Astrit Lulushi/

Mund të hasim herë pas here – raste kur hymë në një situatë të re çuditërisht e njohur, pavarësisht se nuk e kemi përjetuar kurrë më parë. Ky fenomen i zakonshëm quhet déjà vu, frëngjisht për “tashmë parë”.

Në të kundërtën e tij është një fenomen paksa më pak i zakonshëm – jamais vu, që përkthehet si “asnjëherë” në frëngjisht. Kjo ndodh kur je në një situatë të njohur, por befas ndihesh sikur po e përjeton për herë të parë. Kjo mund të ndodhë me një vend të caktuar, një veprim, apo edhe një person. Ndjenja e të diturit zhduket pavarësisht se e kuptoni se diçka ka ndodhur më parë.

Imagjinoni, për shembull, që po shkoni me makinë për në dyqaq të preferuar. Ju ktheheni në një rrugë dhe papritur e gjeni veten në një moment në një hutuar – “A duhet të isha kthyer djathtas apo majtas?”- pyesni veten, edhe pse e keni përshkuar këtë rrugë kaq shumë herë, dhe është kujtesa që thote se nuk e keni parë asnjëherë.

Në raste të tjera, ju mund ta gjeni veten duke harruar disa detaje – në pamundësi për të kujtuar një emër që përdorni çdo ditë. Është ajo ndjenjë ku thjesht nuk mund t’i nxjerrësh fjalët, “më majë të gjuhës i kam, por nuk i them dot”, thua. Këto momente ngecëse që ju lënë të hutuar, të verbër, duke vënë në dyshim kujtesën tuaj, janë shembuj të përsosur të jamais vu.

Nëse mendoni se nuk keni përjetuar kurrë jamais vu, mendoni përsëri. Zgjidh një fjalë – “shampo” – dhe përsërite atë 20 herë. A tingëllon e çuditshme? A tingëllon false? A ka humbur të gjithë kuptimin? Logjikisht, ju e dini se çfarë është shampo, por bëhet një term i panjohur pasi ju e shprehni vazhdimisht me zë të lartë.

Në vitin 2006, një studim i kryer nga neuropsikologu kognitiv Chris Moulin nxiti jamais vu te pjesëmarrësit e tij në studim me këtë metodë të përsëritjes së fjalëve. Në eksperiment, 92 vullnetarë e shkruan fjalën “derë” 30 herë në një minutë. 68 përqind raportuan simptoma të jamais vu pasi filluan të dyshonin në realitetin e fjalës. Moulin vazhdoi të lidhte lodhjen e trurit me skizofreninë, duke e krahasuar sëmundjen mendore me një formë kronike dhe ekstreme të jamais vu.

Mund të jetë më e lehtë për ta kuptuar atë si një defekt në sistem. Kur përjetoni jamais vu, mund të përpiqeni të arsyetoni me veten se situata duhet të jetë e njohur, por ka një ndërprerje. Pjesa e trurit që supozohet të përpunojë dhe regjistrojë informacionin, duke e lidhur atë me përvojat e kaluara, nuk po përgjigjet në natyrë, duke ju lënë të pyesni veten se si të reagoni.

Nëse e përjetoni këtë ndjesi në disa raste të rralla, mos u shqetësoni – është krejtësisht normale. Nëse kjo ndjenjë hutuese fillon të ndodhë më rregullisht, merrni parasysh një vizitë te mjeku. Jamais vu gjithashtu mund të përshkruajë simptoma të kushteve të caktuara neurologjike.

Në fund të fundit, jamais vu, si déjà vu, është një fenomen i ndërlikuar për t’u shpjeguar, por gjithsesi një dukuri normale njerëzore. Herën tjetër që do të ndaleni, i hutuar, gjatë një përmbledhjeje të filmit tuaj të preferuar, ose për një kohë të shkurtër në panik se cilan kthesë duhet të bëni gjatë vrapimit në mbrëmje, kujtojini vetes se ndoshta është vetëm një moment jamais vu.

Kështu edhe “demokracia” e sotme, më shpesh e shohim dhe mendojmë se asnjëherë nuk e kemi parë, kur njerëz të njëjtë shikojmë të na udhëheqin, dhe opozita ndalohet të flasë; persekutohet e burgoset; kujtohemi për një çast, se demokracia mes nesh kurrë nuk erdhi – Jamais vu.

Kastriot Fetahu/

Ese

Vetja – Do të bëjmë një intervistë të shkurtër…

Unë – Ok, do të kumtoj “grafikisht” disa koncepte ashtu si i mendoj vetëm kur jam me ty.

Është e rrezikëshme të thuash të vërteta në një botë të pavërtetash!

Emrat e huaj, të lutem, shkruaji si i kam lexuar në librat e kohës së shkollës.

Le të mbajmë në vemendje Albert Ajnshtajn kur thotë: “Gjëja e rëndësishme është të mos ndaloni së pyeturi.”

Vetja – Çfarë kujton nga arsimi fillor?

Unë – Dy gjëra interesante, që nuk i kam përmendur ndonjëherë.

Në klasën e tretë, mësuesja na kishte dhënë një detyrë shtëpie që të gjenim fjali me frazeologjizma.

Kërkova dhe gjeta një fragment nga një pjesë me titull “Admirali Ushakov”.

Pasi e lexova në klasë, mësuesja ngeli e shtangur pak kohë e nuk fliste, më pas erdhi dhe më vuri dorën në kokë, më përkëdheli…

Do ju tregoj dhe diçka tjetër, po për ato vite.

Kur arrija që të kisha në xhep dyzet qindarka (katër lekë të vjetra) blija një libër, që ishte me çmimin më të ulët në librari dhe ai fliste për… higjenën.

Po kështu edhe nëse mblidhja pesëdhjetë qindarka blija një të tillë përsëri, po me më shumë faqe.

Ideja që të kisha një bibliotekë në shtëpi nuk u realizua kurrë në ato kohëra.

Vetja -Ti ke qenë komandant i shkollës, në arsimin tetëvjeçar, çfarë mbresash ruan?

Unë – Ndihesha i rëndësishëm dhe mësuesit më dukeshin si shokë e shoqe.

Drejtoresha e shkollës ishte një personazh absolut karizmatik, gjithë kohën e angazhuar me një lloj stili që më dukej sikur fshihte kujdesin e saj për frikën ndaj pushtetit të asaj kohe.

Është nga gratë më të mençura që njoh personalisht, “Alda Merini” e quaj kur flasim, kurse nëndrejtori ka ngelur në vemendje si një nga mësuesit më të ashpër gjatë gjithë periudhës së edukimit tim arsimor, i ngjante aq shumë njerkut të David Koperfild.

Vetja – Dhe pastaj në shkollën e mesme?

Unë – Në klasën e tetë na organizuan në rradhët e bashkimit të rinisë.

Por fillimisht nuk e kuptova dot se përse ishte një rregull i pashkruar që sekretarët e rinisë së shkollës kërkoheshin të ishin puritanë dhe jo të bukur, burrnesha apo njerëz që nuk ndikoheshin nga asgjë, që mund t’u zbuste qëndrimin, për këto ata duhej ta braktisnin shpirtin.

Ishte koha kur ne e konsideronim sfidë të fituar kundër idealizmit, (sistemit kapitalist në të vërtetë), pyetjen që formuloi Lenini në veprën e tij “Materializmi dhe empiriokriticizmi” se a ka ekzistuar natyra para njeriut?

Arti i pakontrolluar ishte armiku i tyre, sepse të bënte borgjez, nëse nuk do të ishe i pandjeshëm.

Më kujton një thënie nga Kenneth Hare, klimatalog, akademik kanadez, kjo vijë politike e asaj kohe.

“Puritani në kopshtin e ëmbël të jetës shkon për të këputur gjembin dhe për ta hedhur tutje trëndafilin.”

Unë kërkoja të bukurën bashkë me shokët e mi.

Nuk mund të jesh kokëbllok nëse lexon Stendalin, Mopasanin, Cvajgun, Remarkun e të tjerë.

Shëtitnim nga kodrat mbi qytet me pak ushqim me vete dhe një kitarë, me të cilën këndonim si grup shokësh.

Kitara është një orkestër në miniaturë në vetvete, thotë Beethoven.

Ajo që më induktohej, ishte se ai sistem nuk e donte të bukurën shpirtërore e vizive, aventurën e energjisë rinore, sepse ndryshe devijonim nga të qenit një popull eunuk ushtar.

Por edhe atëherë kam njohur njerëz që luanin rolin e të devotshmit ndaj sistemit.

Unë nuk kam besuar kurrë se drejtori i shkollës ka qënë vërtet komunist.

Ai vishej në mënyrën më të mirë të mundshme aristokrate, që lejonte koha dhe kur na shpjegonte lëndën e materializmit, nuk e shqiptonte fjalën borgjez saktë, duke e artikuluar “burgjez, burgjezia”.

Qeshja, e kuptoja dhe e bisedonim me shokë, se ishte nga më të mençurit edhe sikur vetëm për termin “burgjezia”, gjë që e bënte me kast, se fliste me gjuhën e klasës punëtore.

Ishte koha e revolucionit kulturor kinez, koha e “Detashmenti i kuq i grave” dhe Lejfenit… apo “Lindja është e kuqe”, koha kur Hoxha artikulonte “vëllezërit tanë kinezë dhe shokët tanë kosovarë”…

Vetja – Lëndët që të pëlqenin…

Unë – Matematika, Fizika, letërsia, adhuroja Aleksandër Voltën dhe Vilhelm Lajbnicin edhe Lui Paster nga biologjia, më kishte tronditur fakti që Paster e shpiku vaksinën e tërbimit pasi vdiq ai djali i vogël që i shkoi në shtëpi me nënën me shpresë se do shërohej e u bë shkak i këtij zbulimi dhe vaksinën Paster e vendosi mbi varrin e tij.

Isha pjesëmarrës në olimpiada të matematikës dhe nuk njihja pengesë, por askush nuk më drejtoi të zhvilloja këtë talent.

Kurse nga filozofia Immanuel Kant me “arsyen e kulluar,” më dukej gjeni absolut, aq sa unë kuptoja intuitivisht edhe pse literatura e asaj kohe e etiketonte negativ, në anën e humbësve.

Vetja – Kur fillove të konceptoje lirinë, politikën?

Unë – Në klasën e gjashtë në lëndën e historisë kam mësuar për herë të parë mbi historikun e lëvizjes punëtore.

Më dukeshin legjenda figurat si Zhyl Ged dhe Pol Lafarg në Francë, Roza Luksemburg dhe Karl Libkneht në Gjermani, po ashtu dhe Klara Cetkin.

E ndjeja si lidhje me perëndimin në fantazi dhe isha edhe idealist nga natyra, një lloj eklektizmi fëminor.

Filmi “Sako dhe Vanceti” më impresionoi dhe më shtyu më tej drejt idealizmit, po ashtu edhe vdekja e Rozenbergëve në karriken elektrike ishte një çimentim i ideve.

Nuk e mbaj veten për disident, po për njeri që vuaja mungesën e lirisë.

Kam admiruar Karl Kautskin, i cili ishte lideri i internacionales së dytë socialiste dhe bëri përpjekje për reformimin e ideve teorike të lëvizjes punëtore.

Mësova për Maksimilian Robespierin dhe jakobinët e terrorit i dija revolucionarë nga historia, e zhirondinët kundërrevolucionarë!?

Zhan Pol Marat, idhull i revolucionit, u vra me thikë nga një zhirondine…

Çfarë është e vërteta në histori?

Vetja – Po në jetën studentore

Unë – Është pjesa më e bukur, por edhe një trishtim i pambarimtë kur mbarova shkollën, pasi nuk doja te ikja nga Tirana.

Dramë e padramatizuar e jetës kjo dëshirë e pathënë.

Më dukej se jetoja në gulagun rus atje ku do shkoja të filloja punën.

Tirana ishte perëndimi im, Tirana ishte liria e fshehur në mendim.

Kam pasur profesor kujdestar Pirro Bozdon, njeri i kantiereve të naftës, inxhinier i zoti me një prakticitet proverbial.

Nga ai kam dëgjuar përkufizimin më të veçantë të komunizmit.

Ai thoshte: “Komunizmi është një kile mish dhe një kile raki në ditë.”

Jeta si student kishte pavarësi dhe aventurat e moshës arrinin në zenith aq sa lejonte sistemi.

Kam njohur studentë që lexonin libra edhe pse ishim në një fakultet teknik. Romani i Balzakut “Lëkura e shagrenit” qarkullonte midis tyre dhe mbaj mend njërin, Besnik Fecani, nëse nuk gaboj, që ishte shumë i lexuar dhe i ditur.

Isha një student vëzhgues i atyre që jetonin me art.

Një shok dhome kishte një mik tek Instituti i Arteve dhe kur ai vinte në dhomën tonë, flisnim për pikturën, ishte piktori Z.V. nga Vlora.

Menca jonë mbante numrin 3 dhe ndodhej anës rrugës para se të dilje te filologjiku.

Shikoja me zili studentët e arteve, kur haja mëngjesin dhe kjo më jepte trishtim, që nuk studioja për çfarë ëndërroja, letërsia, gazetaria, filozofia.

Ngushëlloja veten se jetoja në atë rrugë, ku mbaj mend që shkëlqente kur kalonte studentja e arteve Suzana Qatipi me shoqet e saj.

Më dukej vetja një “509” në atë mjedis të mëngjesit në rrugën e zhurmshme të qytetit “Studenti,” rruga më e bukur, “Champs Elysees” ime.

Në pushimet midis orëve dilnim pothuaj gjithë grupi te sheshi para filologjikut… një botë me ngjyrat e “Lizës së çudirave”.

Biçikleta vietnameze, që kisha në atë kohë, ishte mundësi për classin që kërkoja, për të mos u ndjerë inferior karshi atyre që studionin në fakultetet që i ëndërroja.

Kështu e konceptoja jetën; këndvështrim i kohës.

Vetja – Dhe më tej?

Unë – Është histori e gjatë dhe dua të shkruaj një roman për të, por mendoj se nuk jam i zoti.

Dua të jem në sinkron me Franz Kafkën “Historia doli nga unë si një lindje e vërtetë, e mbuluar me zhul dhe gjak”.

Vetja – Si e shikon edukimin arsimor të njeriut?

Unë – Dikur rastësisht nga viti ‘95, ndodhem në një tavolinë ku ishin kolegë të mi në një lokal me pronar, shoku ynë, që e kishim teknik të mesëm.

Ai ndezi një debat barazitizmi midis teknikut dhe inxhinierit nga pikpamja e dijes si profesionistë, me një lloj megallomanie që ia jepte biznesi dhe paraja.

S’e di pse njerëzit me para, besojnë se janë më të mençurit dhe seç kanë dhe një ngërdheshje hileqare.

Diogjeni jetonte në një fuçi dhe atje i shkoi Aleksandri i madh, Dostojevski vdiq i varfër.

Pasi e dëgjova, nuk m’u durua dhe i them:

– Dëgjo këtu miku im.

Ne jemi vërtet njëlloj, por me një ndryshim të vogël.

Në muzikë ka artistë të popullit që i bien fyellit dhe ka edhe tenorë si Gaqo Çako.

Të dy palët jemi artistë të popullit, por ti je ai i fyellit, je rapsod popullor, kurse ne si inxhinierë jemi tenorë si Gaqo Çako.

Ai heshti me një buzëqeshje të sikletëshme përballë ilaritetit të kolegëve të mi.

E shkrova siç ka ndodhur, me grotesken që vjen padashur si arrogancë, (gjë për të cilën kërkoj mirëkuptimin tënd), por ne ishim shokë të gjithë aty.

Edhe pse si opinion nuk është i saktë në 100%, se p.sh. rasti i Thomas Edison më kundërshton, ai nuk kishte studiuar as në kolegj dhe as në të mesme dhe është nga shkencëtarët më të mëdhenj në botë me shpikjet e tij.

Por ekziston mendimi im si opinion i përgjithshëm se dija nuk njeh kompromis dhe arsye nëse të mungon.

Vetja – Ç’është për ty, libri, poezia, muzika…

Unë – Në xhungël ndeshen gjithmonë bualli dhe luani. Bualli është më i fuqishëm se luani, por…

– Lexoni libra që të jeni “Luani!”

– Jam edukuar, në kërkim të lirisë, me muzikë të ndaluar në atë kohë, sikurse me libra të ndaluar dhe edhe me muzikën klasike.

– A nuk të duket e drejtë thënia e Friedrich Nietzsche se pa muzikë jeta do të ishte një gabim?

– Poezia… sikur t’i flasësh në vesh lexuesit dhe ai ta ndiej që është i vetmi në këtë raport.

Edhe filmi është i rëndësishëm.

Neorealizmi italian, për fuqinë emocionale, është i paarritshëm për mua. Edhe sot e dua filmin. Jack Nicholson në “Pak njerëz të mirë” në rolin e kolonelit në njësinë e të cilit zbatohej “Kodi i kuq”, rol dhe lojë absolute.

Në një çast, kur i drejtohet avokatit, (Tom Cruiz) i thotë:

” Bir, çdo mëngjes 300 metra larg nesh stërviten 4 mijë ushtarë kubanezë për të më vrarë mua.”

Janë gjithmonë dy botë.

Vetja – Ke pak vite në rrjetin social të facebook, çfarë mund të na thuash?

Unë – Ne, shqiptarët, jemi dashamirës edhe në komunikimin virtual. Ka shumë informacion me vlera të vërteta.

Kam lexuar shkrime dhe poezi shumë të bukura dhe mendoj se shkrimtarët e poetët e socrealizmit do e kishin të vështirë dallimin si të tillë, krahasuar me çfarë kam lexuar në rrjete sociale.

Më pëlqen liria e shprehjes së njerëzve dhe mënyra sesi ata e shfrytëzojnë.

Ndërkohë shikoj dukuri negative, si bullizëm, një lloj racizmi kulturor, klane të organizuar në celula, që më kujtojnë skuadrat e mëhallave të fshatit kundër njëra-tjetrës, ka aparteid artistik.

Ka gjithmonë njerëz që shetisin ditën bulevardeve të fcb dhe të tjerë natën, rrugicave të tij pa dritë.

Ngjyrat e dashurisë dhe urrejtjes nuk janë ndryshe.

Ka dhe që kujtojnë se…

Shiko, bretkosa nuk bëhet buall edhe pse amfibi dhe gjitari nuk janë një familje.

Bëni durim, se pas 100 vjetësh rrezikojmë mos të kemi as pllakë me emrin te varri.

Nga shkrimtarët e shquar të brezit të viteve ‘30, pa u mbushur një shekull, Migjeni, Lasgushi, apo dhe ndonje tjetër si Fishta lakohen në përditshmërinë tonë.

Vetja – Cila është lidhja e poetit me politikën?

Unë – Kam qeshur kur dikush më etiketoi “të blerë,” se postova një shkrim kritik politik.

Mjerimi militantesk është vdekja e demokracisë.

Më duket sikur kam lindur antiestablishment dhe nuk e kam kuptuar kurrë as Shollohovin, as Majakovskin dhe as Ezra Paund, që anonin nga politikat ekstreme. Dhe kemi të bëjmë me gjeni.

Një poet, (dyshoj gjithmonë se jam), nuk është kurrë palë me politikën, sepse ai i prin zhvillimit me fantazinë e tij krijuese, metaforën, pasi është një reaksion për çdo argument në prehje, arrogant filozof, duket si dualist (në filozofi) që bashkon shpirtin me trupin dhe në disekuilibër çasti, një kompleks idesh në kërkim të vetvetes së panjohur me ngjyrat e së ardhmes, intelektual romantik që luan me epiken, një meteor që nuk bie kurrë në tokë.

Poeti nuk është magmë e fjetur vullkani me krater të mbyllur, por një kuant energjie bërthamore.

Ai i arratiset realitetit, në kërkim të lirisë dhe as zoti nuk e rreshton dot e jo më ta rreshtojnë ca vdekatarë mëkatarë, të orientuar pas materies financiare, demagogë të rëndomtë, përgjegjës për palumturinë e një populli, kur dihet që njeriu nuk lind i palumtur.

– Ka dhe do të ketë një mijë princa; ka vetëm një Beethoven.

Një maksimë e më të madhit të botës së muzikës, që ilustron çfarë shkrova më sipër në një dimension të caktuar, Lasgushi e vërtetoi këtë.

Poeti është zhgënjim i heshtur i realitetit të vetvetes, një përbindësh kundër konformizmit, arratisje në shkretëtirë, ku nuk ka shtet, ku liria ka ngjyrën e qiellit pa smog dhe rrezja e diellit nuk përthyhet askund.

Poeti është një puro e pandezur, që nuk shuhet kurrë!

Duket si një trajtë amorfe mendimi, sikur i mungon një arkivol për egoizmin, por kështu fsheh misterin e dashurisë që ju dhuron me poezinë e tij.

S’e di saktë vërtetësinë se sa ai dhe shteti janë armiq të papajtueshëm.

Më duket ndonjëherë se aleati i poetit është vetëm vdekja!

Ai është preludi i botës së re, uvertura e simfonisë së pashkruar të së ardhmes.

Vetja – Lexuesit duan më konkretisht.

Unë – Mendoj më djathtas se udhëheqja e të djathtës dhe më majtas se udhëheqja e të majtës.

Nuk përmenda individë, por fenomene, për të përcjellë te lexuesi me këtë rebus, politikën shqiptare.

Jemi duke folur për tregun e ideve…

Monumentet janë për Lasgushin, Arapin…

Vetja -Po dashuria…

Unë -A e përcakton dot ndokush figurën gjeometrike që krijon oktapodi në det?

Vetja – Çfarë është Atdheu për ty?

Unë – Emigranti është gjithmonë dy vende, dy gjuhë, një Atdhe!

Atdheut i kam shkruar edhe këto fjalë në një poezi.

Atdheu im është klithmë netëve në kufi;

qan sa herë hidhemi në gardhe fqinjësh

e sytë marrin me vete ajrin që mbështjell loti,

në kthesën e fundit të rrugës,

prej së cilës shpirti nuk na ndjek më pas.

Vetja – Dështimet e jetës…

Unë – Ka beteja të humbura dhe luftë të fituar, ashtu sikurse ka luftë të humbur dhe beteja të fituara.

Triumfi im është paqja me ty!

Ledio Xhoxhi/

Shumë persona e kujtojnë puthjen e parë, emocionin dhe tensionin e përzjerë me gëzimin dhe frikën e zbulimit apo dështimit. Shumë të tjerë e përdorin puthjen duke u shndërruar në njohës (shijues) të hollë të saj. Industria e filmit jeton me puthjen. Tek filmat të prodhuar gjatë regjimit komunist në Shqipëri, nuk gjen dot një puthje të vertetë (çliruese) nëse dy persona kishin gjetur njëri-tjetrin në çift.

Mos bëhej për t’i lënë më shumë hapësirë fantazisë së spektatorit apo fshihej diçka tjetër pas këtij ndalimi?

Gjatë regjimit komunist në Shqipëri, kulti i individit ishte i rëndësishëm. Nevojat dhe emocionet e individit duhet t’i shërbenin politikës së partisë, ku slogani ishte “Partia ka gjithmonë të drejtë”. Regjimi ndëshkonte shfaqjen në publik të intimitetit mes një gruaje dhe një burri. Ndërkohë, kontaktet fizike mes burrave, edhe si shembull sjelljesh të trashëguara nga kultura osmane mesdhetare, dilnin në plan të parë.

Të puthesh në Shqipëri gjatë periudhës së diktaturës ka qenë diçka e pazakontë. Çiftet shëtisnin nëpër rrugët e Tiranës, por ata nuk putheshin në publik. Ndalimin e puthjes e përforcon fakti që në realitetin socialist, pasqyrohej edhe në filmat e kontrolluara dhe të cesuruara nga shteti.

Filmat shqiptarë të prodhuara në vitet 1960-1992 paraqesin histori dashurie. Momentet erotike të çiftit të dashuruar kufizoheshin në shikime, në prekje të lehta, përqafime të shkurtra dhe puthje të lehta miqësore. Ajo që bie në sy është që ka më shumë prekje dhe puthje miqësore ndërmjet meshkujve, sesa ndërmjet një femre dhe një mashkulli. E ashtuquajtura “puthje vëllazërore”, e cila pasqyron miqësinë, paqen dhe solaritetin, shfaqej edhe ndërmjet politikanëve të shtetit socialist.

Për të pasqyruar jetën private, po shkëpus sekuenca nga momentet erotike tek disa nga filmat e kohës së diktaturës.

Satirë nga Rafael Floqi 

Ah, bakshishi në Amerikë, zakoni shoqëror që ka habitur dhe hutuar si vizitorët ashtu edhe vendasit për breza të tërë. Është një praktikë që, në sipërfaqe, duket si një mënyrë e thjeshtë për të shpërblyer shërbimin e mirë, por në realitet, është një mjeshtëri në artin e zhvatjes delikate. 

Le të fillojmë me bazat. Në shumicën e pjesëve të tjera të botës, ju paguani për ushqimin ose shërbimin që merrni, dhe kaq. Por në Tokën e të Lirëve, ekziston një pritshmëri e pashprehur që ju do të paguani gjithashtu një bonus kamerierit tuaj përtej  faturës aktuale. Pse? Epo, sepse duhet të jeni mirënjohës që ju sollën ushqimin tuaj duke buzëqeshur dhe duke ju thënë të bëftë mirë.

Dhe nuk janë vetëm kamerierët në restorante që presin pak më shumë për problemet e tyre. Jo, në Amerikë, ju pritet të jepni bakshish baristit tuaj për bërjen e kafesë, shoferin tuaj për urdhrin, e dërgimin të picës suaj, madje edhe shoferin të Uberit për t’ju çuar nga pika A në pikën B. Është sikur çdo shërbim i këtyre punonjësve të shërbimit ka një kavanoz të vogël bakshishi në xhep me një shenjë që thotë:

 “Më ushqe ose ndjehu fajtor”.

Edhe shqiptaro amerikanëve u kërkohet tani të japin bakshish më shpesh, por a duhet vërtet?

E pyeta një herë kamerierin tim sa bakshish t’i lija dhe ai më tha: “Vetëm bakshishin”. Mendoj se e ka keqkuptuar pyetjen, apo jo?

“Pse duhet të paguajmë një përqindje të faturës në një restorant si bakshish? Nëse unë porosis një hamburger viçi për 12 $ dhe ju porositni një biftek për 38 $, a kërkon ndonjë përpjekje shtesë për kamerierin për të sjellë biftekun tuaj nga kuzhina sesa për të mbajtur hamburgerin tim?   Jo, dhe megjithatë me 12 $ unë do të pritet të paguaj vetëm 1,50 $ dhe ju do të paguani 4,75 $ bakshish. Për të njëjtën sasi pune. Dhe e njëjta gjë vlen nëse porosit një shishe verë më të shtrenjtë se unë. Matematikë e vështirë kjo. Apo ta bëj si ai mësuesi im i matematikës që më thoshte, pse matematikanët nuk lënë kurrë bakshishe të mira? Sepse kanë frikë të pjesëtojnë me zero! Ha, ha.

Amerikanët po pyeten gjithnjë e më shpesh nëse do të dëshironin të vendosnin një bakshish në faturën  e tyre, ndonjëherë përballë një ekrani që lexon “Shto një bakshish?” Nuk di si më kujtua berberi i lagjes sonë kur isha fëmijë, i cili kish shkruar, jo pa dhimbje mbi xhamin e berberhanes “ Bakshishi është shfaqe e huaj. Dhe për të rrumbullakosur rrogën, thuhej se merrte 80 lekë për të spiunuar klientët e tij tek Dega e Brendshme. Ai madje qethte dhe të burgosurit.  Dhe qysh atëherë unë sikur e kam marrë zët bakshishin. 

Nëse bëhet fjalë për pagesën e kafesë, marrjen e ushqimit në sportelin e restorantit ose ndërmarrjen e një udhëtimi, tani kërkohet një bakshish – por a duhet vërtet?

“Është e ndërlikuar kudo,” tha shqiptarja Shpresa Dushi. “Nëse jeni në një kafene, nëse jeni tek parukjerja, nëse po dilni nga një taksi – atëherë nuk i di rregullat, dhe shpesh nuk di çfarë të japësh bakshish.” Ajo tha se ndihet nën presion për të dhënë bakshish kur përballet me pyetjen dhe pothuajse gjithmonë e bëj këtë. Por klientët shpesh nuk e pëlqejnë atë.

Nga ana tjetër një kamerier një herë më thoshte , të paguash me kusurin është fat i keq , ti nuk mund ta rrumbullakosësh bujarinë tuaj me një dollar të plotë atëherë përqafo të qenit cingun, apo cheap,- dorëlirë, sa mirë e nxëmë kur duan anglishten ne shqipot. Ndaj mos u përpiq ta shlyesh ndërgjegjen tuaj fajtore me qindarka.  

Ah, bakshishi, kjo traditë shekullore e dhënies së një pjese të parave të tua të fituara me vështirësi dikujt për “krimin” e ofrimit të një shërbimi. Është një praktikë e rrënjosur aq thellë në kulturën tonë saqë ne disi e kemi bindur veten se është një ide e mirë. Por le të marrim një moment për të eksploruar, 

Absurditetin e bakshishit në një mënyrë satirike.

Taksa e Mirënjohjes: Bakshishi është në thelb një taksë mirënjohjeje. Ju nuk po paguani vetëm për shërbimin; ju pritet të tregoni mirënjohje duke llogaritur përqindjen e duhur të faturës suaj. Pse të mos e përfshini atë në çmim, në mënyrë që të gjithë të shijojmë vaktet tona pa këtë ushtrim të vështirë matematikor? 

Lexuesit e mendjes së Kamerierëve: Stafi i kamerierëve  pritet të jetë lexues i mendjes, duke parashikuar se sa të lumtur ose të pakënaqur jeni me vaktin dhe shërbimin tuaj. A e morët siç duhet porosinë tuaj? A ju pëlqeu ushqimi? Jeni thjesht në humor të keq sepse shefi juaj ju bërtiti? E kjo është si një lojë rulete emocionale sa herë që darkoni jashtë. 

Inflacioni i bakshishit: Përqindja e bakshishit është rritur në mënyrë të vazhdueshme gjatë viteve. Dikur ishte 10%, pastaj 15%, dhe tani është shpesh 18-20% ose edhe më shumë. Me këtë ritëm, së shpejti do të pritet 100% bakshish vetëm për të hyrë në restorant. 

Paqartësia e bakshishit: Pse japim bakshish një përqindje të caktuar për disa shërbime, por jo për të tjera? Ne japim bakshish për kamerierët, por jo shefin e kuzhinës që përgatiti vaktin tonë. Ne japim bakshish për shoferët e taksisë, por jo shoferët e autobusëve. E gjitha është paksa arbitrare, apo jo? A duhet t’i jap tip dentistit tim për një kanal rrënjë pa dhimbje? 

Thellësia e Bakshishit :  Praktika e bakshishit është depërtuar në kaq shumë fusha të jetës. Nga dhënia e bakshishit të shoferit tuaj të Uber-it deri tek dhënia e bakshishit të personit që bart çantat tuaja në dhomën tuaj të hotelit. Ku do të përfundojë? A mos do të fillojmë t’i japim bakshish kashieres të dyqaneve ushqimore për skanimin e artikujve tanë?

Me gjithë seriozitetin, bakshishi mund të jetë një çështje komplekse, me disa që argumentojnë se është një mënyrë për të shpërblyer shërbimin e mirë, ndërsa të tjerët e shohin atë si një sistem me të meta që shpesh rezulton në pabarazi në paga. Një studim i kohëve të fundit nga Universiteti Purdue dhe Universiteti Temple zbuloi se në një numër të madh rastesh, blerësve u paraqiten me një ekran kërkesa për bakshish kanë më shumë “emocione negative ndaj përvojës së pagesës” sesa ata që nuk i kërkohet.  Dhe ky nuk ishte as një skenar i Reality TV.

Bakshishi ka qenë prej kohësh standard në disa profesione, natyrisht, për punëtorë të tillë si kamerierët e restoranteve dhe banakierët. Ata mbështeten në të ardhurat nga bakshishi pasi paga minimale federale përjashton shumë punonjës të restoranteve dhe shërbimeve. Ndërkohë, kavanozët me bakshish kanë ekzistuar prej kohësh në arkat e furrave të bukës, dyqankave apo kafeneve.

Ajo që është e ndryshme tani është se kërkesat për bakshish po përhapen në të gjithë industritë dhe situatat, dhe shfaqen në ekranet e kontrollit të kompjuterit, le të themi në Starbucks ose një dyqan picash lokale. 

Rritja e presionit social: për vendimin e klientit për të dhënë bakshish ose për të mos dhënë bakshish, shpesh bëhet nën sytë vigjilentë të punonjësit dhe klientëve të tjerë. 

Ç’ ka i ve paguesit në siklet.

Por është një histori tjetër në dy restorantet e saj: të një shqiptari Coney island. Në Michigan shqiptarët ua morën grekëve dhe italianëve nga duart restorantet e Coney islands.  Nika e paguan stafin e tij të kuzhinës midis 20-25 dollarë në orë, shumë mbi pagën minimale. Megjithatë, ata punonjës nuk kanë të drejtë për bakshish. Krahasimisht, pjesa e përparme e stafit të restorantit të tij  së saj – kamerierët dhe baristët – marrin pagën minimale të parashikuar të shtetit prej 6,38 dollarë në orë. Por shtoni bakshish në këtë shumë dhe kjo e çon pagën e tyre për orë në rreth 40 dollarë në orë.

“Kjo pabarazia e saj, gjatë  gjithë karrierës sime më ka shqetësuar gjithmonë, sepse kam punuar në të dyja anët e saj. Unë jam duke eksploruar se si duket nga perspektiva e pronarit të biznesit, “tha ai. Por me komplikuar është pagesa për një ‘ndihmës kamerier”- bus boy. Bus boy merr pagën minimale nga pronari dhe do të ndajnë një bonus bakshishi me kamerierët , që shpesh nuk u ndajnë atyre përqindjen e duhur.

Por nuk ka përgjigje apo zgjidhje të lehtë për këtë . Në vitin 2015, restoranti dhe pronari i njw restoranti në Michigan i dha fund bakshishit, në vend të kësaj krijoi një politikë “të përfshirë mikpritjen” për mysafirët. Por gjatë pandemisë, kur frekuentimi i restorantit ra, ai i dha fund asaj politike dhe u kthye sërish në modelin tradicional të bakshishit.

Tetë shtete amerikane e kanë hequr pagën e tyre minimale. One Fair Wage, grupi që drejton lëvizjen, dëshiron që bizneseve t’u kërkohet të paguajnë punonjësit pagën minimale të shtetit, plus bakshishin.

Disa pronarë restorantesh më Michigan thonë se kjo mund të dështojë. “Unë jam kundër tij dhe sinqerisht mendoj se është disi i pakuptimtë,” tha Nika. “Këto janë para që do të dalin nga xhepi im, do t’ua heq njerëzve që nuk marrin bakshish. Do të më duhej të rrisja çmimet e mia, gjë që më pas shkakton refuzim nga mysafiri.”

Shoqata e Restoranteve të Kombit, një grup tregtar i industrisë, vlerëson se një rritje prej 1 dollarësh në pagën federale mund të shkaktojë një ulje prej 6.1% të punësimit dhe deri në 5.6% humbje në të ardhurat tremujore për punonjësit.

“Operatorët me shërbim të plotë duhet të kenë mundësinë të zgjedhin një model kompensimi që funksionon më mirë për ta, kamerierët e tyre dhe klientët e tyre. Bakshishi mundëson kosto më të ulëta për operatorët, paga më të larta për punëtorët dhe një nivel profesional të shërbimit ndaj klientit për darkuesit, “tha Sean Kennedy, nënkryetar ekzekutiv për çështjet publike të Shoqatës Kombëtare të Restoranteve.

Shqetësimi nga komuniteti i restoranteve është se klientët do të ishin më pak të prirur për të dhënë bakshish, sepse çmimet e ushqimeve mund të rriten për të kompensuar atë që restorantet tani do të duhet të paguajnë në paga. Kjo mund të nënkuptojë më pak pagesa në shtëpi për shërbyesit, duke e bërë më të vështirë gjetjen e stafit sesa ka qenë që kur pandemia bëri që shumë punëtorë të largoheshin nga biznesi.

Paga minimale e parashikuar federale është 2.13 dollarë në orë dhe është ngrirë atje që nga viti 1991 – dhe shumë shtete nuk e respektojnë atë. Heqja e kësaj do t’i sillte të paktën pagat shtetërore federale që paga minimale prej 7,25 dollarë në orë, megjithëse grupi One Fair Way po mbron më shumë se 15 dollarë.

Disa punëtorë prej kohësh shqetësohen se ndërsa kërkesat për bakshish po shtohen në shumë situata, një reagim kundër bakshishit do ta ulte pagesën e tyre.

Marie Lucaj ka punuar në restorante që në moshën 16-vjeçare. Ajo punon në dy restorante – Gene and Georgetti’s dhe Coco Pazzo – në Michigan. Ajo është paguar pak më shumë se paga e qytetit, duke marrë në shtëpi 9,40 dollarë në orë. Bakshishi përbëjnë pjesën tjetër të të ardhurave të saj – dhe përfaqësojnë 80% nëse totali i saj që ajo merr si pagën në shtëpi.

Ajo është kundër heqjes së pagës së bakshishit sepse beson se puna për bakshish e bën shërbim më të mirë. “Do të dëmtonte shumë qytetin. Do ta shtynte biznesin jashtë qytetit, do t’i shtynte njerëzit jashtë qytetit, madje edhe klientët. Unë nuk mendoj se ata do të vinin në restorante nëse nuk do të merrnin shërbimin me të cilin janë mësuar. Nuk mendoj se është aspak një ide e mirë, “tha ajo.

“Kështu jetoj unë – me bakshish”.

Kulmin e përvojës me bakshishin e kam një restorant kinez me vetëshërbim Habachi, kamerierja kineze aty të sjell ujë apo Coca -Cola dhe ti merr dhe zgjedh ushqimin sa të duash në bufe, nga sushi, tek karkalecat, të zarzavatet të gatuara me sheqer e deri tek orizi i pjekur, çfarë të duash, dhe pagesa është fikse tek dera.  Por kamerierja që kishte sjellë vetëm ujë ma mori kartën dhe shkoi të paguante për mua vetëm të merrte bakshishin. Dhe ngjarja përfundoi mirë, se kamerierja s’dinte anglisht dhe unë s’dija kinezçe vetëm një fjalë “ ksje – ksje ” (faleminderit) , qysh nga koha e Maos. 

Por ajo që është me të vërtetë e jashtëzakonshme në lidhje me bakshishin në Amerikë është mënyra se si është bërë një formë e kontrollit shoqëror. Nëse guxoni të jepni bakshish nën “standardin” 15-20%, ju cilësoheni menjëherë si një kurnac, një zuzar, ose, më e keqja nga të gjitha, një bakshish i keq, një cheap person. Presioni shoqëror për t’u përshtatur është i jashtëzakonshëm dhe as kriminelët më famëkeq nuk mund t’i shpëtojnë kontrollit të tij. Mund të jesh personi më i kërkuar në vend, por nëse jep bakshish mirë, papritmas je një “djalë i mirë”.

Bakshishi është bërë një ushtrim kompleks matematikor. 

Sa më e madhe të jetë fatura, aq më shumë pritet të jepni bakshish, edhe pse shërbimi i ofruar mbetet i njëjtë. Pra, nëse keni guximin të porosisni një biftek të këndshëm në një restorant të bukur, përgatituni të zbrazni portofolin tuaj me një bakshish që mund të ushqejë një familje të vogël për një javë.

Dhe le të mos harrojmë këtu diskriminimin delikat që qëndron në themel të sistemit të bakshishit. Kamerierët shpesh u kushtojnë më shumë vëmendje klientëve të veshur mirë, duke supozuar se do të lënë një bakshish më të mirë, duke injoruar ata që mund të mos përmbushin standardet e tyre arbitrare të pasurisë. Kjo çon në një sistem ku zakonet tuaja të bakshishit nuk janë vetëm një pasqyrim i bujarisë suaj, por edhe i statusit socio-ekonomik.

Një bakshish i mirë është të gjesh para që nuk e dinit se i kishit në xhep. Por a është ky një zakon thjesht amerikan, në Shqipëri të paktën nuk ka përqindje. 

Po ka fshat e zanat.  

Në një përpjekje për të hequr politikën e bakshishit, Holanda p.sh. kërkon që institucionet të përfshijnë bakshishin në çmimet e tyre të publikuara. Megjithatë, është e zakonshme që njerëzit të lënë ende një bakshish të vogël prej rreth 5-10% për shërbim të mirë, i quajtur fooi në holandisht.

Vende të tjera të BE-së që në përgjithësi shtojnë një tarifë shërbimi në faturë përfshijnë Republikën Çeke, Francën, Hungarinë, Spanjën dhe Suedinë. Në këto vende, bakshishi nuk është zakon, por konsiderohet një akt bujar në këmbim të shërbimit të jashtëzakonshëm. Gjermania, Irlanda, Portugalia dhe Mbretëria e Bashkuar nuk kanë një kulturë të fortë bakshishi, kështu që lënia e bakshishit varet nga ju. Në Austri, Itali dhe Rusi, bakshishi nuk praktikohet rregullisht, por është gjithashtu e zakonshme që njerëzit të mbledhin bujarisht faturën pasi pagat janë kaq të ulëta. Disa zona turistike në Itali do t’i shtojnë faturës coperto, që do të thotë një “pagesë mbulimi”, por ky shpërblim nuk ndahet gjithmonë me stafin – kështu që, nëse dëshironi të jepni bakshish në Itali, lini para për t’u siguruar që kamerieri në fakt i merr. Në Gjermani, fjala për bakshish është trinkgeld, që përkthehet në “para për të pirë “; në Francë, fjala për bakshish është pourboire, që në mënyrë të ngjashme do të thotë “sa të pish një pije”. Po nga na vjen në shqip, fjala shprehje e huaj, bakshish,  ( Baksheesh) vjen nga fjala persiane بخشش (bakhshesh), e cila e ka origjinën nga gjuha persiane e mesme.

Fjala ishte zhvendosur edhe në kultura dhe vende të tjera. Në gjuhën shqipe, arabe, boshnjake, bullgare, indiane, maqedonase, rumune, ruse, serbe dhe turke, bakshish ose бакшиш do të thotë “bakshish” në kuptimin konvencional perëndimor. 

Si përfundim, bakshishi në Amerikë nuk është thjesht një praktikë; është një vallëzim i përpunuar, shpesh absurd dhe madje diskriminues që ne të gjithë duhet ta interpretojmë. Është një sistem që inkurajon ndjenjën e fajit, zhvat në mënyrë delikate paratë tuaja të fituara me vështirësi dhe ju detyron të pajtoheni me një normë shoqërore arbitrare. Pra, herën tjetër kur të darkoni në Shtetet e Bashkuara, mbani mend se bakshishi nuk është vetëm falënderim; ka të bëjë me mbajtjen në hap me të kamurit  dhe shmangien e stigmës sociale.  

“Të japësh bakshish apo të mos japësh, kjo është dilema, që ndonjëherë sot të duket më e madhe se ajo e Hamletit.

Astrit Lulushi/

Vëllime mund të mbushen me rrëfime të mijëra rasteve të ndjekjeve penale gjatë diktaturës 45 vjetësh; çdo rast i vetëm është aq rrëqethës saqë shoqëria preferon t’i kalojë në heshtje. Akuzat janë pothuajse gjithmonë shumë rrethanore dhe të prera, kryesisht për paturpësi brutale dhe në mënyrë qesharake të pamundura. Ndjekja e kundërshtarëve ka qenë, edhe sot, një armë e përshtatshme e njerëzve paskrupull për të arritur qëllime të shtrembra ose për të kënaqur ndonjë hakmarrje personale.

Një nga rastet më tragjike dhe patetike është vdekja e trishtë e Agnes Bernauer, një grua e bukur, e bija e një berberi dhe e dashura e Albrecht, Dukës së Bavarisë. Agnes lindi rreth vitit 1410 në Biberach dhe duket se ishte një shërbëtore e thjeshtë në Augsburg në kohën kur Duka Albrecht i Wurtemberg, djali i Dukës Ernest, e njohu. Historia që Agnesa dhe Albrech u dashuruan sot është thjesht legjendë, por është e sigurt se Agnesa ishte jashtëzakonisht e bukur, me flokë të artë dhe tipare delikate fisnike; edhe armiqtë e saj nuk mund të mos lavdëronin fisnikërinë e pamjes së saj. Dihet pak ose aspak për marrëdhëniet midis Albrecht-it dhe Agnesës, përveç se ai e shoqëroi atë dhe e mori me vete në rezidencën e tij në kontenë Vohnburg. Duka Ernest, i vjetri, dinte për praninë e Agnes-ës në Vohnburg, por u kujdes pak, derisa u shqetësuar për të pasur një trashëgimtar ligjor të dukatit të tij. Pastaj i kërkoi birit për t’u martuar me vajzën e Dukës Erik të Brunswick, por Albrecht refuzoi për shkak të dashurisë me Agnesën. Kur pa se bindja ishte e kotë, Duka Ernest mendoi mënyra të tjera për të ndarë djalin e tij nga vajza e lindur e një shtrese më të ulët. Në një turne publik, ai urdhëroi gjyqtarët të refuzonin Albrechtin si birin e tij me arsyetimin se për hir të një konkubine ai kishte neglizhuar detyrat ndaj te atit.

Albrecht u acarua shumë dhe sapo u kthye në Vohnburg, e njohu Agnesën si gruan e tij. Me pëlqimin e xhaxhait, Dukës Uilliam, ai u zhvendos në kështjellën Straubing, të cilën ia dhuroi Agnesës, duke e quajtur Dukesha Agnes. E gjora nuk e shijoi shkëlqimin e oborrit. Ajo kishte frikë nga zemërimi i Dukës së vjetër dhe ndërtoi, në një paraqitje melankolike të fatit të saj të trishtuar, një kishë të vogël në manastirin e Karmelitëve në Straubing. Lumturia ishte e shkurtër. Në mungesë të Albrecht-it, Duka Ernest e kapi Agnesën, e burgosi ​​dhe e denoncoi si shtrigë. Ishte koha e gjyetisë (inkuizicionit). Dënimi i saj ishte vendosur përpara se të fillonte gjyqi dhe vendimi e shpalli fajtore se i kishte bërë magji Dukës Albrecht dhe kështu kishte kryer një vepër penale. Aktgjykimi urdhëroi që ajo të mbytej në lumë dhe Duka i vjetër nënshkroi vendimin. Xhelatët e çuan gruan e re te ura në Straubing dhe e hodhën në ujë, në prani të një morie spektatorësh. Rryma e tërhoqi në breg dhe ajo ngriti krahët e saj duke iu drejtuar njerëzve për ndihmë. Njerëzit u prekën dhe ajo mund të kishte shpëtuar, nëse një nga xhelatët, nga frika e zemërimit të dukës së vjetër, nuk do të kishte marrë një degë dhe duke kapur flokët e saj, duke e mbajtur nën ujë derisa u mbyt. Kjo ndodhi në vitin 1435. Agnes u varros në varrezat e Shën Pjetrit në Straubing. Kur Duka i ri në kthim u informua për vdekjen e tmerrshme të Agnes së tij të dashur, u betua për hakmarrje dhe në aleancë me kushëririn e tij Dukën Ludwig të Bavarisë, filloi një luftë të fuqishme kundër babait të tij. Megjithatë, me ndërmjetësimin e Perandorit, ai u pajtua me të atin në këshillin e Bazelit. Duka i vjetër ndërtoi një kishëz mbi varrin e viktimës së pafajshme dhe dha një meshë, që mbahet çdo vit, për mirëqenien e shpirtit të saj. Duka Albrecht më pas pranoi të martohej me Anën, Princeshën e Brunswick-ut, nga e cila pati dhjetë fëmijë, megjithëse nuk mund të thuhet se jeta e tij martesore ishte e lumtur. Në 1447 Duka Albrecht e transferoi trupin e Agnes në kishën që ajo kishte ndërtuar në manastirin Karmelit; vendin e prehjes së mbetjeve të saj e stolisi me një imazh të bukur mermeri me mbishkrimin e thjeshtë:

“Agnes Bernauerin. Pushoftë në paqë.”

Poetët që kanë përjetësuar emrin e saj, dhe populli i Bavarisë, ndër të cilët kujtimi i saj është ende i çmuar, e quajnë atë “engjëlli i Augsburgut”.

Një nga ndjekjet më komike u zhvillua në 1474 kundër një gjeli, i cili kishte qenë aq mendjemadh sa pretendonte se bënte vezë. Krijesa e gjorë u gjykua solemnisht; u dënua të vdiste në kunj dhe u dogj publikisht me urdhër të autoriteteve të Bazelit.

Ç’të thuash më tej në detaje rreth ndjekjeve penale të inkuizicionit, të cilat u ringjallën pas 500 vjetësh në një biznes sistematik që përfshiu shpërblime të mëdha për gjyqtarët, torturuesit, xhelatët, inkuizitorët, denoncuesit, dëshmitarët dhe të gjithë personat e lidhur me procesin. Është një punë e dhimbshme të kalosh mbi statistikat e thjeshta dhe të mos ngjallet indinjata më e thellë; madje edhe tani nuk është zhdukur midis “të civilizuarve” që mundohen ta zbutin “K”-në me “S”. Liderë që u vunë në krye të protestave kundër diktaturës, peshkut të madh të prishur nga koka në ujin e ndenjur; sot, pas 30 e ca vjetësh dënohen nga bijtë e nomenklaturës që mbajnë gjallë inatin e ndêrprerjes së rehatit.