Ndue Bacaj/

Prej shekujsh Kristianizmi ka fiksuar datën një nëntor si ditën e të gjithë SHENJËTOREVE. Në këtë datë Kisha Kristiane Katolike perkujton Shenjetorët e Martirët e saj që në themelet e besimit kristian kanë vendosur pa droje , shpirtin, mendjen , trupin dhe gjakun tyre… Pa këtë vetmohim njerzor e hyjnorë vështirë se Europa dhe Bota perendimore do të ishin kështu në besim dhe mbi të gjitha në qytetrim e zhvillim. Vargu i Shenjëtoreve dhe Martirëve të Kristianizmit është i pambarimtë dhe kanë një shtrirje thuajse në të gjithë Boten , por per racen tonë Iliro-Shqiptare , kjo do të thotë shumë , pasi ne perqafuam ndër të parët dhe pa mendyshje fjalen e Mesisë -Jezu Krishtit , që vetë Shen Pali e perhapi në trojet Ilire në vitet 56-59. (Kurse në trojet Ilire të Dardanisë Shën Mateu). Besimi Kristian në atë kohë ishte i ndaluar nga perandoria pagane Romake, e cila ndëshkonte pa mëshirë të gjithë ata që guxuan e zgjodhen këtë rrugë besimi për te Zoti që është një e vetëm një. Vlen të theksohet se martiret e shenjetorët e parë të Kristianizmit në “Ballkanin” e kohës e më gjërë janë DY Ilirët Dardan (Kosovarë) Flori dhe Lauri, të cilet u martirizuan në fundin e shekullit parë e fillimin e shekullit dytë , në Ulpiana (në afersi të Prishtines sotme ). Këta dy shenjëtorë edhe sot kanë kishen e tyre dhe diten e kremtimit 18 gushtin… Vargu i shenjëtorve dhe martirve nga raca jonë është mjaftë i madh , ku sipas shkrimeve kishtarë ai e kalon numrin 600, por unë per ketë ditë të lumnueme mendova te kujtoj fare pakë .. Po e fillojmë me Shen Kostandinin e Madh (273- 337), i cili ishte perandori Ilirë i Romës që me Ediktin e tij të Milanos të vitit 313, beri që Besimi Kristian dhe objektet e kultit të dalin nga katakombet, ku i kishte “varrosur” paganizmi , në driten e diellit , nga ku shkelqejnë edhe sot e në përjetsi si besim e qytetrim… Vepra e këtij Iliro-Shqiptarit prej Nishit të Kosoves, nuk mbaron këtu , pasi Shen Kostandini në vitin 315 miraton dekretin e mbrojtjes të femijëve jetim dhe grave të veja, per të vijuar me dekretin e tij historik të vitit 321 kur të shtunden hebraike e zevendeson si ditë pushimi , festimi e adhurimi me diten e diel kristiane që e kemi edhe sot . 21 Maji është dita e tij… Iliri tjetër i shenjtëruar është Niket Dardani (shek.IV) nga Kosova , është autori i kryehymnit botrore të Kishes Katolike TE DEUM LAUDAMUS, (Ty Hyj të Lavdrojmë ) , dita e tij festive është 7 janari.. Shen Jeronimi (347-420) shenjëtori Ilir i cili perktheu (Vulgaten) Biblen e Shenjtë nga hebraishtja në gjuhen Latine… Data 30 shtator është dita që i kushtohet ketij shenjëtori.. Kesaj plejade lavdiplotë i perkasin edhe shumë Shenjetorë të cilet adhurohen dhe u janë kushtuar tempuj e ditë kremtimi në vende të ndryshme të Europes, ku Shenjetoret shqiptarë perhapen besimin Kristian , edhe duke “perseritë” mrekullitë e Jezu Krishtit , si Shën Martini në Francë e Portugali, Shën Marini e Shën Luani që themeluan qytetin (sot shtetin e San Marinos) , pa harruar katër Papet me origjinë të pastër Iliro-shqiptare ; Shën Eluteri , Shën Kaji , Shën Gjoni dhe Papa Klementi -XI e deri te Shenjëtorja më e re, por më sinjifikative, Shën Nënë Tereza , Gjë që tregon se jemi kombë Shenjtnish , ndose shpesh i jemi “falë apo janë munduar t’na falin djallit”…Shpresojmë tash e mbrapa kurrë ma…ndaj u lutemi në këte ditë të madhe të gjithë Shenjëtorve e veçanarisht atyre që i perkasin races sonë Iliro-Shqiptare, të luten për ne…

Foto: Jeta e Krishterë.

Prof.Dr. Roland Gjini/

Një ndër paradokset e botës shqiptare është se në një hapësirë të vogël gjeografike bashkëjetojnë ndër shekuj besime dhe institucione fetare të ndryshme, si në përmbajtjen religjioze, ashtu edhe në orientime politike, ndonjëherë kontradiktore. Historia e popujve të botës, jo vetëm në shekujt e mesjetës, por edhe sot, ka treguar se si kontradiktat sociale e politike midis grupimeve të ndryshme apo etnike, kanë çuar në konflikte fetare, pse jo edhe në luftëra. Në këtë kuptim, theksojmë se Shqipëria dhe shqiptarët janë ndoshta populli unikal i tolerancës fetare, që ka në themel respektin për ndërgjegjen fetare dhe lirinë e besimit të tjetrit. Prandaj te ne nuk janë ndeshur luftëra apo konflikte për çështje fetare apo besimi. Kjo bashkëjetesë, në rastin tonë të Elbasanit, nuk shfaqet vetëm brenda qytetit, por edhe në fshatra, në marrëdhëniet fshat-qytet, midis krahinave, madje edhe midis familjeve. Toleranca dhe bashkëjetesa fetare, si një rast tipik i Elbasanit dhe i shqiptarëve në tërësi, si një fenomen origjinal dhe i pashembull i shfaqjes së tij, natyrisht që ka shpjegimin e vet historik, sociologjik e psikologjik. Ne po ndalemi më tepër te rasti i Elbasanit dhe i trevave rreth tij.

Elbasani, i vendosur në mesin gjeografik të Shqipërisë, aty ku kryqëzohen arteriet tregtare dhe bashkë me to edhe të fomet, kulturat, traditat, idetë, besimet, është rasti më tipik i tolerancës dhe i bashkëjetesës shqiptare. Kështu, brenda Kalasë, një hapësire mjaft të vogël, në rrugicat e ngushta të saj që gjarpërojnë, gjejmë rrënoja të kishave të hershme, deri sinagoga të judejve, të kishave të reja e të xhamive, që ndodhen pranë njëra-tjetrës. Kështu, kemi kishën ortodokse të Shën Marisë, e rindërtuar në vitin 1833, Xhaminë Mbret, ndërtuar fillimisht në fund të shekullit XV dhe rindërtuar në pamjen që ka sot në shekullin XIX. Po brenda kalasë ndodhet edhe një kishë katolike, e ndërtuar në vitet’30-të të shekullit XX si kisha Unite e Elbasanit, por që me dështimin e lëvizjes unite në Luftën II Botërore u kthye në kishë katolike. Pjesa më e madhe e popullsisë së Elbasanit e trevave përreth i takon besimit mysliman: synitë dhe bektashinj, por ka edhe disa familje besimtare shiite.

Përballë rivaliteteve fetare, politike e nacionale, që në shekullim XIV, kur konfliktet mes Lindjes e Perëndimit kishin arritur kulmet e zhvillimit të tyre, në kushtet e krizës së Perandorisë Bizantine, pjesë e së cilës ishin edhe trojet shqiptare, në krahinat e Elbasanit do të gjejmë dy nga qendrat fetare rivale, shumë pranë njëra-tjetrës, siç janë peshkopata katolike e Mamlit, dhe në Jug të saj një objekt të njohur fetar ortodoks, manastiri i Shën Gjon Vladimirit. Ky manastir u ndërtua nga një princ shqiptar, Karl Topia, që vlerësohet si “kalorës i katolicizmit”, por për të respektuar besimin e banorëve vendas, pranë Bradasheshit ndërtoi në vitin 1381 Manastirin ortodoks të Shën Gjonit (Shijonit).

Në Elbasan ndeshen përpjekjet e para të dokumentuara për ta bërë kishën shqiptare, për të krijuar mundësitë që besimtarët e kishës së “Shën Marisë”, të dëgjojnë fjalën e Zotit në gjuhën e nënës. Është fjala për Anonimin e Elbasanit, që cilësohet si “protopapë”, herë “bogomil” dhe herë përcaktohet me emrin e Papa Totasit, për të cilin akademiku i njohur elbasanas, Dhimitër Shuteriqi thotë se është Theodhor Bogomili, i cili, në shekullin XVII, hartoi një alfabet me të cilin shkroi disa psalme kishtare në shqip. Ndërsa Papa Totasi është botuesi i tyre. Me alfabetin origjinal që ai krijoi shkroi përkthimet e librave të shenjta për t’u lexuar në kishë, për të bërë shërbesën fetare në gjuhën shqipe. Këto përpjekje do të ringjallen nga Dhaskal Todri (Teodor Haxhifilipi) i cili, i frymëzuar nga ide iluministe e çon më përpara shkrimin në shqip të materialeve fetare të krishtera, duke sjellur nga Perëndimi gërmat, dha mundësi konkrete për këtë qëllim.

Në vazhdim të kësaj tradite, në shekullin XIX, kur lëvizjet nacionaliste kanë përfshirë krejt Ballkanin, është përsëri Elbasani që përpiqet të gjejë rrugë të reja, diktuar nga rrethanat e reja historike, që ta shpëtojë vendin nga përçarjet fetare. Duke shfrytëzuar mundësitë që krijonte shoqëria Biblike Angleze, për të propaganduar protestanizmin, që do të shërbente si mbështetje ideologjike e politikës së Mbretëri së së Bashkuar në Lindje, Kostandin Kristoforidhi punoi shumë për të përkthyer me një gjuhë të njësuar shqipe librat e shenjta, për t’i përhapur ato në të gjitha viset shqiptare, të shoqëruara me prorosinë që shërbesat kishtare të bëhen në gjuhën shqipe. Me anë të veprimtarisë së tij në shkrimin në shqip të materialeve fetare, Kristoforidhi synonte të realizonte disa qëllime njëherësh:

– Së pari, përdorimi i gjuhës amtare në kishë do të ishte preludi i kthimit të institucioneve fetare të krishtera në institucione kombëtare.

– Së dyti, me anë të këtyre shkrimeve ai jepte një mundësi që bashkëatdhetarët e tij të mësonin si të lexonin dhe shkruain gjuhën amtare. Në këtë kuptim ai u bë edhe mësuesi i hershëm, që bëri ndoshta më shumë se kushdo për t’i mësuar shqiptarëve shkrimin e leximin shqip.

– Së treti, duke përkthyer librat e shenjta me një gjuhë të përpunuar shqipe, gjë që mund ta bënte vetëm ai, krijonte një mundësi praktike për t’i dhënë shtytje procesit të njësimit të gjuhës sonë. Në këtë drejtim kanë të drejtë ata që thonë se ai donte të bënte në Shqipëri atë që Luteri bëri në Gjermani.

Së katërti, duke i dhënë besimtarëve të krishterë shqiptarë mundësinë që ta njohin doktrinën kishtare në origjinën e saj, Kristoforidhi do të bënte të mundur që të kuptohej mirë misioni historik universal i krishtërimit dhe ta ndanin atë nga vulgarizimet dhe teoritë social-politike.

Në këtë truall, në vazhdim të traditës së krijuar, vjen edhe vepra e Papa Jorgji Theoharit, i njohur ndryshe si Arkimandriti Germanos. Përballë këmbënguljes që tregonte hierarkia e Kishës Ortodokse, për të mos lejuar që shërbesat fetare të bëheshin në gjuhën shqipe, që në shkolla të mësohej edhe gjuha shqipe, ai i propozon bashkëatdhetarëve të tij një rrugë të njohur në praktikën e lëvizjeve fetare në Evropë: krijimin e një kishe katolike bizantine, sipas së cilës asgjë nuk ndryshonte në ritet e kryera, por vetëm varësia hierarkike kalonte nga Patrikana e Stambollit (Konstandinopojës) në Romë, te Vatikani. Ai siguronte se mjafton ky ndryshim, për të bërë të mundur që shërbesat të bëheshin në gjuhën shqipe, që të hapeshin shkolla në gjuhën amtare dhe, për rrjedhojë, të izolohej veprimtaria politike antishqiptare e Patrikanës, që ishte vënë të shërbim të platformës shoviniste greke të “Megaloidhesë”. Kështu, në fund të shekullit XIX lindi dhe u zhvillua, nën drejtimin e Atë Germanos-it në Elbasan e trevat ortodokse përreth lëvizja për kishën unite.

Nuk është e rastit, që mbështetës i kësaj lëvizjeje u bë edhe një figurë tjetër e rëndësishme e klerit ortodoks elbasanas, që gradualisht kishte ngjitur shkallët e karrierës në hiearkinë ortodokse, Peshkopi i Durrësit, Atë Visarion Xhuvani. Pas vitit 1920, në kushtet e reja historike, kur në Kongresin e Lushnjes hidhen themelet e organizimit të shtetit shqiptar mbi baza demokratike të përparuara, një ndër problemet që kërkonte zgjidhje ishte edhe realizimi praktik i një norme të njohur, së paku në ortodoksi, një shtet, një kishë. U intensifikua kështu lufta për pavarësinë e institucioneve fetare shqiptare nga qendrat e tyre jashtë vendit. Më e spikatura në këtë proces ishte lëvizja për Autoqefalinë e Kishës Ortodokse Shqiptare. Hapat konkretë që u bënë në këtë drejtim, bënë që në vitet 20-të të shekullit XX të hiqet dorë nga lëvizja për kishën unite. Visarion Xhuvani, ky personalitet i shquar i jetës kishtare, por jo vetëm, por edhe i jetës politike e shoqërore shqiptare, pjesëmarrës i Kongresit të Lushnjes, deputet i Parlamentit shqiptar, u vu në krye të lëvizjes për themelimin e një kishe autoqefale shqiptare. Këtë lëvizje ai e shihte paralel me shkollimin laik të popullit shqiptar, madje për këtë ai u shpreh në parlament: “Shkollat vërtet janë më të nevojshme dhe do ishte ma mirë që një vend, në vend që të ketë tri kisha të ketë një kishë, po të ketë shkolla që të bajnë nevojë, pse kishën mund ta bajë njeriu edhe në shtëpinë e vet”

Atë Visarion Xhuvani është ndër personalitetet më aktivë në procesin e krijimit të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Për këtë ai mori pjesë gjallërisht në këtë lëvizje. Arhimandri Xhuvani merr pjesë në Kongresin e Beratit, që u mbajt në qershor të vitit 1922, ishte tepër aktiv më pas, ku përfaqësues të klerit dhe të popullit të Shqipërisë u mblodhën në Korçë për punimet e Kongresit të Dytë Gjithortodoks të Korçës, që u mbajt në vitin 1929. Këtu ai u zgjodh edhe Kryepeshkopi ortodoks i gjithë Shqipërisë, detyrë të cilën e mbajti deri në vitin 1937. Kongresi historik i Korçës miratoi njëzëri dokumentet bazë të Kishës dhe mjaft vendime të tjera, duke e vendosur Kishën Shqiptare si kishë të pavarur, krahas kishave të tjera ortodokse ballkanike.

Ornela Radovicka 

Qëndra albanologjike mbi gjuhën dhe kulturën arbëreshe themeluar nga Antonio Bellusci 1980 

Parathënie: Në këto pak rreshta do të shkëputem nga ai spjegimi akademik të mbushur e të ngarkuar me fjalë popmoze, e do mundohem brënda limiteve të mija  për të dhënë sado pak një spjegim trasparent mbi çështjen së gjuhë arbëreshe në shtatë krahinat arbëreshe me pakicë minoritare historike.

Për të kuptuar bilinguism\dygjuhësin arbëresh, nuk duhet shumë. 

Unesco e ka shpallur gjuhën arbëreshe si gjuhë në rrezik zhdukje! 

Më e keqja ishte se dje nuk pranohej ky fakt nga akademikët dhe shpesh herë edhe kundërshtohej ky fakt dhe kjo gjë është një akt krimi për gjuhën arbërshe. U desh të ndërhynte Unesco për të marrë në dorë situatën! Ndoshta maja e katedrave të gjuhës dhe letërsisë shqipe  gjithë këto dekada iu është dashur ndoshta vetëm të investojnë  mbi veten e tyre.

Për ta përjetuar këtë bilinguism\ dygjuhësinë arbëreshe mjafton të shkosh e të vizitosh fshatrat arbëreshe, të zbrisni në shpirtin e njerëzve, të futeni në sokake më të thella dhe më intime, të prekni ato  skuta të ndjeshme dhe vibruese, e do shohësh se do të  kapni menjëherë nuancat e harmonive dhe dizharmonive  të atyre qosheve të gjitonisë ku dikur frymonte jeta e sot pothuajse janë bosh. Në atë heshtje që të vret do të keni kohë hetimi dhe interpretimi, doktrinën e sigurt historike, etnografike, etimologjike që do t’iu përcjellin këto territore, ku do të lëvroni me një shpejtësi  dhe me një besnikëri të reflektimeve të shpirtit  tuaj pa hequr atë dozë sinqeriteti të situatës e do gjeni e do të perceptoni se ka mbetur  fare pak nga  format  e atij arqipelagu që quajmë  Arbëria dhe  Arbëreshë të Italisë ku për rreth pesë shekuj flisnin gjuhën më të lashtë në Europë.  

Kush ishin arbëreshët?

Arbëreshët janë ajo popullsi shqipfolse ballkanike të cilët lanë vatanin e tyre,gjatë shekujt XIV-deri në 1743 dhe u vendosën në territorin Italian. 

Erdhën në këto troje për shkak të kushteve historike (Rënia e Krujës, Vdekja e Skënderbeut, Pushtimi turk)si dhe për motive ekonomike. 

Profesioni më i përhapur e tyre ishte Stratiot. 

Gjatë atyre shekujve  themeluan më tepër se 100 koloni. 

Arbëreshët mbajtën gjallë identitetin nëpërmjet zakoneve, riteve, e mbi të gjitha nëpërmjet gjuhës, ku të dhënat tregojnë se deri në vitet 1960-1970 në katundet arbëreshe,në familjet e tyre e midis tyre flitej arbërisht. Gjuhën italjane e mësonin kur shkonin në shkollë.  

Martesat i kryenin mes tyre dhe ky rit zgjati deri  rreth viteve ’50. 

Në shumë ngulime arbëreshe u ruajt Riti Bizantin që përbëne rreth 33 parrokje.     

Ngulimet arbëreshe sot numërohen rreth 52 katunde prej tyre, të cilat janë vendosur në territoret e shtatë krahinave;Abruzzo, Molise,Campania, Basilicata, Puglia, Calabria e Sicili. 

Kjo popullsi sot quhet arbëresh, dhe ngulimet ku ata janë vendosur quhet Krahina me pakicë historike territoriale.   

Arbërershin e karakterizon:

1. Gjuha e tij më e lashtë në Europë,një gjuhë që flitet më tepër se 6000 mijë vjet. Gjuha e folur ruhet në shtatë krahina, por fatkeqësisht bilinguismi nglet vetëm një “privilegj” i pak personave. Përjashtim bënë Piana degli Albanesi ku gjuha arbërore zhvillohet në shkollë dhe është futur si përdorim edhe administartë 
2. Eparchia\ Diogjeza e Ungrës përbëhet 30 parrokje.Shtrirë në katër krahina, 5 Provinca, dhe 26 komunitete. Liturgjia përdoret në Greqisht, italisht, arbërisht. Diogjeza është, nën juridiksionin e Papës, dhe për formacionin e saj religjios konsiderohet rasti unik në botë.Papas Giovani Paolo i dytë e ka cilësuar kishën bizantine arbëreshe si harmonia e bashkimit dhe paqes midis Lindjes dhe Perëndimit. Në shumë krahina arbëreshe, riti bizantin është asimiluar.  

Roli i arbërshëve në bashkimin e Italisë. 

Arbëreshët nuk kanë qenë një pakicë minoritare parasite apo pasive në territoret italiane. Kjo popullsi gjatë këtyre 600 vjetëve mori pjesë aktive në ndërtimin e gjitonive duke dhënë kontributin e tyre në arkitekturën e këtyre ngulimeve, dhe dhanë shembull heroik në Bashkimin e Italisë. Kujtojmë fjalët e Garibaldit drejtuar gjeneral Damis: 

“ Këta arbëreshë  janë Luanë të pa parë!”.

Arbëreshët treguan se ishin edhe njerëz inteligjent.

1. Në Qeverinë e Garibaldit nga pesë përfaqësues, tre prej tyre ishin arbëresh. ( F. Crispi, L. Giura, P. Scura).
2. Figurat e ndritura me origjinë arbëreshe të cilët bënë emër ishin:  Francesco Krispi, Kryetari i Këshillit të Ministrave,ministri i jashtëm e Ministër i Brendshëm i Mbretërisë së Italisë  Antonio Gramshi, deputet, Filozof, politolog, gazetar, gjuhëtar dhe kritik letrar italian, Luigi Giura Luigi Giura, inxhinier dhe arkitekt. Inspektor i Korpusit të Urave dhe Rrugëve të Mbretërisë së Dy Siçilive, ai njihet për projektimin dhe ndërtimin e urës Real Ferdinando, urës së dytë të varur në Evropë, si dhe urës së parë të varur në Evropën kontinentale. Vicenco Torelli gazetar, libretist, shkrimtar, botues, si dhe impresario i oprës,  Pasquale Scura këshilltari gjykatës së lart,  Stefano Rodota juristi  Europeo, Costandino Mortati një nga themeluesit e kushtetutës italiane, Pasquale Baffi, studiues, papirolog dhe diplomat grek me vlera të mëdha; nën republikën napolitane të vitit 1799 dhe ishte president i Komitetit të Administratës së Brendshme. Por përmendim edhe figurat si De Rada, Vicenzo Dorsa, Santori etje, që kanë shoqëruar Italinë në rrugën e saj deri më sot.
3. Gjatë Luftës së dytë botërore Arbërshët humbën një të tretën e popullsisë. 
4. Arbëria me arbërshët e saj  ka lenë gjurmë të vlefshme në territorin italian, ndërsa moti i saj i madh nënshkroi lavdinë.

Vitet 60 dhe mos-balancimet rajonale në territorin italian

Pas bashkimit të Italisë, dhe boom ekonomik i viteve 60, u krijua një kontest historik  që bëri dyndjen e popullsisë së Jugut drejt veriut. Shumë komunitete arbërshe u shpërngulën drejt Veriut sepse nevoiteshin krah punë për industrinë, dhe sidomos në Piemonte ku ishte industria e rëndë e makinave. Kjo shpërngulje drejt vendeve industrializuar krijoi  mosbalancimet rajonale midis Jugut dhe Veriut. 

Më vonë me projktet drejt një Europe të bashkuar rreth vitet 1990, situata nuk ndryshoi, por edhe e thelloi akoma, këtë ndarje dhe si rrjedhojë  u bë më i dukshme  disniveli ekonomik midis Jugut dhe Veriut.  Italia me një pozitë shtrirëse gjegrafike, favorizon më tepër pjesën Veriore të saj me tregjet e mëdha evropiane, kështu që Jugu, gjeografikisht periferik, u bë periferik edhe ekonomikisht”. 

Koinè, modeli së cilës krijoi kisha Bizantine në vitin 1967

Në Koncilin e dytë të Vatikanit (1962-1965) u dekretua braktisja e njëgjuhëshe e liturgjisë (greqishtja e vjetër e cila përdorej si gjuhë e shenjtë) duke i dhënë kështu mundësi  kishës arbëreshe të përdorte edhe gjuhën e saj amtare.  Shumë komuna të ritit bizantin nën Eparkinë e Ungrës morën vendimin për të krijuar një gjuhë të madhe (Koinè) bazuar në dialektet e tyre, e cila do të  përdorej  për liturgjinë e gjuhës arbërore/shqipe. Ky akt u arrit në vitin 1968, kur ende nuk ishte vendosur formimi i gjuhës standarde shqipe në Shqipëri, gjë që u arrit në vitin 1972.

Për këtë ngjarje shkroi edhe i madh Ernes Koliqi: “Është një ndërmarrje shumë e vështirë për të përgatitur një tekst liturgjik për përdorim popullor në lokalitetet italo-shqiptare, që shtrihen nga Abruzzo në Siçili. Mund të konfirmojmë se përkthyesit e kanë bërë këtë me sukses. Duke pranuar dialektet e ndryshme të karakteristikave të përbashkëta, ata përktheu tekstin liturgjik grek në një gjuhë të folur dinjitoze.”

Kontesti juridik i arbëreshëve në tutelën e shtetit italian

Arbërshët( shqiptarët e lashtë) të shtatë rajoneve të Italisë si:Sicilia, Calabria, Basilicata, Puglia, Campagna,Molise, Abbruzzo, mbrohen nga shteti italian nëpërmjet ligjit 482\99.

Lind pyetja: Derisa egziston ligji për mësimin e gjuhës arbërishte në shkolla, përse nuk janë hapur klasa që të studjohet gjuha arbërore tek arbëreshët?

1. Ligji 482\99 për frekuentimin e gjuhës arbërishte në shkollat e krahinave arbëreshe nuk është i detyrueshëm siç egziston në ato krahina kufitare, që kanë popullsi minoritare dhe kanë  realizuar pakte ndërkombëtare midis shtetve fqinjë siç ka ndodhur mes Italisë dhe Francës apo me Gjermanisë dhe Francës, ku gjuha  e pakicës minoritare është e detyrueshme.Një pakt i tillë nuk egziston midis Shqipërisë dhe Italisë. 
2. Ligji Italian 482\99 mbron shtatë krahinat me pakicë historike territoriale,dhe nuk ushtron autoritet  jashtë krahinave me minoranza storica territoriale siç është rasti i komuniteti i Piemontes me tepër se 10 mijë arbëreshë të pa përfshirë në ligj.
3. Ligji 482\99 jep  mundësin e promovimit dhe sensibilizimit për gjuhën arbëreshe. 

Mjafton që prindërit e fëmijëve arbëresh të kenë vullnetin për ti rregjistruar në  klasat ku të mësojnë arbërisht dhe të paraqisin kërkesën pranë drejtorive të shkollës  sepse shkollat ushtrojnë autonominë. 

Arbëreshët e sotëm bilinguist,analfabet të gjuhës mëmë  

Pa u zgjatur shumë dua të them se dy janë faktor kryesor që ndikuan për asimilimin e gjuhës tek arbëreshët ;

1. Mungesa e gjuhës folur në familje.

Mbi tre dekada në familjet arbëreshe në pjesë dërrmuese të familjeve arbëreshe, për mos të thënë fare nuk flitet më arbërishtja. Kjo nisi si shkak të atij theksi bilinguistik\ dygjuhësh nga pala e familjeve arbërshe të cilët kur spostoheshin drejt veriut për arsye studimi o punësimi i bënte ata të ndiheshin inferior ndaj popullsisë italiane. 

2. Mungesa e ciklit të detyrueshëm në gjuhën arbërishte. Mungesa e një ligji për mësim të detyrueshëm. 
3. Indiferenca për sensibilizim të gjuhës nga aparati akademik dhe forcat politike.     
4. Shpopullimi .Politikat gjeopolitike në erën e globalizimit bënë që katundet arbëreshe të shpopulloheshin. Kur je i ri, qytezë e vogël ku je lindur,rritur, ku ke qarë e qeshur, ku ke hedhur hapat e para nuk të ofron më ëndrra dhe mundësi për një jetë më të mirë, prandaj me çdo kusht kërkon të dalësh prej atij ambjenti dhe të shkosh drejt dritave verbuese të qyteteve kosmopolitane të cilat me kthetrat e tyre të tërheqin në grackën e homologimit dhe magjinë e ashtuquajtur “Mirëqënie”. 
5. Asnjë akord internaconal midis Shqipërisë dhe Italisë për mësimin e gjuhës shqipe. 

Bilinguizmi analfabetë ka prekur edhe kishën arbëreshe 

Prifërinjtë e dikurshëm të kishës arbëreshe mbanin titullin alabanolog, ishin  të përgatitur dhe flisnin gjuhë arbërore.Punonin shumë në parrokjet për përhapjen e gjuhës. Ka shumë për tu permendur, por po zë në gojë  At Antonio  Bellusci i cili  si në Shën Kostandino Albanese, si në Shën Sofia apo Fallconara Albanese ka mbajtur në parrokje klasa ku u mësonte abetaret, shpesh abetaret vinin edhe nga Kosova me kërkesë të tij. Edhe sot në moshën 90 vjec iu mëson arbëreshëve gjiuhën si në rastin më të freskët djaloshit 26 vjeçar Emanuele Rosanova.   

Sot, kisha Bizantine arbëreshe deri diku lëviz për të majtur gjallë kulturën dhe gjuhën nëpërmjet inisjativës së Alfabetizazzionit por  kjo është shumë pak për rolin e saj  për të mbajtur gjallë gjuhën. 

Bilinguizmi analfabetë ka prekur edhe kishën arbëreshe. Kisha arbërereshe nga 40 priftërinjë që ka, gjysmat prej tyre nuk janë arbëreshë, janë  të huaj, si rrjedhojë  mungon ai sentiment i  përfshirëjes në të njejtin etni. Priftërinjtë e huaj në kishat arbëreshe bëjnë sa munden, por  nuk janë njohës të mirë të gjuhës arbërore, kështu që komunikimi i tyre i zakonshëm është në gjuhën italiane, edhe pse meshën mund ta thonë në liturgjinë arbëreshe. 

Një problem tjetër është mungesa e organikës me priftërinjë arbëresh. 

Arbëreshët nuk zgjedhin më vokacionin si prift. 

Arbëreshët bilinguist analfabet dhe dhe kriza akademike 

Sa mësues arbëresh kanë dalë nga dyert e universitetet të katedrave të gjuhësisë dhe letërsisë  shqipe në Itali?

Me sa shohim këto katedra kanë qenë të frekuentuar pak student të cilët kanë përfunduar mësues të gjuhëve të huaj spanjisht e frengjisht. Vihet re frekuentues i një numër i madh  student e studiues të ardhur Shqipëria të cilët pasi kanë marrë formim, Tituj shkencor, kanë vazhduar karrjerat e tyre nëpër botë! 

Ka ende katedra të cilat nuk kanë patur organin e tyre ku të ballafaqohesh me kërkimet apo punët shkencore të studenteve apo studiuesve ).  

 Mund të pyesim pa rezerva ku është puna konkrete e akademikve në përpilimin e kurrukulave, për të mësuar arbërishten në sistemin e detyruar shkollor duke ditur që në Itali shkollat kanë autonominë e tyre.

(Ende arbëreshët nuk kanë të përbashkët një Fjalor,Sintaksë, Morfologji, Fonetikë, etje , etje dhenë universitete nuk ka një organ të tyre!!! 

Flitet për Rai Rejonal që do ti japi një hapsirë gjuhës arbëreshe. Ky është një lajm i mirë, dhe një hap përpara, por problemi qëndron se cilën gjuhë apo varjant do të përdoret? 

Kush e ka stabilizar deri më sot gjuhën standarte arbëreshe  në përdorim zyrtar?( rezulton vetëm Piana degli Albanesi, Sicilia që deri më sot përdor në administratë dhe shkollë gjuhën arbëreshe)

Cili varjant do të përdoret për nën titujt gjatë emisioneve?

A do ishte zgjedhja më e shpejt dhe e drejtë  të përdorej si gjuhë standarte për arbëreshët  gjuha e De Radës ? 

Shumica e komuniteteve arbëreshe nuk kërkojnë të studjojnë gjuhën standarte të shqipes së sotme, por arbërishten e tyre. Natyrisht që rruga më  është të respektohet vullneti i arbëreshëve. 

Personalisht bashkohem me mendimin se për të zgjidhur këtë Odise mbi mësimin dhe përdorimin e gjuhës arbëreshe  do të ishte shumë më mirë një koinè ku të përfshihet e folura e të gjithave krahinave arbëreshe, ku të ngrihet një komision që të spastrohet nga diglosia\dialektalizmat krahinor dhe italianizmat, dhe atje ku nuk arrin gjuha e saj të zëvëndësohet me shqipen. Me siguri është rrugë e gjatë dhe e vështirë, por jo e pa mundur! 

Për mua arbërishtja e bukur është kur e dëgjoj  ende zonjën Caterina Bellusci, Anna Stratigo, Carmelën, Agostino Giordano, Kosta Belluscio, Antonio Gioseffi, Giusi Skiro, Michele Greco e shumë e shumë të tjerë. 

Lind Pyetja do ishte mirë që të zgjidhej për arbëreshët e sotëm gjuha De Radës e Serembes, e Santorit? 

Arbëreshi viktim i situatës

Ndërsa “Pleqësia” ata të parët e fshatit, apo akademikët e fryrë nga suksesi sa ë një konferencë në tjetërn, herë si protagonist e shpesh  herë si antagonist mes tyre, herë të bashkuar e më tepër të përçarë nuk kuptojnë apo më mirë të themi se harrojnë që ,“çasti” bëhet “ditë” dhe dita bëhet “muaj” kërshtu faktori “kohë”shkon e favorizon asimilimin e arbërshëve.

Arbëreshi i sotëm bikultural\ dy kultura

Është për të ardhur keq se Arbëreshi i sotëm ka një regres mbi historikun, arkitekturën, kulturën e tij. 

Dikur arbëreshët  a)- mbajtën gjallë Kolegjin Shën Adrian, krijuar për të fabrikuar priftin arbëresh me gjuhë arbëreshe, por që pati edhe një karakter laik në studimin e materieve dhe frekuentimin e kësaj shkolle.(Kolegji e Shën Adrianos për mbretërinë e Napolit ishte aq i dëgjuar, aq sa mund të konsiderohet sot Universiteti i Bocconit). 

b)- Ishin pikërisht Arbëreshët ata që mbajtën dy Kongrese të gjuhës arbërore në Unra e Corigliano\ Kalabri, dhe krijuan një alfabet. 

c-  Letërsia shqiptare u njohë nëpër Europë nëpërmjet një arbërershi, De Radës. 

d-  Dramën e parë shqiptare “Ermira” ishte  po i një Arbëreshi, Santori. 

Është për tu ardhur keq se si arbëreshi bikulturalizëm është eklipsuar në kostume dhe folk, ku mungesa e njohjes ndaj kulturës së tij e ka çuar të kontaminohet  edhe në këto fusha. Kostumi i tyre i dikurshëm, elementet, simbolet janë reduktuar thjesht folklorike. Këngët e tyre të hershme, polifonia e tyre, rapsoditë po harrohet dhe po zëvëndësohen me këngët e valle popullor shqiptare të sjellë prej shqiptarëve emigrant. Kjo vjen për arsye  se dalëngadalë gjatë këtyre tre dekadave po humbet çdo ditë e më shumë me ritme të shpejta ajo kulture e ruajtur me fanatizëm për mbi 500 vjet. Situata në të cilën po përjetojnë dëmton identitetin, etnitetin, dhe kulturën arbëreshe e ruajtur deri më sot. 

Arbëreshi me ndjesinë e ringjalljes 

Arbërishi është fakt, dhe Cacozza do të këndonte “I them botës jam arbëresh\ Jemi një kulturë që nuk mund të vdes”, por arbëreshi është në agoninë e tij më të rëndë!

Kushdo shqiptar i çdo treve qoftë kur largohet prej asaj Arbërie me një shirit ku ka skalitur shpirtin e saj te personifikuar, i cili i ngjan një lumi i heshtur, herë herë i vrullshëm dhe herë disi i boshatisur, një shtrat hapësinor, si shpatullat e tij,të thata, por edhe të gjera, që  mbajnë  peshën e ayre gurëve,  ku fati dhe historia nuk kishin qenë aq bujar me ta.   

E ndërsa vizitoni ato troje ku tashme kanë ngelur pak  shqiponja 

Shumë të tjera do ti gjeni në alegorinë e tyre;  

të thurura ne tapetet e  kishës bizantine, 

të gdhendura në muret e shtëpive të braktisuar, 

të skalitura në dorezat e dyerve të heshtura… 

në epiatfet e varreve

Ato shqiponja do i gjeni në idiomat e komunikimit, në tabelat në gjuhën  shqip ku lexohet “Mirë se erdhët”,  por mos u entuziazmoni, se do të vini re që shumë prej këtyre folezave kanë rreshtur së kuptuar shqip. Ju lutem mos i gjykoni, por reflektoni, sensibilizohuni,ata janë sa përgjegjës por edhe aq viktima të situatave. 

Vazhdojnë të jenë atije,mes maleve të gjallë. Mos harroni kanë 600 vjet që presin. Janë mësues, student, qytetar të thejshtë, por mbi të gjitha, fëmijë që do të jenë nesër e ardhmja e asaj Arbërie. Mjaft është abuzuar me emrin Arbëresh! Ata ngelen një popull dinjitoz e çdo shqiptar  duhet t’i jetë mirënjohes atyre arbëreshëve që me shumë mundime, sakrifica, vazhdojnë për të mbijetuar. 

Një zarf i vitit 1985 kur demostronte që Msuesja Tommasina  Guarino së bashku me nxënësit e saj mbanin korrespondencë më nxënsit e Kosovës.

Agresioni italian nuk përbënte ndonjë surprizë për Greqinë. Kishte kohë që kjo gjë ishte “nuhatur” prej tyre. Në fakt për të kuptuar qëllimet e qeverisë fashiste nuk ishte e vështirë sepse incidentet e provokuar nga italianët ishin të shumtë. Ndonëse plani i sulmit ndaj Greqisë ishte një lajm i klasifikuar, pala greke dispononte informata të mjaftueshme mbi këtë plan. Në datën 23 tetor, pra vetëm tetë ditë para fillimit të sulmit, ambasadori grek në Romë njoftoi qeverinë e tij se nga data 25-28 tetor mund të ndodhte sulmi i pritshëm. Para se të vemi tek planet operative të ushtrisë greke, së pari të skicojmë shkurt gjendjen dhe potencialin ushtarak grek në tetor të vitit 1940. Ndërmjet Shqipërisë dhe në Veri të Epirit nuk qëndronte ndonjë barrierë gjeografike, por pranë kufirit shqiptar, në Jugperëndim, gjendet lumi i Kallamasit. Ky lumë përbënte në periudhën me rreshje, sidomos në tetor e nëntor një pengesë serioze natyre që mund të kalohej vetëm në disa vende të pakta. Sidomos bregu i tij i majtë, tepër i pjerrët, favorizonte organizimin e një mbrojte të qëndrueshme. Ndërtimi i pozicioneve mbrojtëse në brigjet e Kallamasit lejonte në të njëjtën kohë përqëndrimin e më tepër trupave në territorin grek në kufi me Korçën, ku pritej edhe goditja italiane kryesore.

Duke u bazuar mbi mendimet e reja operative të shtatorit 1939 u planëzua krijimi i një vije tjetër mbrojtëse. Ky brez apo vijë mbrojtëse, kalonte përgjatë bregut të majtë të lumit Kallamas, Eleja, maleve Gamila, Smolika, Stavros, Psoriarika, Flaciata dhe malit Vormba. Kjo vijë u përgatit 15-20 km larg kufirit shqiptar dhe mbështetej në pjerrësitë dhe kurrizet e maleve të larta Vermion, Smolika, Gamila dhe në rajonin e fortifikuar Eleja. Qëndrueshmërias e saj përforcohej dhe nga lumenjtë Vjosë dhe Kallamas, si dhe nga përrenjtë e shumtë dhe rrjedhjet malore që kalonin përpara pozicioneve të fortifikuara.

Më 28 tetor të vitit 1940, Italia sulmon Greqinë përmes Shqipërisë, duke shënuar hyrjen e Greqisë në Luftën e Dytë Botërore. Italia u befasua nga qëndresa dhe kundërpërgjigja greke. Lufta filloi pasi diktatori grek Loannis Metaxas hodhi poshtë një ultimatum italian që kërkonte pushtimin e territorit grek. Forcat italiane pushtuan Greqinë. Ushtria greke kundërsulmoi dhe detyroi italianët të tërhiqeshin. Nga mesi i dhjetorit, grekët kishin hyrë në gati një të katërtën e Shqipërisë. Në mars të vitit 1941, në një kundër-ofensive italianët përsëri humbën. Për këtë humbje, më vonë, gjeneralët italianë dhe Musolini do të fajësonin shqiptarët. Dy batalione të quajtur Tomorri dhe Gramshi, të formuar me shqiptarë iu bashkangjitën ushtrisë italiane gjatë konfliktit; Megjithatë, shumica e tyre dezertoi – Në prill të vitit 1941, Gjermania naziste i vjen në ndihmë Italisë dhe pushton Greqinë përmes Bullgarisë dhe Jugosllavisë. Në 12 prill, ushtria greke filloi të tërhiqej nga Shqipëria. Më 20 prill, ushtria greke e Epirit dorëzohet tek gjermanët, dhe më 23 prill të vitit 1941 nënshkruan armëpushimin. Kështu mori fund Lufta italo – greke. Fitorja greke gjatë ofensivës italiane në tetori 1940 ishte fitorja e parë aleate dhe ndihmoi për të ngritur moralin në Evropën e pushtuar. Disa historianë, si John Keegan, argumentojnë se kjo fitore mund të ketë ndikuar edhe rrjedhën e gjithë luftës, duke detyruar Gjermaninë t’a shtynte datën e pushtimit të Bashkimit Sovjetik, pasi iu desh të ndihmonte Italinë kundër Greqisë. Kjo vonesë bëri që pushtimi gjerman i Bashkimit Sovjetik të mos kryej para fillimit të dimrit të ashpër rus, siç ishte planifikuar, duke çuar kështu në humbjen gjermane në Betejën e Moskës.

Përgatiti Albert Vataj