Nga Ermira Ymeraj/

Të kuptosh thellësisht përjetësinë (Perpetum), të ndjesh lëvizjen (Mobile) dhe poetikisht ta parashikosh atë (Horoskop), është një përpjekje të njohësh veçoritë themelore të tregimit të Zija Çelës. Këto janë tri ndarjet që ka bērë autori në librin me tregime “Thika pa gjak”, botuar nga Onufri. Tri ndarje rrëfyese me shumë ngjarje, të cilat organizohen lirshëm me petkun e një gjuhe që rrëfen simbolika çastesh, thelbesh, tipesh, ndejnjash të një perditësie sa të ngjashme me tënden, aq dhe të ndryshme. Zgjedhja dhe përdorimi i fjalës kthehet në pasuri meditimesh dhe perjetimesh. Kjo ndodh në secilin bllok me tregime të mbledhura nën një titull.

Te ‘Perpetum’ lexuesi me të drejtë ndjehet si Genti Meniku, personazhi i tregimit “Margarita dhe tullumbace”, që numëron hapat e tij drejt nënës, por “që asnjëherë nuk do mësonte dot të kundërtën, hapat e nënës drejt tij”. Edhe lexuesi numëron mbi pesëdhjetë titujt e tregimeve që ka ky vëllim, i zbërthen sipas shijeve të tij, po kurrë nuk do mund të numërojë se ç’bën një autor për të ardhur magjishëm te lexuesi, siç vjen Zija Çela. Ja përse poetja Mirela Papuçiu ka të drejtë kur shkruan për autorin: “Sa mbushem prej asaj që del nga dora, zemra e mendja e Çelës! Aq sa mendoj që, po të kishte një pyetje se prej ç’lënde është i përbërë Zija Çela, përgjigjja do të qe: ‘Prej letërsie.’ Edhe elementët e jetës së Mjeshtërit duket sikur i janë dorëzuar konvertimit të plotë. Ndaj, edhe pse njerëzor, ka diçka krejt të pakapshme tek ai… Është ajo, aureola.”

Autori përdor mjetet stilistikore si imazhet figurative, që e bëjnë tekstin tërheqës dhe interesant.

Gjuha lakonike përdoret për krijimin e atmosferës sugjestionuese dhe shpejtimin e ritmit të ngjarjes. Fjalitë e shkurtra, konçize, krijojnë atmosferën e qetë e të paqtë. Ndërsa frazat e përbëra, me marrëdhënie të larmishme, leksik të pasur e përdorim të imazheve figurative, e bëjnë tekstin më kompleks, por duke ruajtur gjithnje qartësinë dhe forcën shprehëse.

Ka te drejtë kolegu i Zija Çelës, shkrimtari i shquar Mehmet Kraja, kur ka theksuar: “Këto tregime, shkruar me synimin e artit sipëror, sjellin shqetësime jetësore, trazime e reflekse meditative të njerëzve, që duan të shprehen për brengat e tyre të thella, plagët metaforike të thikave pa gjak. Të palumturit e botës sikur janë zgjuar, u ka ardhur radha dhe duan të flasin. “Thika pa gjak” është një libër i shkëlqyer, i atillë që dinë të bëjnë mjeshtërit e prozës dhe të shkrimit letrar.”

Astrit Lulushi/

Disa skica të famshme të bëra nga shkencëtarët e lashtë kanë çuar në zbulime të mëdha. 7 janar 1610 Galileo Galilei po vëzhgonte qiellin me teleskopin e tij. Duke e drejtuar nga Jupiteri, ai vuri re disa pika të vogla që ishin të padukshme me sy të lirë: ata ishin 4 nga afërsisht 69 satelitët e Jupiterit. Nje zbulim i madh. 

Shkencëtari nga Piza i quajti satelitët “yjet Medici” për nder të Cosimo II de’ Medici. Më vonë, të katër satelitët u riemëruan si Io, Europa, Ganymede dhe Callisto (në përputhje me mitologjinë në lidhje me Jupiterin).

Revolucioni kishte filluar.

Në foton e postuar, sipër është skica e Galileos, dhe në fund, një simulim i qiellit në atë kohë në orën 18:00 (i bërë me një program të famshëm PC të quajtur Stellarium).

***

Origjina e Strukturës Richat në Mauritania, e njohur si Syri i Saharasë, nuk dihet.

Për mijëvjeçarë ai mbeti i fshehur nga shikimi i shumicës së njerëzve. Më pas, me ardhjen e misioneve hapësinore dhe satelitëve, Syri i Saharasë, një formacion rrethor gjeologjik në shkretëtirën perëndimore të Saharasë, është bërë një nga subjektet fotografike më interesante në Afrikën e Veriut.

Por çfarë e shkaktoi këtë “vragë” në Tokë me diametër rreth 40 km?

Fillimisht, Struktura Richat – emri shkencor i formacionit – besohej të ishte një krater. Astronautëve nga misioni Gemini IV, që rrotulloheshin rreth Tokës për katër ditë, iu kërkua të kërkonin nga lart për ndonjë formacion rrethor që mund t’i atribuohej strukturave të goditjes, por nuk u gjetën shenja të shkëmbinjve të shkrirë në zonën e Syrit. Ky fakt ka bërë që kjo hipotezë të hidhet poshtë.

Sot, teoria më e besueshme, e mbështetur nga dy gjeologë kanadezë, e gjurmon origjinën e strukturës më shumë se 100 milionë vjet më parë, në kohën e shpërbërjes së superkontinentit Pangea për shkak të zhvendosjes kontinentale. Ndërsa ato që janë tani Afrika dhe Amerika e Jugut u shpërndanë, shkëmbinjtë e shkrirë të shtyrë drejt sipërfaqes formuan një kube shtresash shkëmbore ku tani shtrihet Syri (që do të ishte kështu një lloj kodre e madhe në koren e Tokës). Ky fenomen gjeneroi gjithashtu linja thyerje rreth dhe përmes strukturës, si dhe shpërbërjen e gurit gëlqeror në qendër të tij.

Shpërthimi i mëvonshëm i Syrit shkaktoi shembjen e kupolës dhe erozioni e përfundoi punën, me unazat që shohim ende sot që tregojnë llojet e ndryshme të shkëmbinjve që janë konsumuar me ritme të ndryshme. Pika më e lehtë në qendër të saj do të ishte shkëmbi vullkanik që doli në sipërfaqe gjatë shpërthimit.

Artan Nati/

Kush e kishte fajin? A duhet të ketë fajtor? Dhe nqs nuk ka a duhet ta shpikim atë? Këto pyetje shtrohen këto ditë për të ruajtur dinjitetin e princit, apo edhe për të ruajtur figurën e Elias. Gjithë shoqëria eshtë vënë në kërkim të fajtorit  si edhe televizionet e analistët japin shpjegime sipas preferencave të tyre shoqërore apo politike. Dalja e videos shihet si dështim i PS-së dhe princi komentohet si hero nga të djathtët dhe si humbës nga të majtët. Ndërkohë që këto pyetje qarkullojnë në rrjetet sociale, studio televizive apo rrugë, shumë pak dëgjojmë për të drejtën e Geraldinës së vogël për tu rritur në një ambient paqësor dhe me dashuri prindërore, për raportin që ne kemi si shoqëri me të vërtetën dhe obligimin tonë për një detyrim shoqëror ndaj të ardhmes dhe vlerave perëndimore, për të drejtat e njeriut dhe respektimin e ttyre. Dualiteti i sundimit të ligjit kundrejt gjyqit popullor shfaqet kudo si luftë për jetë a vdekje jo vetëm ndaj aktorëve kryesorë të ngjarjes, por edhe ndaj mbrojtësve dhe kundështarëve, ndërmjet familjeve respektive si edhe më tej ndërmjet televizioneve apo mediave sociale që mundohen si të kenë më shumë ndjekës. Kjo formë e gjykimit popullor më shumë ngjan me gjyqet e hapura të këshillave popullorë të kohës së komunizmit, se me kohët moderne të cilat pretendojmë se jetojmë. Njerëzit e thjeshtë,  të ndodhur në mes të kësaj ngjarje të pakuptimtë dhe halleve e problemeve të përditëshme, ndihen edhe më të braktisur e u tingëllon më shumë si një telenovelë se sa një ngjarje reale. Princi Leka donte të takonte vajzën e tij dhe vajza ka nevojë për dashurinë e babait. Dashuria e babait për vajzën e tij është dashuria më e pastër, e pakushtëzuar dhe e përjetshme Kjo buron nga natyra njerëzore dhe askush nuk mund tia mohoj babait apo vajzës. Elia ndoshta ndodhej nën presionin dhe gjykimin e shoqërisë, ndoshta e tradhëtuar apo e braktisur. Dhe është normale në një shoqëri si e jona që presioni dhe paragjykimi i shoqërisë të jetë faktori më i madh që na detyron shpesh të reagojmë në forma violente dhe të paarësyeshme. Shpesh në mentalitetin tonë kolektivist presioni shoqërisë, mungesa e kufijve të privatësisë së individit është më e madhe se forca e arësyes, se vetë fëmija apo nevoja e saj për babain, mamanë dhe të afërmit si edhe harmoninë dhe bashkëegzistencën paqësore ndërmjet tyre. Kjo monstër e padukshme që ne e quajmë tradita jonë, shkakton dhimbje dhe pasoja te njerëz të pafajshëm dhe krijon konflikte të panevojshme.  Në Perëndim kemi një evolucion që përfshin zhvillimin e arsyes dhe ndërgjegjes individuale gjatë Rilindjes dhe Iluminizmit, dhe më pas lulëzimin pasues të kapitalizmit. Si pasojë e këtij evolucioni, shoqëritë bëhen më individualiste ndërsa zhvillohen. Shqipëria dhe Ballkani për arsyet e mungesës së faktorëve të mësipërëm mbeti një shoqëri kolektiviste. Kolektivizmi është një botëkuptim që i kushton rëndësi të madhe grupit ose komunitetit në tërësi. Ai tenton t’i japë përparësi qëllimeve dhe përgjegjësive kolektive në kurriz të të drejtave dhe lirive individule. Në shoqëritë kolektiviste, grupi (shpesh familja) është shumë i rëndësishëm, prandaj individët priren të identifikohen fort me grupin e tyre, si familja ose fisi, dhe priren të vlerësojnë bashkëpunimin dhe harmoninë sociale mbi interesin vetjak. Si rezultat, individualiteti dhe dalja nga turma shpesh kundërshtohet. Nga ky botëkuptim, vetvetja shpesh konceptohet në raport me të tjerët dhe jo si një qenie autonome. Dukej sikur dy botë po ndesheshin në atë moment, një krizë që ne e vuajmë çdo ditë dhe shkakton vuajtje dhe drama të kota, por aq vetëshkatërruese. Kjo krizë thellohet edhe më shumë sepse jeta jonë nuk  është private, por gjyshi prezent në ngjarje, ndoshta edhe gjyshja edhe fisi më i zgjeruar nëpërmjet thashethemeve dhe mosrespektimit të privatësisë e rëndojnë situatën deri në shkatërrim. Duket sikur shoqëria u bë pjesë e kësaj drame në kërkim të një fajtori edhe nqs ai nuk egzistonte.  Ky mentalitet i viktimës u vu në kërkim të së mirës dhe së keqes, të fajtorit dhe viktimës duke harruar se fajtori ishte fshehur tek shoqëria vetë, se qëllimi final joni duhet të jetë përtej të mirës dhe të keqes. Detyrimi i shoqërisë, i prindërve dhe i familjes është ndaj të mirës së përbashkët, ndaj Geraldinës së pafajshme, e cila duhet të rritet me dashuri dhe pa paragjykime. Këto veprime ne i kemi kopjuar nga prindërit tanë dhe ata nga prindërit e tyre dhe fëmijët tanë nga ne dhe pikërishst kjo quhet kulturë apo traditë, dhe shpesh duhet të pranojmë se është e gabuar dhe kërkon reflektim. A duhet të gjejmë një fajtor apo jo? Ndoshta po, por kjo nuk është detyra jonë por e gjykatave dhe drejtësisë. Ndoshta fajtori është pushtimi otoman 500 vjeçar që na ndau nga perëndimi, ndoshta komunizmi 45 vjeçar e ndoshta pozicioni gjeografik etj etj. E rëndësishme është që ne të jemi të vetëdijshëm për atë që na ndodh dhe arësyet përse ne veprojmë në atë mënyrë dhe ashtu siç thotë Carl Jung  “Derisa ta bëni të pavetëdijshmen të vetëdijshme, ajo do të drejtojë jetën tuaj dhe ju do ta quani atë fat”. Ne si qënie shoqërore kemi një detyrim të madh ndaj vetes, fëmijëve, shoqërisë dhe kombit për transformim dhe reflektim ndaj ngjarjeve dhe fenomeneve të jetës së përditëshme. Ndoshta ka ardhur koha që ngjarje të tilla të bëhen si një moment i thirrjes së ndërgjegjies personale e kolektive se jeta është e jona dhe na takon neve ta jetojmë atë në një mënyrë që na sjell gëzim dhe përmbushje, pavarësisht se çfarë mund të mendojnë apo presin të tjerët. 

SISTEMI POLITIK DHE ZGJEDHOR AMERIKAN

Astrit Lulushi/

A është Toka më e ngushtë rreth poleve apo ekuatorit? Në 1735 dy ekspedita, të nxitura nga krenaria kombëtare, u nisën për të zgjidhur këtë çështje. Në 1726 Volteri u përball me një zgjedhje jo shumë të vështirë: burgim pa gjyq në Bastille, ose internim në Angli. Pasi lundroi përtej Kanalit La Mansh, ai zbarkoi në një univers tjetër. Volteri deklaroi se kishte jetuar në një botë të plotë – por sapo mbërriti në Angli, gjeti një botë bosh: Në Paris e shihni Tokën në formë pjepri; në Londër e shihnin të rrafshuar nga dy anët. Sipas shkencës konvencionale franceze, Toka ishte e shtrirë, e zgjatur dhe perimetri rreth Ekuatorit ishte më i shkurtër se rreth poleve. Por Isak Njutoni nuk u pajtua. Nën ndikimin e tij, ekspertët anglezë kishin arritur të mbanin mendimin e kundërt: se Toka është e shtypur si një kungull, dhe e fryrë paksa në mes.
Mospërputhja midis dy modeleve ishte fizikisht e vogël. Njutoni vlerësoi se “Toka do të jetë më e gjërë në ekuator sesa në pole”. Megjithatë, nuk ishte vetëm matja, por edhe një çështje nderi kombëtar që siguroi një provë vendimtare për zgjedhjen midis dy mënyrave kontradiktore të të menduarit për botën natyrore.
Për të shpjeguar shkakun rrënjësor të këtij debati, Volteri tha se “Në Paris ata e shohin universin si të përbërë nga vorbulla të materies delikate, ndërsa në Londër nuk shohin asgjë të tillë.” Ai i referohej teorive të kundërta të dy rivalëve të mëdhenj shkencorë të Evropës, René Descartes dhe Isaac Newton. Ndërsa Njutoni parashikonte që planetët vërshonin nëpër vakumin e hapësirës boshe, kozmosi i Dekartit ishte i mbushur plot me grimca të vogla të padukshme që rrotulloheshin vazhdimisht, duke përfshirë trupat qiellorë.
Njutoni zbuloi tërheqjen dhe provoi boshllëkun e natyrës, por
ironikisht, ishte një zbulim francez që fillimisht frymëzoi Njutonin të rrafshonte globin. Një studiues, i cili as nuk kaloi nëpër Kanal, Njutoni përvetësonte rregullisht vëzhgimet e dërguara nga tregtarët dhe udhëtarët e tjerë. Në vitet 1670, ndërsa Njutoni po zhvillonte ende teoritë gravitacionale të përpunuara në Principia Mathematica (1687), astronomi francez Jean Richer vuri re se ora e tij e re e çmuar vazhdonte të humbiste kohë në Amerikën e Jugut dhe Afrikën ekuatoriale: për ta bërë atë të funksiononte siç duhet, ai duhej të shkurtonte lavjerrësin. Për të zgjidhur këtë mister, Njutoni sugjeroi se graviteti ishte më i dobët në Ekuator sesa në pole, ku sipërfaqja e Tokës ishte më afër qendrës.
Debatet vazhduan shumë kohë pasi Dekarti dhe Njutoni kishin vdekur të dy. Përfundimisht, me mbështetjen e Louis XV, Akademia Mbretërore e Shkencave e Parisit vendosi të derdhte para për problemin dhe të arrinte një vendim përfundimtar. Në mesin e viteve 1730 ata dërguan dy ekspedita: e para lundroi në jug në atë që tani është Ekuador, e dyta në veri drejt Rrethit Arktik. Çdo ekip u udhëzua të matë distancën sipërfaqësore të shtrirë nga një shkallë gjerësie: krahasimi i dy rezultateve do të zbulonte menjëherë çdo devijim tokësor nga një sferë e përsosur.
Të paktën, ky ishte parimi i thjeshtë: çuditërisht, jeta reale refuzoi të ndiqte skenarin.
Misioni i parë gjeodezik francez u nis për në Peru në 1735. Pasi u ndal në Haiti për të marrë disa afrikanë të skllavëruar për punën e rëndë të mbajtjes së instrumenteve, grupi mbërriti në Quito një vit më vonë. Në Francë, ky ishte dukur destinacioni ideal: Afrika ishte shumë e rrezikshme, ishujt aziatikë ishin shumë të largët dhe forcimi i aleancës politike midis Francës dhe Spanjës premtonte mbështetje kundër Britanisë, si dhe mundësi tregtare. Shikuar nga ana tjetër e Atlantikut, zgjedhja dukej më pak e dukshme dhe anketuesit shpejt e kuptuan se sa të papërgatitur ishin për sfidat me të cilat përballeshin.
Kur skicohet në letër, përpjekja e Misionit për të matur një shkallë të gjerësisë gjeografike duket si një ushtrim i drejtpërdrejtë gjeometrik i bazuar në një zinxhir që gjarpëron nëpër tokë për disa qindra kilometra. Në praktikë, edhe fillimi ishte një makth logjistik. Hapi i parë ishte gërmimi i një llogore të cekët 10 km të gjatë, e cila duhej të ishte absolutisht e drejtë – e lehtë për t’u vizatuar në një hartë, por shumë më e vështirë nëpër terrenin kodrinor. Marrja e drejtë e kësaj vije bazë ishte thelbësore, pasi matjet e mëvonshme vareshin të gjitha prej saj. Faza tjetër ishte veçimi i një maje mali të largët si kulmi i një trekëndëshi imagjinar dhe matja e këndeve drejt tij nga çdo skaj i vijës bazë. Duke përparuar nga pika në pikë, i njëjti proces duhej të përsëritej shumë e shumë herë; jashtëzakonisht e thjeshtë në një hartë, shumë e vështirë në tokë.
Muaj pas muaji, anketuesit u ngjitën në vullkane në lartësi të paarritura më parë nga evropianët, duke pritur me ditë që mjegulla e dendur të pastrohej në mënyrë që ata të mund të bënin vëzhgimet e tyre. Pasi kishin parashikuar xhungla tropikale, ata duruan të ftohtin e ashpër, duke raportuar: ‘Edhe me një enë të ndezur me qymyr në mes dhe qirinj përreth, uji ngriu në gotat tona të pijes.’ Shumica u prekën nga gjakderdhja e mishrave të dhëmbëve dhe të vjellat që karakterizojnë sëmundjen e lartësisë, ndërkohë që u dëmtuan edhe instrumentet e tyre prej hekuri.
Pati edhe pengesa të tjera. Ashtu si shumë udhëtarë evropianë, ata nuk arritën të parashikonin armiqësinë e banorëve vendas që kishin vuajtur tashmë dy shekuj pushtim spanjoll. Duke dënuar indianët peruan si ‘mezi të dallueshëm nga bishat’, ata i detyruan “mikpritësit” e tyre të pavullnetshëm të kryenin detyra të ulëta në vend që të përfitonin nga aftësitë e tyre të mbijetesës dhe njohuritë kulturore. Ata gjithashtu debatuan mes tyre dhe, pasi fondet shtesë nuk arritën nga Parisi, grupi u nda. Rezultatet përfundimtare u përpiluan nga një matematikan i cili në një fazë kishte qenë partner i Volterit në një mashtrim fitimprurës për të manipuluar llotarinë kombëtare, por tani po bëhej i preokupuar me kulturat e Amerikës së Jugut, si goma dhe kinina.
Ndoshta goditja më mizore nga të gjitha ra pas disa vitesh – duke mësuar se ekspedita e Arktikut ishte kthyer në Paris dhe kishte shfajësuar Njutonin.
Misioni i dytë gjeodezik francez u nis për në Skandinavinë veriore, duke konfirmuar përgjigjen që kishte kërkuar.
I shoqëruar nga disa anëtarë të Akademisë së Parisit, si dhe nga astronomi suedez Anders Celsius, tani i famshëm për shkallën e tij të temperaturës, ekipi u ndal në Stokholm për t’u mirëpritur nga mbreti përpara se të lundronte në veri. Pas një viti ata njoftuan se një shkallë e gjerësisë gjeografike në Rrethin Arktik ishte me të vërtetë shumë më e gjatë se ajo në Paris. Edhe pse rezultatet ishin më pak të qarta, elita shkencore pariziane zgjodhi të pranonte këtë pretendimi.
Në krye të ekipit kishte qenë Maupertuis, një matematikan ambicioz me një formim ushtarak, dhe vetë-publicist i frymëzuar që filloi të krijonte reputacionin si një eksplorues heroik francez. Ai porositi një portret, të riprodhuar si gdhendje, që përshkruante një udhëtar romantik të mbështjellë me peliçe teksa shtypte globin nën dorën e tij. Ekipi i Maupertuis duroi kushte të tmerrshme, duke luftuar kundër mjegullës, mushkonjave dhe motit të ftohtë. Por ai i ktheu këto vështirësi në mundësi mediatike, duke furnizuar shtypin me raporte drithëruese për trimërinë e tij në veriun e ngrirë dhe madje duke prodhuar satira anonime që kritikonin kundërshtarët.
Maupertuis përfitoi nga moda për të gjitha gjërat angleze që filluan të përhapen në të gjithë Francën dhe pjesën më të madhe të Evropës në vitet 1730. Volteri e kishte admiruar Njutonin gjatë mërgimit të tij në Londër, por suksesi i Maupertuis e shtyu atë në obsesion. Ai shpërndau komplimente në të gjithë punën e tij të shkruar dhe i detyroi të ftuarit të sodisnin bustin e ‘gjeniut më të madh që ka ekzistuar ndonjëherë’.
Duke njohur një mundësi shitjeje, një vit pas kthimit triumfues të Maupertuis, Volteri botoi një abetare të thjeshtuar mbi optikën dhe gravitetin Njutonian. Megjithëse emri i tij ishte në faqen e titullit, pjesa më e madhe e punës u krye nga Emilie du Chatelet, një aristokrate e pasur dhe matematikane e shkëlqyer. Ndërsa Maupertuis shkëlqeu në dukje, Chatelet siguroi bursën solide të nevojshme për t’i bindur të gjithë, se ishte koha për t’u konvertuar në idenë njutoniane.