Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

115 vjet nga lindja e dijetarit të kombit Eqrem Çabej

by

Bledi Filipi/

“Gjuha është pasqyra më e qartë e një kombi dhe e kulturës së tij!” – Eqrem Çabej

Emri i E. Çabejt është i lidhur ngushtë, në radhë të parë me studimet etimologjike në fushë të shqipes.

(“Eqrem Çabej”, Sh.Demiraj 1990-74)

Kujtojmë ditëlindjen e prof. Eqrem Çabejt, i cili për afro pesëdhjetë vite qe mësuesi dhe edukatori i mijëra nxënësve dhe studentëve, autor i një numri tekstesh themelore për shkollat tona dhe i një vargu të madh veprash. Eqrem Çabej (6 gusht 1908-13 gusht 1980). Gjuhëtar, profesor, akademik, Mësues i Popullit. Lindi në Gjirokastër, ku mori mësimet e para. Kreu gjimnazin në Klagenfurt (Austri) dhe ndoqi studimet e larta për gjuhësi krahasuese indoeuropiane dhe albanologji në Universitetin e Gracit e më pas në Universitetin e Vjenës, ku u diplomua si Doktor në filozofi (1933). Punoi si mësues i gjuhës dhe letërsisë shqipe në shkolla të mesme në Shkodër, Elbasan, Gjirokastër, Tiranë. Në vitin 1940 u mënjanua nga arsimi për shkak të përkrahjes së veprimeve antifashiste të nxënësve dhe u dërgua në Romë ku punoi për atlasin gjuhësor shqiptar. U kthye në atdhe në vitin 1944. Punoi në Institutin e Shkencave dhe qe ndër pedagogët e parë të Institutit të Lartë Pedagogjik Dyvjeçar . Me themelimin e UT rifilloi veprimtarinë mësimore si pedagog i lëndëve histori e gjuhës shqipe dhe fonetika historike e shqipes. Është një ndër anëtarët themelues të ASHSH dhe anëtar i Presidiumit të saj. Punoi në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë deri në fund të jetës. Vdiq në Romë.

Për afër një gjysmë shekulli Çabej dha ndihmesa të rëndësishme veçanërisht në arsimin e lartë dhe në gjuhësinë shqiptare. Hartoi tekstet e disa lëndëve kryesore, ishte bashkautor në një varg veprash kolektive. Veprimtaria e tij shkencore u shtjellua kryesisht në gjuhësi, por u shtri edhe jashtë saj, sidomos në folklor, etnografi, histori të letërsisë. Fusha themelore e tij ka qenë historia e gjuhës, e vështruar në aspektet e problemet më të ndryshme të saj. Vendin qendror e zënë studimet etimologjike dhe gjuha e autorëve të vjetër e botimi filologjik i veprave të tyre. Por mjaft peshë kanë edhe fonetika e gramatika historike e shqipes, historia e përgjithshme e shqipes me problemet e prejardhjes së saj, të marrëdhënieve me gjuhët motra indoeuropiane, me gjuhët ballkanike e me gjuhë të tjera. Ai argumentoi në mënyrë bindëse prejardhjen ilire të gjuhës shqipe e të popullit shqiptar, autoktoninë e tij në trevat ku banon sot, vuri në dukje rolin dhënës të shqipes ndaj gjuhëve me të cilat ra në kontakt dhe unitetin e kulturës materiale e shpirtërore shqiptare. Ndihmesa me rëndësi ka dhënë edhe për dialektologjinë e onomastikën, si edhe për kodifikimin e gjuhës letrare. Nga veprat e para të tij, përveç artikujve, mund të përmenden: Elemente të gjuhësisë dhe të literaturës shqipe, me pjesa të zgjedhura për shkollat e mesme (1936), Për gjenezën e literaturës shqipe (1939), Shqiptarët ndërmjet Lindjes dhe perëndimit (1994), Hyrje në historinë e gjuhës shqipe (1947, 1958), Fonetika historike e shqipes (1958). Ndër veprat kryesore të tij janë: Studime etimologjike në fushë të shqipes (në shtatë vëllime, 1976-2006); Meshari i Gjon Buzukut (1555), botim kritik në dy vëllime, i pajisur me një studim të gjatë hyrës (1958), Shumësi i singularizuar në gjuhën shqipe (1967), Studime për fonetikën historike të gjuhës shqipe (1988). Çabej është anëtar i komisionit hartues të Fjalorit të gjuhës shqipe (1954), anëtar i komisioneve për përpunimin e terminologjisë të shumë degëve të shkencës e të teknikës dhe i komisioneve që punuan për hartimin e udhëzuesve drejt-shkrimorë nga viti 1948 deri në Drejtshkrimin e gjuhës shqipe (1973); bashkautor (me A. Xhuvanin) në dy trajtesat Parashtesat dhe Prapashtesat e gjuhës shqipe (1956, 1962). Me botimet e shumta edhe në revista gjuhësore të huaja, si dhe me pjesëmarrjet në forume shkencore ndërkombëtare E.Ç. u njoh si autoriteti shkencor më në zë në albanologji. Vepra e tij është botuar në Kosovë nën titullin Studime gjuhësore (1976 e në vijim; deri tani nëntë vëllime). Çabej ka marrë Çmimin e Republikës të shkallës së parë (dy herë) dhe është dekoruar me Urdhrin Nderi i Kombit.

(Bib.FE I, 2009, Demiraj, 1990)

“Historia e shqiptarëve gjatë shekullit XX (1945–1999)”

by

Instituti i Historisë/ASA/

“Historia e shqiptarëve gjatë shekullit XX (1945–1999)”, i publikuar sot, plotëson kolanën me pesë vëllime, në projektin më të rëndësishëm studimor të Institutit të Historisë në ASA. Ky vëllim trajton një periudhë të gjatë historike: periudhën kohore të sistemit komunist (1945-1990) dhe dekadën e parë të tranzicionit në Shqipëri (1991-1999). Një pjesë e madhe e tematikave, tezave dhe ngjarjeve trajtohen për herë të parë, duke sjellë risi në studimet historike dhe duke hedhur baza të qëndrueshme referimi për të ardhmen.

Pjesë e trajtimit profesional janë jo vetëm historia politike, por edhe zhvillimet në sferat e ekonomisë, arsimit, letërsisë, shëndetësisë, institucionet dhe besimi fetar. Një vend i rëndësishëm i është dhënë historisë së shqiptarëve jashtë kufijve politikë të shtetit shqiptar, atyre në Jugosllavi, të Çamërisë dhe diasporës. Për shumicën e këtyre temave janë sjellë elementë të rinj, si në planin e informacioneve dhe argumenteve shkencore, ashtu edhe në analizat dhe tezat historiografike.

Një risi përbën edhe trajtimi i fundviteve ’80 dhe dekadës së parë të tranzicionit, ndryshimeve politike dhe sociale, proceseve pozitive dhe dukurive negative, hapjes së Shqipërisë dhe emigrimit, proceseve zgjedhore dhe përfaqësuese, si dhe organizimit shtetëror të sanksionuar në Kushtetutë. Një nga vështirësitë specifike të shkrimit të këtij vëllimi përbënte mungesa e studimeve të thelluara dhe profesionale për disa probleme të kësaj periudhe, relativisht të re historike. Për kapërcimin e saj u bënë përpjekje maksimale përmes hulumtimeve të thelluara në arkiva dhe shfrytëzimit të botimeve cilësore të autorëve të huaj dhe shqiptarë.

Drejtues dhe redaktor shkencor i projektit me 5 vëllime është Akademik Beqir Meta, në vëllimin (V) kanë kontribuar autorët: Afrim Krasniqi, Ana Lalaj, Bedri Kola, Beqir Meta, Dhurata Shehri, Enriketa Kambo, Erjon Papagjoni, Fehmi Rexhepi, Haki Kasumi, Hamit Kaba, Hasan Bello, Hivzi Islami, Marenglen Verli, Musa Limani, Nysret Krasniqi, Persida Asllani, Qerim Lita, Robert Gjedia, Sabile Basha, Sonila Boçi, Teodor Kareco dhe Ylber Marku, si dhe përmes punimeve të mëparshme specifike Abdulla Vokrri, Esat Stavileci dhe Lefter Nasi. Gjithashtu kontribuoi stafi teknik M.Balla, M.Mihali dhe E.Agolli.

#SiSot, më 5 gusht 1863 lindi Jani Vruho

by

Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave/

“Rrufeja” ose “Shkopi” ishin nofkat që publicisti Vruho përdorte në vend të autorësisë emërore në publikimet e tij të shumta në shtypin e diasporës. Artikujt e një prej figurave më të spikatura të Rilindjes Kombëtare në almanakët “Ditërëfenjës” dhe “Kalendari Kombiar”, do të mbanin peshë zemrat e mërgimtarëve.

Jo vetëm në shtyp, por edhe në vëllazëritë shqiptare emri i tij do të spikaste si një nga zërat më të fortë në kundërvënie me politikat e Perandorisë Osmane, e cila në dekadencën e saj po mbante lidhur edhe fatin e Shqipërisë. Ai ishte pjesëtar i vëllazërisë “Bashkimi” dhe i grupimit me emrin “Vllazëria”, ku me punën e tij dhe të shumë atdhetarëve do të bëhej çmos për shpërndarjen e abetareve në gjuhën shqipe.

Në vitin 1909, Vruho botoi një revistë të dytë në gjuhën shqipe të quajtur Rrufeja (“Rrufeja”) që zgjati deri në shkurt 1910. Këtu do të botoheshin disa nga veprat e shquara të Zgjimit Kombëtar Shqiptar, përfshirë Pas vdekjes (“Pas vdekjes”) të vitit 1910 nga Andon Zako Çajupi. Pasi shpërndarja në Shqipëri u ndalua nga qeveria xhonturke, Vruho e ndryshoi emrin në vitin 1910 në Sëpata (“Spata”) dhe vazhdoi botimin për pak kohë më pas.

Bashkëlidhur, një dokument me të dhëna biografike të Vruhos. Në foto: Fan Noli, Jani Vruho dhe Jovan Mitko në Egjipt në vitin 1905.

#ArkivatFrymëzojnë

#ArkivatKujtojnë

TRI  SHTRËMBËRIME TË FAKTEVE HISTORIKE  PËR VËLLEZËRIT SOTIRI

by

Koço Mosko
Boston, Gusht 2023/

Shtrëmbërime të fakteve historike që kanë hyrë në fjalorë enciklopedikë, libra historie, wikipedi, gazeta dhe emisione televizive 

Vëllezërit Pandeli Sotiri, Mësues i Popullit dhe Koço Sotiri, nismëtar i shkollave të para shqipe, janë dy rilindas të shquar, por të përndjekur e të martirizuar nga armiqtë e kombit shqiptar. Jetuan e milituan në një periudhë të vështirë dhe tepër armiqësore ndaj kombit tonë dhe gjuhës shqipe. I pari çeli Mësonjëtoren e parë në Korçë, ndërsa i dyti në Pograde. Ata e kishin të mbrujtur zemrën dhe çdo qelizë të trupit të tyre me dashuri të zjarrtë për lirinë e mbrothësinë e kombit shqiptar dhe nuk u trembeshin rreziqeve e kërcënimeve nga armiqtë, të cilët në atë periudhë ishin me shumicë. 

Faik Konica në gazetën e tij “Albania”, në vitin 1898, shkruante: 

“Kur Pandeli dhe Koço, vendas nga Gjirokastra, hapën shkollën e parë shqipe në Korçë, midis paraardhësve orthodoksë u bë një shtangim i indinjuar: shqipja, ajo gjuhë e ulët dhe sakrilegjike, guxoi të mësohej! Dhe menjëherë filluan intrigat”. E vazhdon: “Dy burra guximtarë, të devotshëm, dy shqiptarë të vërtetë muarr përsipër këtë inisjativë atdhetare dhe ja duall deri në një pikë[1]”.

Vëllezërit Sotiri, me këtë dashuri fisnike-atdhetare u brumosën që në fëmijërinë e tyre, në fshatin Selckë ku u lindën dhe morën dituritë e para. U mëkëmbën në një mjedis patriotik të zjarrtë i cili ishte në luftë e përpjekje të vazhdueshme për të ruajtur e zhvilluar traditat e të parëve dhe gjuhën amtare, gjuhën e nënës. Në edukimin patriotik e atdhetar, përveç prindërve të tyre, sidomos nënës, ndikim të madh ka patur mbi ta edhe familja e xhaxhait të tij të kamur, Thimjo Sotiri.

Personalisht unë, autor i këtyre radhëve, jam me origjinë nga fshati i vëllezërve Sotiri, lindur e rritur me historitë e tyre, treguar e stërtreguar qindra herë. Kam lexuar çdo gjë, çdo fakt e çdo gërmë që ndriçon jetën e vëllezërve Sotiri. Përfundimisht jam i brengosur dhe i hidhëruar duke parë e zbuluar hap pas hapi se e vërteta e shkollave të para shqip e në këtë kuadër veprimtaria patriotike e dy vëllezërve Sotiri, është e manipuluar dhe e shtrembëruar në të gjitha drejtimet. Nuk mund të them me qëllim apo pa qëllim. Në internet, Wikipedia, gazeta e shumë shkrime të tjera dhe emisione televizive, nuk ndriçohet e vërteta. Jeta e veprimtaria e tyre nuk bazohet mbi fakte historike. Prof. Musa Kraja për vëllezërit Sotiri shkruan kështu: 

“… në Arkivin Qëndror nuk kishte dosje, ndryshe nga disa personalitete të Rilindjes sonë Kombëtare. Për Koton nuk u habita, por për Pandeliun mendoja se duhet të egzistonin materiale të posaçme, për një dosje të tijën. Shkrime të lëna me emrin e tij drejtpërdrejtë, nuk kishte[2].”

Nuk jam historian, por i përkushtuar për jetën dhe veprën reale të vëllezërve Sotiri, i dashuruar ndaj historisë së vendlindjes sime. Ndiej detyrim moral dhe qytetar para gjithë bashkombësve të mi, të shpalos, gjersa të kem frymë, historinë e vërtetë dhe patriotizmin e flaktë të këtyre rilindsave martirë të cilët nuk kursyen asgjë për mbrothësinë e Atdheut dhe gjuhës shqipe. Punuan e luftuan për këto ideale deri në minutën e fundit të jetës. 

Si ndikoi vendlindja e tyre, Selcka e Gjirokastrës në formimin e tyre atdhetar? Shkollimin fillestar ata e kanë kryer në fshatin e lindjes, pastaj në Stamboll e më pas në Europë, Vjenë – Austri. Këto janë fakte të provuara e të pamohueshme, të cilat shqelmojnë e hedhin poshtë me neveri të gjitha gënjeshtrat, shtrëmberimet e hamendësimet që janë thënë e po thuhen deri tani dhe janë shkruar e transmetohen në media pa asnjë lloj përgjegjësie. Askush nuk dëshiron të ballafaqohet me të vërtetat, por gjithkush përsërit mekanikisht çfarë është shkruar e thënë me hamendje më parë, pa iu referuar fakteve, arkivave dhe historisë. E pafalshme, revoltuese.

Fshati Selckë, Gjirokastër ku lindën vëllezërit Sotiri, është fshat me tradita patriotike e arsimdashëse të thella. Godina e shkollës që është edhe sot, u ndërtua që në vitin 1811[3]. Në këtë shkollë rreth viteve 1847-1855 kanë marrë dijet e para edhe vëllezërit Sotiri. Shkolla bëhej në gjuhën greqisht, por në intervale të caktuara mësohej edhe shqip, me libra të ardhura fshehurazi prej Stambollit. Një histori që tregohej shpesh në fshat është ajo e Hoxhë Myftar Aliut. 

Hoxhë Myftari ishte një rilindas me origjinë nga Kallarati i Kurveleshiti, cili po sillte fshehurazi libra shqip nga Stambolli. Për t’iu shmangur kontrollit doganor dhe syrit të xhandërmarisë turke, ai ndiqte rrugën e maleve, nga një stan në tjetrin, nga një fshat malor në tjetrin. Hejbetë e tij ishin të mbushura me abetaret e gjuhës shqip të shtypura jashtë Shqipërisë. Ai ishte i besimit mysliman dhe selciotët të krishterë, por për ta mjafton që ai ishte shqiptar dhe bëntë një shërbim atdhatar, patriotik. Libri në gjuhën shqip ishte një sukses, një sihariq i madh. Abetarja i bashkonte edhe më shumë gjithë shqiptarët. Shqiptarët i dallonte gjuha nga kombet e tjerë dhe jo feja e cila shpesh është këmbyer me një fe tjetër. Selciotët kanë mbijetuar midis minoritarëve grekë, luxhiotëve orthodoksë dhe libohovitëve myslimanë. Historia vërteton se ata kurrë nuk janë grindur për probleme feje apo ndasi krahinore. Ata vetë, më mirë se kushdo e kuptonin dhe e vlerësonin mësimin dhe librat e penguara shqip. Hoxha, në misionin e tij fisnik dhe atdhetar, në udhëtim e sipër, u sëmur dhe dy fshatarë e gjetën  në një shpellë, poshtë fshatit, në një ditë të keqe me shi e suferinë. E morën në krahë dhe e çuan lart në Selckë. E lanë, e ndërruan me teshat e tyre, e ushqyen dhe duke e mjekuar me barna popullore. U kujdesën që ai të shërohej sa më shpejt, por Hoxhë Myftari nuk ja doli dot, kishte marrë plevit të rëndë dhe vdiq pas 3-4 ditësh.

Fshatarët, në nderim të sakrificës së tij patriotike, e varrosën me nderime të mëdha, sikur të ishte bir i tyre. Që fshati Selckë kishte një respekt të veçantë për këtë Hoxhë, e tregon edhe zgjedhja dhe vendosja e varrit të tij. Meqë feja ortodokse nuk e lejon të varrosej në varrezat e fshatit, selciotët e varrosën në një vend të shenjtë, afër kishës, pranë një konizme orthodokse ngritur me gurë, ku më parë duhet të ketë qenë një kult i lashtë paleokristian, ose edhe pagan. Tek koka e varrit të Hoxhës ishte vendosur një pllakë me gur të zi ku qe gdhëndur emëri i tij në alfabetin shqip të kohës dhe në greqisht. Konizma dhe Varri i Hoxhës janë shumë afër, 2-3 metra pranë, ballë përballë. Më vonë, vendi aty mori emrin “Varri i Hoxhës”. Edhe sot ashtu thirret. Varrin e Hoxhës fshati e ruajti përmbi 150 vjet. Kur e vizitoi këtë varr në vitin 1999 Prof. doktor Musa Kraja, i befasuar, por dhe i mrekulluar ka thënë: 

“Është e vërtetë, që i mençuri nderon të mençurin, atdhetari nderon atdhetarin, bujari pret bujarisht dhe këto nuk janë pak në Selckë”[4]

Eshtrat e Hoxhës i morën bashkëfshatarët e tij nga fshati Kallarat i Vlorës në vitin 2007[5] dhe i rivarrosën me nderime në fshatin e tyre kur u njoftuan për ngjarjen, shumë vite më vonë. Fshatarët e Selckës, këtë Hoxhë patriot e kanë përjetësuar edhe në këto vargje: 

“O i ziu Babashe,  

ke fëmijë apo nuk ke?

S’kemi ç’të bëjmë dhe ne, 

të përcollëm si babanë, 

Për ty tri kambana ranë”.[6]

Hoxha u përcoll me nderime në banesën e fundit nga prifti i fshatit duke u rënë këmbanave në të dy kishat; Shën e Premte dhe Shën Nikollë. Ajo ditë u konsiderua si ditë zie ku u kryen të gjitha nderimet e rastit. Një prift organizon ceremoninë mortore të një Hoxhe në një cep të trojeve shqiptare, në mezin e shekullit të XIX-të. Kjo është shumë domethënëse! E denjë për një skenar filmi. 

Një këngë Myftar Aliut i kanë ngritur edhe fshatarët e fshatit të tij Kallarat. Mbledhësi i apasionuar i këngëve popullore labe, Fatos Mero Rapaj ka regjistruar këtë këngë:


Patriotët ven e vijnë

Plot me vilva mbushur gjinë.

Ç’thonë për Myftar Ali

Dyzet ditë nga Stambolli

Rruga mbarësi s’i solli.

La pas Sarajet e ngjolit,

Hyri fshtatrave të Pogonit,

Vate në një fshat të thellë,

Nga katër male mbështjellë.

Kur vdiq Hoxha dhe dha xhanë,

Tre këmbana për të ranë,

Bënë nder si për babanë.

Kur ia hoqën xhamadanë,

Dualën librat shqipe radhë.[7]

Librat shqip nga Stambolli selicjotët i binin edhe vetë fshehurazi duke sakrifikuar e përballuar rreziqet e shumta. Ka shumë gojëdhëna e histori që tregohen.  Në fshat thuhej kjo këngë ku bëhet fjalë për një Siko Dhimadhi, (Dhima):

Siko Dhimadhi kur vije, 

Në Selckë dilje lëminje, 

Ç’bëhej në Stamboll e dije,

Kokën në trastë e vije

Për sebep të ca vivlije, 

Qysh bëje kur dilte ujku,

Pastaj të qepej dhe cfurku. 

Mbi dy fundoma sënduku

Shqiponjën s’e zë dot turku”[8]

Sa ngushtë duhet ta ndjejnë veten kur ti lexojnë këto të vërteta të fshatit Selckë ata që zhgaravitin edhe sot nëpër gazeta e internete duke shkruar se në fshatin e tij Selckë Pandeliun s’e lejuan grekomanët të hapte shkollën, nuk e qasën, etj… Këto janë gënjeshtra dhe përpjekje për ta nxirë Selckën patriote. Në fshatin e Pandeliut ishte ajka e shqiptarizmës. Aty ai mori në zemër e u brumos në shpirt me dashurinë e zjarrtë e të pakufishme për Atdheun, Shqipërinë.  Gjithsesi nuk mund të kishte atë jehonë çelja e shkollës së parë shqip në fshatin e izoluar malor Selckë sesa Korça, qytet i madh, me kulturë, popullsi, intelektualë dhe lidhje me botën e huaj. Jo më kot Rilindasit caktuan Korçën. Dhe kishin të drejtë. Ngatërrimi me vendlindjen e vëllezërve Sotiri, Selckën, është dashakeqësi dhe qëllimkeq për t’I ulur vlerat patriotike.

Në kohën kur Pandeliu me Koton ka marrë arsimin fillestar në fshat, shkolla duhet të ishte 7-vjeçare (plotore). Ajo kishte edhe një bibliotekë ku kishte libra shqip, e cila pasurohej nga viti në vit, por ato u dogjën kur ra një zjarr i mistershëm në vitet 1880. Ishte koha kur vëllezërit Sotiri merreshin me botimin e shpërndarjen e librave shqip në Stamboll.  Shkolla u rindërtua përsëri në vitin 1895, por me përmasa më të vogla.[9]

Në fshatin e vellezërve Sotiri, në kishë meshohej edhe shqip me libra me gërma greqisht. Një libër kishtar shqip po me gërma greqisht ishte edhe “Dhjata e Vjetër”, botim i vitit 1849 sipas studjuesit teolog Dhimitër Beduli[10]. Atë libër e mbaj mend edhe unë. Madje kisha dëgjuar  kur meshohej shqip nga prifti dhe psalltët, ata i kishin mësuar përmendësh shqip shumë pjesë lturgjike nga ky libër. Librin e ruante prifti At Stefan Thanati, kushëri i parë i babait tim. Në faqen e parë që ishte bosh, ishte shkruar me gërma shqip: “Dhuratë nga Shoqëria “Përparimi” e Stambollit për shkollën Plotore, (7-vjeçare).”  

Shkolla në fshatin Selckë ku kanë studjuar vëllezërit Sotiri, shtëpitë e Sotiraj ashtu siç janë, Varri i Hoxhës me Konizmën duhet pa tjetër të kthehen në objekte muzeale të klasit të parë. Të meremetohen, të rrethohen e të mirëmbahen si dëshmi e gjallë e bashkejetesës në shekuj e shqiptarëve, por dhe si dëshmi e gjallë e përpjekjeve titanike për shkollat dhe shkrimin shqip nën sundimin pesëshekullor otoman. Do të jetë muzeumi më i goditur, më i bukuri dhe më i veçanti i cili do t’u mbyllë gojën fallsifikatoreve përgjithmonë. 

 ****

            Të nginjur me atdhedashuri dhe të etur për libra, dituri e shkollë shqip, vëllezërit Sotiri, nga fatkeqësia që u ndodhi, kur u vranë babain për hasmëri, u detyruan të largohen për në Stamboll e të vazhdonin shkollat nën kujdesin e xhaxhait të tyre të mirë e human, Thimjo Sotiri.  Në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar të vitit 1985 thuhet se Pandeli Sotiri ishte nxënës i Koto Hoxhit!![11]  Të gjitha dokumentet e mëvonëshme, edhe sot në internet, shkrime apo emisione televizive të ndryshme e përsërisin kudo këtë gënjeshtër të madhe, si përallë. Kjo është e pafalshme. 

Po të bësh vetëm një llogari të thjeshtë del ndryshe, dhe ja sesi. Dihet se shkolla e mesme greqisht në Qestorat u hap në vitin 1874.[12] Në atë kohë vëllezërit Sotiri ishin në moshën 30-34 vjeçare. Kishin përfunduar shkollën e mesme në Stamboll dhe të lartën në Vjenë, Austri. Pandeliu ishte rreshtuar dhe për afro 10 vjet shërbeu në ushtrinë Austro-Hungareze. Ai mbante gradën major. U kthye në Stamboll duke u vënë në shërbim të veprimtarisë patriotike. 

Koto Hoxhi nuk ka qenë mësues, por kujdestar konvikti në shkollën e Qestoratit të Lunxhërisë. Ndërsa vëllai i Pandeliut, Koto Sotiri qëndroi sup me sup me të vëllanë dhe gjithë rilindasit e tjerë në të gjitha rreziqet, veprimtaritë e aktivitetet patriotike. Ishte mësuesi më jetgjatë e punëtor, pafjalë e i thjeshtë, si asnjë tjetër në ato kohëra të vështira. Punoi mësues në Pogradec e Korçë, afro dhjetë vjet, sa të gjithë mësonjësit bashkë që i përmendin dendur e u numurojnë meritat në shkrime e emisione televizive. Koçoja e vazhdoi këtë aktivitet në Maqedoni, në Rekë e Manastir, gjersa autoritetet osmane e burgosën dhe e dënuan me burg.[13] Bëri pesë vjet burg. Sa keq, nuk është kujtuar asnjeri të shkruajë për këtë patriot të flaktë e fisnik që i dha jetën arsimit shqip. 

Jo vetëm nuk përputhen vitet, por dihen mirë edhe shkollat e mesme që kanë kryer në fakt vëllezërit Sotiri. Autori Koço Mosko Stegopuli, në biografinë e Pandeli Sotirit që i ka dorëzuar në shkollën Pedagogjike Gjirokastër, ish drejtorit Tomor Tushe, me rastin e 10-vjetorit të saj, në vitin 1959 dhe me rastin e marrjes së emrit Pandeli Sotri kësaj shkolle, shkruan: 

“I rriti dhe i mësoi në Stamboll, xhaxhai, Thimjo Sotiri. Atje kanë ndjekur shkollën e mesme të “Gallatës” (Galatasaray High School, bashkë me Janko Minxhën nga fshati Krinë)”. [14]

Këtë biografi K. Mosko Stegopuli shkruan se e ka dorëzuar edhe në Komitetin e Veteranëve të Rrethit Gjirokastër të asaj kohe. 
 

Koço Mosko Stegopuli, ish inspektor i Arsimit ne Komitetin Ekzekutiv të KP Rrethit Gjirokastër, i ka mbledhur këto te dhëna  së bashku me Vaso Konomin, ish Sekretar i Komitetit Ekzekutiv të Rrethit Gjirokastër. Ata u kujdesën për historikun e Lunxhërisë dhe në vitin 1972 Koço Mosko Stegopuli ishte pjesmarrës në një komision që ishte ngritur për hartimin e historikut të rrethit Gjirokastër. Këto të dhëna i ka marrë nga Aleksandra Pano (Telo) kushërirë e vëllezërve Sotiri, e cila në Stamboll ka banuar në shtëpinë nga ku u rrëzua nga kati i tretë Pandeli Sotiri. Aty në vitin 1922, ajo ka lindur edhe djalin e saj, aktorin e Teatrit Popullor, “Artistin e Merituar” Andon Pano.  

Shkolla e “Gallatës” në Stamboll, ishte një shkollë e mesme nga më të mirat e kohës, madje dhe në Europë. Aty mësimet bëheshin në gjuhën frënge, sepse ish kolegj francez i themeluar që në vitin 1481. Me mbarimin e kësaj shkolle, rreth viteve 1860, vëllezërit Sotiri, sigurisht përsëri me kujdesin e xhaxhait të tyre, Thimjo Sotiri, ndoqën shkollat e larta në Vjenë, Austri. Pandeliu studjoi për mjekësi, në “Medical University of Vienna”, ndërsa Koçoja studjoi për drejtësi. Me mbarimin e shkollës së lartë, Pandeliu, rreth vitit 1864, u rreshtua në ushtrinë Austro-Hungareze me gradën major. [15] Në ushtrinë Austro-Hungareze duhet të ketë qëndruar afro 10 vjet. Ndërsa për Koçon gjatë kësaj periudhe nuk ka të dhëna për punët e tij. Ndoshta ishte në Stamboll. Në fillim të viteve 1870, Pandeliu kthehet në Stamboll, për ironi të fatit, atëherë kur nuk qe ndërtuar ende, ose ishte në ndërtim e sipër shkolla e mesme greke e Qestoratit. Në Stamboll vëllezërit Sotiri filluan të merren me një veprimtari të dendur patriotike-atdhetare, së toku me rilindasit e tjerë. Përfundimisht bie poshtë versioni se Pandeliu ka qenë në shkollën greke në Qestorat.

Duhet të përgënjeshtrojmë edhe një shpifje tjetër. Në shumë shkrime thuhet se Koto Hoxhi në Stamboll i lidhi ose i njohu vëllezëerit Sotiri me vëllezërit Frashëri. Vëllezërit Sotiri ishin stambollinj të hershëm. Ata ishin rritur në një lagje me vëllezërit Frashëri, por i bashkonte edhe qëllimi i përbashkët dhe Shoqatat patriotike shqiptare. Sigurisht që kishin njohje të hershme, nuk ishte nevoja këtu të ndërmjetësonte Koto Hoxhi. Nuk kemi ndonjë të dhënë se ku banonte në atë kohë patrioti Koto Hoxhi dhe a njihej ai me vëllezërit Sotiri apo Naim Frashërin.  Mendoj se ky fakt është një hamendje ose shpifje për të ngritur lart vlerat e Koto Hoxhit. Kështu i bëjmë dëm historisë dhe të vërtetave duke i bërë të pabesueshme ngjarjet dhe zhvillimet patriotike.

Fakte e të dhëna të reja kemi zbuluar edhe për aktivitetin patriotik të vëllezërve Sotiri, të cilat do t’i bëjmë te njohura në vazhdim. Përsa kohë nuk i njohim vlerat reale të ajkës së patriotëve tanë, vështirë është të na i thonë apo të na i vlerësojnë të huajt.

Solla disa fakte dhe dokumente që hedhin poshtë shpifjet dhe gënjeshtrat për vëllëzërit Sotiri, këta korifej dhe të parët patriotë që u angazhuan për shkollat shqip dhe çeljen e tyre, duke sakrifikuar jetën dhe të ardhmen e tyre. Akoma më keq kur këto të pavërteta, shpifje apo gënjeshtra, quani si t’i doni, bëhen pjesë e fjalorëve enciklopedikë, librave të historisë, internetit, gazetave apo emisioneve televizive, gënjeshtrat kështu fitojnë qytetrinë dhe është vështirë t’i shkulësh. Duhet të harxhosh tërë jetën tënde për të vënë në vend padrejtësinë dhe korregjuar historinë.

Koço Mosko
Boston, Gusht 2023 

[1] Faik Konica –  Gazeta “Albania” nr. 8; suplimenti fërgjisht.

[2] Musa Kraja – “Bij të Lunxhërisë për Arsimin Shqip” f. 7 ; Tiranë 2002

[3] Dhimitër Beduli – “Shenime për fshatin Selckë”

[4] Prof. dr. Musa Kraja – Gazeta “Shkolla rurale”; Tetor 1999

[5] http://kallarati.com/arsimi/historiku-i-shkolles-ne-kallarat

[6] Enver Strati – “Historiku i Kallaratit” 

[7] Enver Strati – “Historiku i fshatit Kallarat. 

[8] Dr. Jorgo Thanati, etj. – “Selcka e Lunxhërisë …” f. 189 Tiranë 2011.

[9] Dr. Jorgo Thanati, etj. – “Selcka e Lunxhërisë …” Tiranë 2011

[10] Dhimitër Beduli – “Shënime për fshatin Selckë” Tiranë 1986. 

[11] Akademia e Shkencave e RPSSH- Fjalor Enciklopedik Shqiptar –Tiranë 1985 faqe 975

[12] Leko Mako – “Ju o djem do më kujtoni “, Tiranë – 2007.  faqe 97. 

[13] Musa Kraja – ““Bij të Lunxhërisë për Arsimin Shqip” f. 110 ; Tiranë 2002

[14] Koço Mosko Stegopuli – Kujtime, shkruar dhjetor 1988

[15] Musa Kraja – ““Bij të Lunxhërisë për Arsimin Shqip”,  Tiranë 2002

Macintosh HD:Users:Koto:Desktop:Screen Shot 2023-08-03 at 6.29.52 PM.png

Shkolla tani fillore e Selckë pas rindërtimit në vitin 1894 
ku kanë kryer arsimin plotor Pandeli e Koço Sotiri ( foto: Artur Mosko)

VRASJET MAKABËR TË KOMUNIZMIT NË SHQIPËRI DHE SHTETI QË ENDE NUK I KA DËNUAR ATO ZYRTARISHT — NJË NJOLLË E ZEZË PËR KOMBIN SHQIPTAR!

by

Nga Frank Shkreli
A person standing at a podium with a flag behind him Description automatically generated with medium confidence

Me 31 Korrik, 1948 — 75-vjet më parë, xhelatët e diktaturës së regjimit komunist të Enver Hoxhës mbytën, pas torturave më çnjerëzore dy, ndër të parët e shumë klerikëve katolikë, por edhe të tjerë – Dom Lekë Sirdanin dhe Dom Pjetër Çunin. I mbytën për së gjalli, sipas dëshmitarëve dhe të dhënave dokumetare për mbytjen e tyre, pasi ishin arrestuar për “veprimtari armiqësore” —   duke i hedhur, në një gropë ose pus ujërash të zeza në Koplik, ku është zhvilluar hetuesia kundër këtyre dy meshtarëve të pafajshëm.  I torturuan egërsisht në mënyrën më barbare e të pashpirtëshme që mundej.  Pas torturave i futën — të gjallë — në një pus ujërash të zeza dhe i lanë aty dy klerikët e pafajshëm — Dom Pjetër Çunin dhe Dom Lekë Sirdanin – derisa më në fund vdiqën at në fund të pusit nga torturat e përfaqsuesve të regjimit komunist enverist, 75-vjetë më parë, më 31 korrik 1948. 

Këta të dy, ashtu siç ishte rasti me shumë nga klerikët katolikë shqiptarë të vrarë nga regjimi komunist – vetëm e vetëm se ishin të tillë, përfaqsues të Kishës Katolike shqiptare – të cilët sipas urdhërave të themeluesve komunistë serbo-malazezë të Partisë Komuniste Shqiptare, duhej të zhdukeshin nga faqja e dheut, sepse ata ishin kundërshtarët më të vendosur të regjimit komunist shqiptar, themeluar në bazë të ideologjisë komuniste sllavo-aziatike dhe pengesa kryesore e vendosjes së një regjimi komunist në Shqipëri. Dom Aleksandër Sirdani e Dom Pjetër Çuni kanë qenë dy figura nga më të shquara, jo vetëm të Kishës Katolike, por edhe të kulturës shqiptare në përgjithësi, sidomos Dom Lekë (Aleksandër) Sirdani, edhe një nga penat më të njohura në vend. Shkrimet e tija janë botuar në shumë organe të shtypit të kohës, veçanërisht në revistën famëmadhe të jezuitëve shqiptarë, ‘LEKA’.  

Për “Xhelatët ekzekutues nuk kishte rëndësi fakti se klerikët e martirizuar, në të vërtetë, përbënin kolonën vertebrore të një shoqërie shqiptare të organizuar për qëndresë në kryengritjet kombëtare që nga Skënderbeu e deri në Ditën e Pavarësisë, që ky grup i veçantë mbajti gjallë shqiptarizmin për pesë shekuj robënie otomane, që ky grup i veçantë lavroi gjuhën shqipe dhe e mësoi atë në shkolla…se historia e kombit shqiptar nuk njeh nji rast të vetëm kur kleri dhe besimtarët katolikë të mos kenë qenë pjesëmarrës, e në shumë raste udhëheqës në kalvarin shumë shekullor të vendit tonë e në luftat kundër anmiqve kërcënues, e tashti, vonë në forcimin e nji Shqipnie të lirë që përpiqet me qenë europiane, është  shprehur i nderuari Profesor Sami Repishti, i cili ka kaluar vite të tëra në burgjet e Enver Hoxhës së bashku me shumë prej klerikëve katolikë shqiptarë. Frank Shkreli: Sami Repishti: “Lotë, Lavdi e Lumnim” | Gazeta Telegraf

Të dy këta martirë të Fesë e të Atdheut, kanë shërbyer në famullitë e Kishës Katolike në Malësinë e Madhe të Mbi-Shkodrës. Për martirizimin e tyre nga komunizmi, Dom Pjetër Çuni dhe Dom Aleksandër Sirdani janë shpallur të lum – një term fetar ky që përcakton hapin e parë drejtë shënjtërimit nga Kisha Katolike universale, së bashku me 36 martirë të tjerë shqiptarë të diktaturës komuniste. Martiret e Komunizmit – Kisha Katolike në Shqipëri (kishakatolikeshkoder.com)

70 VITE NGA VDEKJA E MARTIRËVE, DOM LEKË SIRDANI E DOM PJETËR ÇUNI ...

                   Dom Lekë Sirdani                              Dom Pjetër Çuni

Mbytja e Dom Lekë Sirdanit dhe Dom Pjetër Çunit, në rrethanat më barbare, pas torturave të tmershme anti-njerzore, por edhe mijëra e mijëra kundërshtarëve të tjerë, viktima të regjimit komunist enverist – civilë e klerikë që kanë pësuar të njëjtin fat të keq për veten dhe për Shqipërinë–ishte një krim kundër njerëzimit – atëherë dhe mbetet i tillë edhe sot, 33 vjetë pas shembjes së Murit të Berlinit dhe të ashtuquajturit tranzicionit politik “post-komunist”.  Në rastin e Shqipërisë, krimet gjysëm shekullore të komunizmit mbeten ende një krim i pandëshkuar dhe i pa dënuar si i tillë, nga qeveritë “demokratike”, “post-komuniste” të dy partive krsesore politike të vendit, gjatë tri dekadave të kaluara në Shqipëri. Për shtetet ish-komuniste të Evropës Lindore e Qendrore, sot pjesëtare të NATO-s dhe anëtare të Bashkimit Evropian — ndryshe nga Shqipëria e cila pretendon se dëshiron të jetë pjesë e të gjitha integrimeve euro-atlantike — krimet e regjimeve të komunizmit i kanë konsideruar si Krime Kundër Njerëzimit!  Ato i kanë dënuar krimet e komunizmit anë e mbanë Evropës, si krime kundër njerëzimit dhe janë distancuar, zyrtarisht, nga e kaluara kriminale e diktaturës komuniste në vendet e tyre, gjatë shekullit XX. 

Por, jo Shqipëria!  Krimet barbare të regjimit komunist atje — siç ishte vrasja e këtyre dy klerikëve të pafajshëm 75-vjetë më parë — kanë lenë pas një trashëgimi dhe gjurmë të tmershme dhe të pashërueshme në shoqërinë e sotme shqiptare, jo vetëm në sistemin ligjor dhe të drejtësisë, por dhe në zhillimet politike aktuale. Një përvjetor si ky na kujton, fatkeqsisht, tmerret e regjimit diktatorial komunist të Enver Hoxhës.  Në formën e tij djallëzore, mund të mos jetë më ky regjim, por trashëgimia dhe fryma e tij mbijeton me nostalgjikët e tij që ushtrojnë sot detyrat më të larta të qeverisë dhe të shtetit shqiptar.  Qeveritë e të dy partive kryesore në Shqipëri, për 30-vjet tashti, nuk kanë pasur guximin moral as vullnetin politik për t’u përballur me të kaluarën komuniste të Shqipërisë, për të dënuar krimet e komunizmit, siç ka bërë e gjithë Evropa. Por, as për të caktuar një ditë në vit në kujtim të viktimave të pafajshme të barbarizmit komunist në Shqipëri – martirë siç ishin Dom Pjetër Çuni e Dom Lekë Sirdani. 

E kam thenë shpesh dhe do vazhdoj ta theksoj për derisa nuk ka një ndryshim rrënjësor në atë vend në lidhje me krimet dhe me viktimat e komunizmit, se për fatin e keq të Kombit shqiptar, Shqipëria e sotme, anëtare e Aleancës Euro-Atlantike, NATO, që njëherazi pretendon se aspiron të bëhet edhe anëtare e Bashkimit Evropian, është i vetmi vend ish-komunist i Evropës Lindore e Qendrore që nuk është distancuar, zyrtarisht, shpirtërisht as moralisht nga e kaluara e saj terroriste komuniste.

Në këtë ditë përkujtimore të mbytjes së Dom Lekë Sirdanit dhe Dom Pjetër Çunit, detyrohem të pyes, si në të kaluarën: kur do të njohin Shqipëria dhe Kosova krimet e komunizmit dhe kur do i dënojnë ato, zyrtarisht? Kur do të kujtojnë Tirana dhe Prishtina zyrtare, viktimat shqiptare të atij regjimi barbar sllavo-aziatik, anë e mbanë trojeve shqiptare, prej një gjysëm shekulli?  

Ky shkrim imi sot është në përputhje me besimin tim të thellë se përpjekjet e njerëzve vullnetmirë sot kundër komunizmit, duhet të pasqyrojnë kujtesën e viktimave të komunizmit, ashtu siç është shprehur edhe shkrimtari i njohur çek, Milan Kundera, se këto përpjekje duhet të jenë, “Një luftë e kujtesës kundër harresës.”  Mos-kujtesa e viktimave të komunizmit dhe mosdënimi i krimeve të komunizmit në Shqipëri është një njollë e zezë për Kombin Shqiptar!

Për të kujtuar, pra, krimet e komunizmit në Shqipëri dhe anë e mbanë trojeve shqiptare, me qëllim që atë akte barbare të mos përsëriten më dhe për të festuar, njëkohësisht, lirinë dhe drejtësinë që na ofron Amerika. Në mbrojtje të lirinë së vërtetë, ndonëse jo të përsosur, e të cilën e dëshirojmë, për të cilën luftojmë për Shqipërinë, për Kosovën dhe për të gjithë shqiptarët kudo që jetojnë në trevat e veta.

Por pa dënimin zyrtar të krimeve të komunizmit dhe pa distancimin serioz të Shqipërisë nga regjimi komunist i Enver Hoxhës – aktualiteti politik në vend po tregon, se rrugëtimi euro-atlantik i Shqipërisë, jo vetëm që ka marrë një rrugë të gabuar, por ai rrugëtim nuk është më as i sigurtë dhe as i besueshëm, as përndërkombëtarët dhe as për shqiptarët — një prej faktorëve që po shkakton zbrazjen e Shqipërisë nga rinia e saj dhe nga më të mirët e Kombit. 

“Krimet e komunizmit në Shqipëri dhe kudo janë një çështje e rëndësishme e drejtësisë së mohuar ndaj viktimave të komunizmit – të gjallë e të vdekur – në atë vend dhe anë e mbanë trojeve shqiptare, për të cilat askush as nuk flet për to.

Ne, nga ana jonë, nuk do të heshtim! 

I përjetëshëm qoftë kujtimi i Dom Lekë Sirdanit dhe Dom Pjetër Çunit dhe i të gjitha viktimave të komunizmit, pa dallim, në Shqipëri, në Kosovë dhe anë e mbanë trojeve shqiptare.

Frank Shkreli