëdhënie të çuditshme të Dyrasit me të dashurin e saj. Përsëri jeta e saj e shkruar në një roman. E sëmurë rëndë, me duart që i dridheshin, ajo filloi t’i diktonte atij përsëri. Kështu u shkrua dhe një nga librat e saj të fundit, Sëmundja e vdekjes.

Në momentet e fundit të jetës së saj, Dyras shkroi librin e saj të fundit Kjo ishte e gjitha, (C’est tout), një lloj ditari intim, ku ajo flet vetëm për ekzistencën, vdekjen, për vdekjen që afrohet, ndaj së cilës ajo nuk kishte frikë… Janë gjithashtu imazhet e fëmijërisë, të vëndlindjes, ndërkohë që ajo i drejtohej të dashurit të fundit të saj: «Yann, unë jam akoma këtu. Tani duhet të nisem. Nuk di se ku ta vendos veten time»… Fraza e fundit e shkruar nga dora e saj ishte: «Je vous aime! Au revoir!… (Ju dua, Mirupafshim!)».

Vite më pas, kur Dyras nuk ishte më, u botuan dhe fletoret e saj të rinisë, të titulluara Fletore Lufte, (Cahiers de guerre), si dhe tekste të tjera me subjekte romanesh që ajo i kishte shkruar apo që nuk i përfundoi kurrë.

Ajo vdiq më 3 mars të vitit 1996 dhe trupi i saj u vendos në kishën e Saint-Germain-dès-Près, dy hapa nga rruga saj Saint-Benoit, rruga ku kishte kaluar pjesën më të madhe të jetës së saj dhe aventurën e bukur letrare. Në varrin e saj në Montparnasse, janë shkruar vetëm dy data si dhe inicialet e të gjitha romaneve të saj: M.D. Dhe një ditë, duke kaluar pranë varrit të saj, jo larg shtëpisë time, m’u kujtua një thënie e saj: «Asgjë nuk e zëvëndëson idenë e Zotit. Eshtë një ide absolute, e pazëvëndësueshme, e mrekullueshme dhe thelbësore, pra një ide gjeniale. Por kur ai nuk ekziston, le të jetojmë në gëzimin e dëshpërimit.»

Po, Margarit Dyras kishte jetuar dhe gëzuar gjithnjë në këtë gjëndje dëshpërimi…(Botoi: “Parisi letrar”. L. Rama)