Përgatiti: Eneida Jaçaj/

Arkivat turke përmbajnë shumë dokumente të vjetra historike, sa i takon marrëdhënieve mes dy shteteve tona, gjatë pushtimit osman. Dokumentet i përkasin harkut kohor nga viti 1664 deri më 1914, gjatë periudhës kur Shqipëria qeverisej nga Porta e Lartë, dokumente të cilat do të shërbenin si objekte studimi për historianët shqiptarë. Madje, për këtë, profesionistë shqiptarë të Turqisë që kanë punuar në arkivat turke, kanë shpallur projektin për të përkthyer dokumentet për Shqipërinë nga osmanishtja, projekt i cili ka nevojë për financim. Për të përkthyer dokumentet voluminoze kërkohet staf pune me profesionistë që dinë të lexojnë dhe përkthejnë këto dosje, nga gjuha osmane e vjetër. Iniciatorët e projektit i bëjnë thirrje Diasporës, biznesmenëve, etj, e më gjerë, të financojnë me aq sa munden projektin, pasi dokumentet e vjetra janë pasuri historike, të cilat shëbejnë për të hedhur dritë mbi marrëdhëniet Shqipëri-Turqi, gjatë pushtimit osman në trojet tona. Dokumenti që po paraqes është një prej shumë dokumenteve të arkivave të Turqisë, i cili përfshin 116 dokumente të ndara në 9 tematika me një shtrirje kohore mes viteve 1664-1914. Me paraqitjen e këtij dokumenti nuk kam për qëllim të jem në anë të Turqisë, as sot dhe as kur Shqipëria u pushtua nga Perandoria Turke, por le të shërbejë si indicie për të hedhur dritë mbi të vërtetat historike të asaj periudhe dhe marrëdhënieve mes dy vendeve. Çdokush ka të drejtë të reagojë për të ballafaquar faktet historike me këtë dokument, duke e ccuar në vend historinë dhe identitetin e kombit shqiptar.

Gjuha shqipe

Gjuha shqipe është pjesë e gjuhëve indoeuropiane, vazhdim i ilirishtes, dhe ky dokument fakton edhe një herë se sa e vjetër është gjuha jonë. Sipas dokumentit, qeveria e Portës së Lartë propozoi ligjin për futjen e gjuhës shqipe në licetë që ndodheshin në Shqipëri. Shkolla e parë shqipe zyrtare u hap më 7 mars 1887, kur Naim Frashëri mori leje nga Porta e Lartë. Pra, momenti i futjes së gjuhës shqipe në shkolla, gjatë pushtimit osman, vjen pikërisht nga përpjekjet e vazhdueshme të patriotëve shqiptarë për t’i kthyer ccdo ditë lavdinë dhe vendin e munguar, kombit shqiptar.“Propozimi për ligjin në lidhje me shtesën në fondin e zyrave administrative në lidhje me buxhetin e Ministrisë së Arsimit për vendosjen e gjuhës shqipe, që është gjuha vendore, si lëndë mësimore në licetë e Shqipërisë”, thuhet në dokument. Gjithashtu iu kushtua rëndësi të madhe hapjes së shkollave për të përçuar dije. Sipas dokumentit, u hapën shkolla në mbarë vendin dhe u punësuan shumë mësues. Shkollat u hapën dhe në fshatra të thella, ku merrnin dije të gjitha moshat. “Megjithëse në Durrës gjendet një lice (idadije) dhe nga një shkollë ruzhdije në të katër qendrat e kazave, si dhe shkolla fillore në 232 fshatra, të gjitha këto nën varësinë e vilajetit të Shkodrës, të gjitha këto insitucione nuk mjaftojnë që të përballojnë nevojat e vilajetit; prandaj merret vendimi që të hapet një Darulmuallimin dhe një lice në qendrën e Shkodrës”, thuhet në dokument. Pas inaugurimit të liceve u hapën gjithashtu 500 shkolla fillore në fshatrat e vilajeteve të Shkodrës, Manastirit dhe Janinës. “Çelja e një liceu (idadije) në Elbasan, Prizren dhe Durrës, shtyrja e afatit të inagurimit të shkollave idadije që mendohej të kryhej në Prevezë dhe Shkodër, vlerësimi si më i rëndësishëm i çeljes së shkollave fillore (ibtidaije) të fshatit me sasinë monetare që do të mbeten prej tyre; ndihma nga ana e bashkive për fondin e darulmuallimin-eve, ngarkimi me detyrën e mësimdhënies në shkollat fillore të nxënësve të ngarkuar me këtë detyrë në vilajete; nga ana e shtetit duhet të ndërtohen rreth 500 shkolla fillore (ibtidaije) nëpër fshatrat që nuk kanë mundësi ti ndërtojnë vetë ato, shpenzimet monetare të të cilave mendohet të përballohen pjesërisht nëpërmjet taksës që grumbullohet për bagëtitë e prera në qytete”, thotë dokumenti.

Respektimi i fesë së krishtere

Përpos lejimit të futjes së gjuhës shqipe në shkolla, ajo që vihet re në këtë dokument është se Porta e Lartë lejonte respektimin dhe lëvrimin e fesë së krishtere. Perandoria Turke nuk lejonte vetëm martesat mes muslimanëve dhe të krishterëve, ku, sipas Tanzimatit, ato familje që i martonin vajzat muslimane me djem të krishterë, do të duhej të paguanin gjobë. Megjithatë, sipas dokumentit, respektohej prakticizmi i riteve fetare dhe, madje u hapën shkolla katolike dhe u ndërtuan kisha gjatë pushtimit osman. Shteti perandorak ndihmoi me 75.000 guru për përfundimin e punimeve të kishës në Shkodër. “Me kërkesën për ndihmë humanitare drejtuar shtetit perandorak për përfundimin e punimeve të kishës që ka nisur të ndërtohet në Shkodër, kërkesë që ka si qëllimi që të krishterët e Shkodrës “të krenohen kur të thonë se kishën e kemi përfunduar me ndihmën zemërgjerë të shtetit perandorak otoman”, sulltani ka lëshuar urdhëresën që nga zyra e Thesarit të dhurohen 75.000 gurush”, thuhet në dokument. Gjithashtu, siç e thashë më sipër, u ndërtuan shkolla për vajzat e krishtera si në Gjirokastër, Durrës, Fier, Berat etj. “Lejimi i fillimit të ndërtimeve të ndërtesës që parashikohet të funksionojë si shkollë për vajzat e popullsisë së krishterë në sanxhakun e Gjirokastrës. Në nahijen e Fierit që varet nga sanxhaku i Beratit gjenden 400 njësi banimi (hane) jomuslimane dhe me këtë rast lejohet që shkolla e vajzave ortodokse të nahijesë të rindërtohet duke u zgjeruar në përmasa 16,30 metra e gjatë dhe 5 metra e gjerë, ndërtim që kap vlerën e 4.700 gurushëve”, thuhet në dokument. Ky dokument përmban edhe shumë pika të tjera që tregojnë mënyrën se si qeveriste Porta e Lartë në Shqipëri. Reagimet, kundërreagimet, argumentet janë të mirëpritura, pasi këtu ceket historia jonë shqiptare.

---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 16 Tetor 2022

“Le Courrier européen” ka botuar, të premten e 9 gushtit 1907, në faqen n°12, një shkrim në lidhje me memorandumin e shqiptarëve drejtuar asokohe delegatëve të Fuqive të Mëdha në Konferencën e Paqes në Hagë, të cilin Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Memorandumi shqiptar.

Një memorandum nga shqiptarët e tri feve u është dërguar delegatëve të Fuqive në Konferencën e Hagës. Ata formulojnë kërkesa në favor të krijimit të shkollave shqipe, të administrimit më të mirë të drejtësisë në trevat shqiptare dhe dhënies së lirive të përputhshme me progresin modern :

“Ne duam shkolla shqipe, ku fëmijët tanë të mësojnë; ne duam shkolla kombëtare, ku të mësohet gjuha jonë, e shtypur dhe e ndaluar deri tani.

Ne duam reforma të thella administrative. Të lodhur nga presioni dhe shtypja e zyrtarëve të paskrupullt dhe të papërgjegjshëm, ne kërkojmë një administratë autonome, të ndershme; një administratë e denjë për një komb të qytetëruar.

Këtu përqendrohen kërkesat tona. Prej vitesh ushtarët e uritur të Sulltanit të Kostandinopojës dhe hordhitë e vrasësve grekë kanë kryer një gjueti të tmerrshme në Shqipëri. Pa dallim race apo feje, vrasin, masakrojnë, burgosin, internojnë…

Kërkesat tona nuk janë të tepruara. Ne nuk jemi, thënë në mënyrë të qartë, revolucionarë, thjesht jemi të lodhur duke jetuar në anarki dhe na vjen turp të shohim se vendi ynë i bukur përbën një plagë dhe një të keqe të turpshme në krah të Evropës.

Ne duam që Shqipëria të jetë e shqiptarëve. Ne pretendojmë të drejtën e qytetërimit. Ne duam të çlirohemi nga barbaria; ne duam të thyejmë matricën që na rrethon, me një fjalë, duam të jetojmë.”

Prof. Dr. Romeo Gurakuqi/

Me dekretet 140 dhe 141 te Mëkëmbësisë së Përgjithshme me, 8 prill 1940 u themeluan dy institucione:

1- Fondacioni “Skanderbeg”

2- Instituti i Studimeve Shqiptare.

Disa emerime ne kete Institut jane realizuar me dekret te Ministrit Ernest Koliqi: Aleksandër S. Drenova, poet, Bukuresht; Xhevat Korça, historian, Tiranë; Padër Justin Rota, linguist, letrar, Shkodër, Et’hem Haxhiademi, dramaturg, Tiranë.

Perndryshe me Dekret të Mekëmbësisë së Përgjithshme në Tiranë, anëtarë të Institutit të Studimeve Shqiptare u emëruan:

Italianë: Profesor Antonio Baldacci- gjeograf, etnograf, botanist (Bolonjë); Profesor Matteo Bartoli, linguist, (Torino); Profesor Sergio Bettini, historian arti (Padova); Padre Nilo Borgia historian dhe letrar (Grottaferrata); Padre Fulvio Cordignano, historian dhe gjuhetar (Shkodër); Profesor Francesco Ercole, historian (Romë); Profesor Angelo Leotti ekspert i gjuhes shqipe (Bolonjë); Dr. Nicola Lorusso Atoma, eksperti i studimeve historike (Tiranë); Profesor Genaro Maria Monti, historian (Napoli); Profesor Domenico Mustilli, arkeolog (Napoli); Paolo Emilio Pavolini, filolog (Romë); Profesor Papas Gaetano Petrotta, filolog, letrar (Palermo); Dr. Giuseppe Schiro, filolog (Romë); Profesor Carlo Tagliavini linguist (Padova); Padre Giuseppe Valentini historian dhe letrar (Shkodër).

Personalitetet shqiptare të emëruar ishin:

Dhimiter Berati ekspert i studimeve historike (Korçë); Profesor Eqerem Çabej, gjuhëtar (Tiranë); Padër Gjergj Fishta, poet (Shkodër); Profesor Karl Gurakuqi gjuhëtar dhe letrar (Tiranë); Padër Anton Harapi letrar (Shkodër); Profesor Kolë Kamsi gjuhëtar dhe historian (Tiranë); Dr. Vangjel Koço (Tiranë); Ernest Koliqi, poet dhe letrar (Tiranë); Senator Mustafa Kruja linguist dhe letrar (Tiranë); Profesor Mati Logoreci letrar (Tiranë);Padër Benardin Palaj folklorist; Profesor Ndue Paluca; Dr. Ilo Mitko Qafëzezi, historian (Korçë); Profesor Namik Resuli linguist (Tiranë); Dom Lazër Shantoja poet dhe letrar (Tiranë); Profesor Aleksander Xhuvani linguist dhe letrar (Tiranë); Dr. Eqerem bej Vlora historian dhe gjeograf (Vlorë).

Me të njejtin dekret President i Institutit u emërua Profesor Senator Mustafa Kruja, zevëndës President Profesor Taglaivini.

Këshilli Shkencor i Institutit të Studimeve Shqiptare i “Fondatës Skandërbeg” do të përbëhej nga kryetar Senator Mustafa Kruja, Nënkryetar Prof. Carlo Tagliavini, Këshilltarë: Prof. Eqerem Çabej, Padre Zef Valentini, Dom Lazër Shantoja, Prof. Aleksander Xhuvani.

Pasi Mustafa Kruja u be kryeminister, Kryetari i dytë i Institutit ka qene Prof. Ernest Koliqi.

Si Kryetari ashtu edhe anëtarët e Institutit te Studimeve Shqiptare gëzonin nderimet, titujt, privilegjet dhe dinjitetin e përcaktuem për Ministrat e Shtetit dhe për parlamentarët.

Mbas pushtimit gjerman të Shqipërisë, krijimit të institucioneve

të reja indipendente të shtetit, fillimit të stabilizimit të kuadrit

të ri ligjor,

INSTITUTI I STUDIMEVE SHQIPTARE

TRANSFORMOHET NË

INSTITUTI SHQIPTAR PËR STUDIME DHE ARTE

Instituti i Studimeve Shqiptare i paraqiti Këshillit të Ministrave, veç projektit të modifikimeve në statutin e këtij institucioni, një raport mbi veprimtarinë e plotë të tij deri në fund të vitit 1943, buxhetin vjetor prej 250000 fr. shq. dhe skicë-idenë e kanalizimit të veprimtarisë drejt themelimit në të ardhmen të Akademisë Shqiptare të Shkencave, sikurse ngjashëm kishte dodhur edhe në vendet e tjera ballkanike.

Me kërkesën e Kryeministrit Rexhep Mitrovica, drejtimin dhe

riorganizimin e Institutit të Studimeve Shqiptare me 25 shkurt të vitit 1944 e mori Patër Anton Harapi, në një mbledhje solemne të zhvilluar në Institut, ku morën pjesë e gjithë trupa e Këshillit të Shtetit, Misat e qeverisë, anëtarët e institutit, Aleksander Xhuvani, Ekrem Vlora, Anton Paluca, Xhevat Korça, Dhimiter Beratti, Don Lazer Shantoja, Karl Gurakuqi, Odise Paskali, Lasgush Poradeci dhe gjithë punonjësit e institucionit.

Të nesërmen me 26 shkurt 1944, në Zyrën e Këshillit të Naltë, At Anton Harapi, në cilësinë e tij si patron dhe drejtues i institutit, mblodhi anëtarët e caktuar për modifikimin juridik dhe përshtatjen me rrethanat e reja politike, të Misionit dhe Statutit të Institutit

të Studimeve Shqiptare, që u caktuan në mbledhjen e një ditë ma parë. Ky grup punues përbëhej nga Profesor Aleksandër Xhuvani, Profesor Karl Gurakuqi, Dr. Xhevat Korça dhe Prof. Odise Paskali. Në këtë mbledhje para së gjithash u vendos të transformohej emri i institucionit që nga kjo ditë e mbrapa do të thirrej, Instituti Shqiptar për Studime dhe Arte. Po ashtu u vendos që privilegjet që deri në atë kohë gëzonin të huajt, nënkuptoheshin studiuesit

italianë të lidhur me qeverinë e Romës e kohës së Musolinit zot i plotfuqishëm i vendit dikur, të abrogoheshin. Të huejt e çdo kombësije mund të merreshin si anëtarë të jashtëzakonshëm të institutit, por ata duhej të ishin përsonalitete të shquara për merita të posaçme në fushën e studimeve albanologjike. Anëtarët

e deriatëhershëm shqiptarë të Institutit rikonfirmoheshin. Anëtarët e rinj propozoheshin prej Institutit, ndërsa emërimi i tyre dekretohej vetëm prej Këshillit të Naltë të Shtetit (Regjenca). Anëtarët e brendëshëm nuk do të ishin ma shumë se 40 vjeç. Në statutin e ri, fjalët “Këshilli i Ministrave”, “Mëkambësija”,

“Ministrija” zëvëndësoheshin me fjalët “Këshilli Naltë”, mbasi Instituti me statutin e ri varej tanimë drejtpërdrejtë prej Kreut Kolektiv të Shtetit.

Me 23 prill 1944, ditën e Shën Gjergjit, u zhvillua ceremonia e riorganizimit të Institutit në Mbledhjen e Përgjithshme të Misave të tij, nën drejtimin e Kryetarit Padër Anton Harapi dhe me praninë e Kryetarit të Regjencës Mehdi Frashëri. Me ketë rast u komunikua ligja e re, që urdhnonte organizimin dhe aprovimin e Institutit në format të ri, emnimi i kryetarit dhe u pranuan Misat e rinj. Sipas strukturës së re Kryetar Nderi u caktua Shkelqesa At Anton Harapi, zv, Kryetar Dr. Odhise Paskali. N/Kryetarë: Prof. Aleksander Xhuvani për Degën e Letërsisë, Dr. Odhise Paskali për Degën e Arteve dhe Dr. Hasan Dosti për Degën e Shkencave. Misat e rinj ishin: Fan. S. Noli, Mit’hat Frashëri, Ali Asllani, Kristo Floqi, Ekrem Çabej, Krist Maloki, Dom Ndoc Nikaj, At Pashk Bardhi, Spiro Konda dhe Vasfi Samini. Misat e vjetër u riemëruan. Kryetari i Institutit, në fund të mbledhjes analizuese dhe riprogramuese të institucionit, emnoi edhe Misat Korrespondentë: Rexhep Krasniqi, Koço Tasi, Hamdi Sulçebe, Vangjel Meksi, At Marin Sirdani, Kostaq Cipo, Hamdi Karazi, Jakov Milaj, Dom Ndre Zadeja, Osman Myderrizi, Dhimiter Pasko, Hamdi Kokalari, Ilia Mitrush Panariti, Don Nikoll Gazulli dhe Bashkëpunëtorët e Jashtëm sipas drejtimeve.

Rreth Institutit të Studimeve Shqiptare/Institutit Shqiptar per Studime dhe Arte në Tiranë, qe eshte Akademia e Dyte Shqiptare e Shkencave, mbas Komisise Letrare ne Shkoder, u mblodh e gjithë elita intelektuale e letrave shqipe. Në qoftë se vihet re me kujdes, pjesa më e madhe e kësaj elite, ose do të eliminohet nga skena pas 4 vjetësh, ose do të detyrohet të largohet nga vendi dhe veç shumë pak nga ata, mundën të mbijetonin në vetminë e tyre intelektuale brenda territorit të shtetit shqiptar pas ardhjes së komunistëve në pushtet.

Zhvillimet e pas vitit 1944 në Shqipëri do t’i vendosin punët e vyera në fondin e dorëshkrimeve të shkruara nga autorë të ndaluar për 50 vite me radhë. Me kalimin e kohës, një pjesë e rëndësishme e

tyre humbën. Shumë vepra nuk gjenden as në fondet e Akademisë dhe as në ato të AQSH.

Ndërkohë që Shqipëria e pas vitit 1990 ende nuk ka ndërmarrë një nismë për t’i rinxjerrë në dritë përmes një investigimi zyrtar te programuar shteterisht, ose për t’i inventarizuar ata që ende ruhen ndër arkivat e lartpëmendur, ose për t’i përfshirë vëllimet e gjetura tanimë, në fondin e edukimit të brezit të ri të Shqipërisë.

Nga Vilson Haxhiraj/

Ismail Qemali është  i vetmi personalitet shtetformues në botën e qytetëruar, që pas më shumë se një shekulli, ende, nuk ka një monument në kryeqytetin e shtetit të tij. Monumentet  kushtuar Ismail Qemalit janë fare fare të pakta. Pas varrit monumental, shtatorja e tij  është  figure  qendrore e Monumentit të  Pavarësisë. Në v.1974  Odise  Paskali  krijoi  për ambientet e Muzeut Kombëtar  shtatoren e Skënderbeut, Ismail Qemalit dhe të Enver Hoxhës. Dështimi i konkursit për një statujë të Ismail Qemalit, në 100 vjetorin e Pavarësisë  detyroi organizatorët të  nxirrnin nga Muzeu Historik  shtatoren e tij dhe ta vendosnin aty ku është sot. Pritshmëritë  që qeveria Rama të ngrinte një monument të ri, në 110 vjetorin e Pavarësisë, ishin të mëdha. Vendosja e portretit të Ismail Qemalit në ambientet e administratës publike, ndër vendimet e para të z.Rama, mori  mbështetjen e mbarë opinionit publik dhe krijoi iluzionin, që hapi i radhës do të ishte ngritja e monumentit  të tij në Tiranë. Por zelli atdhetar i k/ministrit tonë nuk e kapërceu  këtë cak. Dhe jo për mungesë fondesh. 35 milion euro është vlera e investimit shtetëror për rikulifikimin e Sheshit Kombëtar të Flamurit  dhe Muzeut Kombëtar Pavarësia,  projektuar sipas shijeve ekstravagante të z.Rama. 10 % e kësaj vlere do të mjaftonte për të ngritur monumentin e Ismail Qemalit në Tiranë, me konkurs ndërkombëtar, kthimin në identitet të Sheshit Kombëtar të Flamurit, duke rindërtuar  shtëpinë e Xhemil Bej Vlorës  ku u mbajt Kuvendi Kombëtar i Vlorës dhe u ngrit flamuri ,si dhe shtëpinë e Sharrajve, objekte historike, të lidhur pazgjidhmërisht me Aktin  e Shpaljles së Pavarësisë Kombëtare. Injorimi  zyrtar  i  figurës së Ismail Qemalit  në këtë vit jubilar të Pavarësisë  është  thjesht dështimi  radhës i k/ministrit Rama, vazhdim  llogjik i performancës  negative të qeverisjes së tij 9 vjeçare. Nuk mund të ndodhte ndryshe.Në politikë  kushti i parë për të patur sukses është  motivimi atdhetar për mbrojtjen e interesit publik, që bje ndesh me strategjinë e k/ministrit Rama, që po e shet  Shqipërinë në ankandin e PPP-ve dhe konçensioneve. Papërgjegjshmërinë  e  shtetit në këtë fushë është përpjekur ta korrektojë shoqëria civile. Prej v.2016  monumenti i Ismail Qemalit lartësohet në një nga sheshet kryesor të Prishtinës, vepër e skulporit Agim Mulliqi dhe invesitorë një grup biznesmenësh vlonjatë. Deputeti Bujar Leskaj ka përfunduar proçedurat ligjore për vendosjen e një tjetër monumenti të Ismail Qemalit në  Shkup, të  RMV. Por detyrimet ligjore për monumentet e etërve të kombit janë të shtetit shqiptar, si përfaqsues i shoqërisë dhe subjekt me mundësitë e duhura financiare  për të  përballuar shpenzimet për ngritjen e monumenteve cilësorë, që të pasqyrojnë  me nivelin të lartë  artistik madhështinë e veprës së tyre. Vlerësimi me monumente i figurave të shquara të kombit është tregues qytetarie dhe atdhetarie  i shoqërive dhe elitave intelektuale, veçanërisht  atyre politike. Është absurde të  argumentosh nevojën  për të patur monument të Ismail Qemalit në Tiranë, sepse asnjëherë monumentet për Ismail Qemalin nuk kanë për të qenë të mjaftueshme.  1000 statuja dhe monumente ka kancelari Bismark, heroi i bashkimit të Gjermanisë. Po kaq vlerësohet numri i statujave dhe monumenteve edhe për Mustafa Qemalin e Turqisë. Amerikanët, veç të tjerash, i kanë gdhendur në shpate mali në përmasa vigane, monumentet e etërve të kombit. Heronjtë e kombeve nuk kanë nevojë për monumente. Jemi ne të gjallët,që duhet të shohim si vlerësohen dhe çmohen  ata që punojnë për atdhe. Edukimi atdhetar i brezave, në çdo shoqëri , ka në themel  referencat më pozitive të historisë kombëtare, ngjarjet e mëdha, fitoret  dhe arritjet e mëdha dhe protagonistët e tyre. Ismail Qemali është guri më i madh dhe më i  rëndë në themelet e godinës së shtetit shqiptar. Pas Skënderbeut është personaliteti, që ka ndikuar më shumë në formimin e identitetit dhe ndërgjegjes tonë  kombëtare. “Në  memorien  e shqiptarëve  emri dhe figura  e Ismail  Bej Vlorës  është gati një gjysmë perëndi.” ( 1). Ky  vlerësimi vjen jo vetëm nga perceptimi publik, por nga bota  akademike, që në vazhdimësi  dhe koherencë ka vlerësuar me nota të larta veprën e Ismail Qemalit. Ismail Qemali ishte personalitet i Rilindjes Kombëtare. Thënia e famshme e Engelsit për Rilindjen Europiane,  “Kjo epokë kishte nevojë për titanë dhe nxori titanë….” u shkon për shtat edhe Rilindasve tanë të shquar. Ismail Qemali  ishte  burrë shteti, legjislator dhe personalitet shtetformues. Edhe pas 110 vjetësh ai vazhdon të ketë diferenca tepër të mëdha me shtetarët  pasardhës, si lider me personalitet të spikatur ,por  veçanërisht për përkushtimin e pakufishëm dhe pa kushte ndaj Shqipërisë. “Me përvojë dhe talent në fushën e drejtimit shtetëror dhe të diplomacisë, sidomos  në sajë të artikujve të botuar në  gazetat  më të mëdha të Europës, Ismail Qemali u bë  figurë e shquar  e perandorisë  osmane dhe shumë i njohur ndërkombëtarisht.” ( 2 ) Në v.1876  ishte pjesë e  stafit  të  k/ministrit e Mitat Pasha  për hartimin e Kushtetutës së parë të perandorisë osmane. Në v.1897 i paraqiti sulltanit një promemorje dhe një  projekt kushtetutë, që i hapte rrugë reformave decentralizuese dhe kthimit të perandorisë  në monarki  kushtetuese. ”Promemorja zgjoj  interes në opinionin zyrtar dhe publik të disa shteteve të Europës, pati jehonë në shtypin e tyre, që e cilësoi autorin  reformator ,burrë shteti  të  shquar dhe largpamës.”( 3 ) Arratisja e Ismail Qemalit në v.1900 u bë lajm për shtypin europian dhe  amerikan. Ai do të  kthehej në v.1909  si deputet  dhe do të zgjidhej  drejtues i opozitës  liberale në parlament. Pas traktatit politik të Sami Frashërit, “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhet”, Ismail Qemali ishte i dyti nga personalitetet  shqiptare të kohës, që hartoi një program  për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare. Programi u paraqit në  gazetën italiane “Tribuna më 21 maj te v.1909. Më 15 tetor  botoi në revistën ”Albania” të Faik Konicës thirrjen “Vëllezërve Shqiptarë”. Ismail Qemali është pjesë e atdhetarëve dhe intelektualëve elitarë, që koha i nxjerr në skenë për të bërë histori dhe për të mbetur përjetësisht pjesë e saj, duke identifikuar me emrin e tyre pjesën më të rëndësishme të historisë së kombit, atë të kalimit nga robëria në liri.  

Referenca:

  (1) R.Qafoku-33 k/ministrat e Shqipërisë.                                                                                                      (2) Akademia e Shkencave: Historia e Popullit Shqiptar.pj.2.                                                                     (3) Poaty.                                                                                                                                                                                                                                                              

Nga Pertefe Leka/

“Për herë  të parë bëhet  në Shqipëri, në gjuhën shqipe provimi i maturës (1922-1928). Të jetë fatlum dhe me këmbë  mbarë, ky hap me të cilin fillon indipendenca dhe në fushën arsimore të kombit shqiptar.” M. Ivanaj.

Gjimnazi publik, laik në Shkodër, u hap me një vendim të Këshillit të Ministrave, 11Gusht 1922. Një ngjarje me rëndësi të veçantë, si nevojë e kohës, në një qytet me tradita dhe me kontribute në fushën e Arsimit Kombëtar.Një veprim i vonuar, sepse shkollat e para shqipe ishin hapur në veri të Shqipërisë dhe në Shkodër 400 vjet më parë.sipas studimit të At Donat Kurtit (shkrimtar,etnolog,profesor,përkthyes,i persekutuar nga regjimi komunist,vdiq në varfëri duke lënë një pasuri të madhe :”Visaret e Kombit”dhe fjalorin frazeologjik me 45000 fraza shqip) dhe sipas studimit të Amerikanit Edwin Jacques me titull “Historia e popullit Shqiptar nga lashtësia deri në  ditët e sotme.” ( Për dijeni, në veprën e shkruar të misionarit amerikan Edvin Zhak “The Albanias : An Ethnik from Pre-Historic Times to the Present”) përmendet Kolegji i Shën Savjerit me 400 studentë, ku merrnin arsim teknik dhe tregtar.Ishte një qendër shkencore jo vetëm për Shqipërinë, por për krejt Ballkanin, pasi kishte të parin observator astronomik 1888, që shërbeu deri sa u konfiskua nga komunistët me 1946. Gjithashtu theksohet Shtypshkronja e Shkodrës, disa vite pas shpikjes së Madhe të Gutenbergut, që gjallëroi jetën intelektuale në qytet,duke i dhënë shtysë lidhjeve të drejt për drejta me përendimin. Kështu, aty kishte një jetë intelektuale plot energji, ku përhapej kulturë.) Duke ditur këte të kaluar të edukimit shkollor, po rritej presioni i opinionIt publik të qytetit që përfaqësohej nga një peticion prej 58 firmash, ku përmblidhte shtresa të ndryshme me kërkesën si domosdoshmëri për një shkollë shtetërore, laike për Shkodrën, për qytetin e kulturës së lashtë. Megjithëse përpara kësaj, kishte ndonjë shkollë shtetërore në qytet, siç ishte Shkolla e Parrucës, që e administronte Komisioni Arsimor i ngritur më 1913, pranë Bashkisë, i drejtuar nga personalitete të larta si Xhemal Naipi,Hafiz Ibrahim Repishti,Mustafa Kruja, At Gjergj Fishta, Hafiz Abaz Golemi, Gaspër Mikeli, Sheuqet Muka, P.Anton dhe Mark Harapi….të cilët nxitën dhe u bënë promotorët kryesorë të hapjes së Gjimnazit shtetëror edhe pse një pjesë e tyre jepnin mësim në shkolla jo shtetërore, ata nuk hezituan të bashkonin vullnetin e tyre në këte moment historik. Në ndërtesën e shkollës, studentët hynë në klasat përkatëse me 5 Tetor 1922. Nxënësit vinin nga shkollat qytetëse, shkolla tregtare, gjimnazi Françeskan, nga medresetë…më vonë edhe nga Kosova, Ulqini e Çamëria. Në ate kohë kërkohej një drejtor me autoritet shkencor, për këte u propozue Maksimilian Lambertz….(Albanologu Lambertz,1882-1963.i cili për herë të parë dëgjoi gjuhën shqipe në Atikë të Greqisë, e mësoi ate dhe nuk iu nda studimeve albanologjike, mbi folklorin, mitologjinë gjuhësinë letersinë historinë….deri sa vdiq. Përktheu gjermanisht Lahutën e Malcisë dhe për poetin e Madh shkruan : Fishta është poeti më gjenial që deri më sot ka dhënë Shqipëria.Ai është Epiku më i madh i shekullit, Homeri Shqiptar dhe” Lahuta e Malcisë” Iljada Shqiptare)

Në fakt Drejtori i parë i këtij Gjimnazi u emërue Prof.Xhevat Korça,(10 Janar 1893–—27 Korrik 1959), student i Zosimeas dhe Universitetit të Vjenës për Filozofi dega Histori,Ministër Arsimi në Qeverinë e Mustafa Krujës, vdiq në burgun Famëkeq të Burrelit, viktimë e diktaturës komuniste.

Në vitin e dytë shkollor të gjimnazit drejtor ishe Prof.Mirash Ivanaj (12 Mars 1891—22 shtator 1953) origjinë nga Trieshi i Malësisë Madhe. Pasi vazhdoi Gjimnazin Klasik në Pozharovac-Beograd,studimet e larta i mori në Universitetin e Romës, ku u laurua në dy degë, Filozofi-Letërsi,dhe Jurisprudencë. Ishte publicist,jurist,arsimtare e drejtor, Ministër Arsimi me një kontribut të vyer në politikën arsimore,me të ashtuquajturën ”Reforma Ivanaj” Vdiq në burg, pak përpara se ta plotësonte dënimin. Në këte Gjimnaz të Shtetit, një Institut i mesëm i teknikës arsimore, ushtruan profesionin një trupë mësuesish patriotë të përgatitur në Universitet e Evropës, të cilët zbatuan programet më efikase të një sistemi shkollor më të përparuar të kohës.Të parët ishin Prof.Kolë Kamsi, Simon Rrota, Ndue Paluca,Ruhi Zeka,Luigj Shala,…..( më vonë ndër vite në këte gjimnaz u emëruan shumë Personalitete të shquara, si Aleksander Xhuvani,Skender Luarasi.Gjergj Kokoshi, Eqrem Çabej,Mustafa Demiri)…. Mësuesit punuan me programin e gjimnazeve franceze të pranuar nga Kongresi Arsimor 1922.Ndër figurat më të spikatura që hyri thellë në memorjen e shkodranëve dhe më vonë të gjithë shqiptarëve ishte Prof.Dr.Mirash Ivanaj. Mjaftuan vitet e para të veprimtarisë padagogjike të Ivanajt, për të konturuar në shembëlltyrën e mësuesit, edukatorit, drejtuesit dhe organizatorit me dije të shumanëshme të thella të qëndrueshme dhe aktive. Si drejtor i gjimnazit Ivanaj në zbatimin origjinal të programit shkencor e pedagogjik për formimin kulturor të nxënësve, kërkonte vendosjen e çdo shkence mbi themele shqiptare, që përparimi i shkollës të ishte në dobi të zhvillimit të vendit.Shumë e rëndësishme për Ivanajn ishte zhdukja e ndasive fetare,krahinore,që propogandat e huaja ndër shekuj kishin helmue mendjen dhe shpirtin e shqiptarëve.Ai mbronte idenë se shkolla,do të hapi horizonte të reja me studimin e shkencave, sidomos të matematikës. Bashkëpunimi im me Drita Ivanaj,(1993) mbesa e Zotni Mirashit, siç e thërriste im atë mësuesin e tij,më ka ofruar me njohjen e dokumentacionit përkatës të familjes Ivanaj.Drita më autorizoj duke më dhanë të drejtën të hulumtoja në Arkivin e shtetit, në bibliotekat shtetërore,dhe së fundmi edhe në dosjen e burgut të Mirash Ivanajt, e tërhequr prej saj këto kohët e fundit.Nuk besoj të ketë mësues dhe drejtues arsimi  jo vetëm në Shqipëri dhe përtej që të ketë marrë vleresime nga nxënësit e tij, kolegët, eprorët, si Prof. Mirashi. Në librin me autor Iljaz Gogaj  “M.Ivanaj personalitet i shquar i Universit Shqiptar “ janë përshirë dhjetra  emra intelektualësh, që kanë shkruar, libra, Letra, kujtime , ditare, po  përmend disa, Dhimiter Pasko,Skender luarasi, Meri Lalaj ( librin për Institutin e vajzave  në Tiranë ia kushtoi Prof. Ivanajt), Ish- nxënës  të Ivanajt, shkruan. kujtimet e tyre, Rrok Zojzi etnograf,Dr. Jakov Milaj,  Jahja Domnori,mësues,Pal Doçi historian, Veis Seiko, avokat  nga Çamëria,kolegë të Ivanajt, Prof.Ahmet Gashi,Gjergj Kokoshi, Palokë Traboini, Atë Athanas Gega, historian nga Trieshi i Malësisë Madhe, Marash Mali  historian. Nga  Prof. Lazër Radi janë  botuar librat : “Misteret e një Ministri”,”Epopeja e Njeriut “,” Ministri i hekurt “ pa llogaritur artikuj  nga bashkëvuajtësit  e studime të pafund  nga personalitete shqiptare . Figura e tij ka  hyrë edhe  në vepra Arti “,Vizatim Portreti i M.Ivanaj 1947 “ nga piktorja e famshme Androniqi Zengo  Antoniu.Arkitekti piktor Maks Velo , i dhuroi “Fondacionit M.M.Ivanaj “ Portretin e Mirash Ivanajt Nxënësi i M.Ivanajt, Dr. Belul Voshtina  nga Çamëria kishte organizuar me shokët të bënin Bustin e  mësuesit tyre, por mbeti  maket  i papërfunduar, sepse filloi lufta .Vepra e Dedë Shytit “ Kronikë Rapsodike “ kushtuar patriotëve Martin e Mirash Ivanaj,  ku janë gëdhendur  emrat  dhe  bëmat  e Ivanajve, këndohet  me çifteli …Disa poezi të Ivanajt janë kompzuar nga  muzikanti Lekocaj ….Duke pasë përpara  gjithë këto  vlerësime  nga njerëzit më të shquar të  Shqipërisë dhe më tej,  I kam   përmbledhur në  studimin e dokumentuar  Idetë Mirashiane për reformimin e shkollës kombëtare të cilat i kishte zbatuar në Gjimnazin e Shkodrës. Ivanaj ishte shumë I vëmendshëm për të ruajtur strukturën e shkollës si gjimnaz dy degësh, klasik e real, u përpoq që shkolla t’i përshtatej nevojave të nivelit të përgjithshëm të vendit dhe e gëzoi pa masë maturën e parë, që nxori mësuesit e rinj, për të cilët kishte shumë nevojë Shqipëria.( Ata ishin Rexhep Bërdica,Qamil Golemi, Jahja Domnori,Refik Shpuza,Xhemal Lopçi,Ahmet Ashikja.Nga këta   Maturanti  Qamil Golemi, ka  përshkruar  provimet e maturës  në kronikën  e mbajtur  për zhvillimin e provimeve   të degës normale  në vitin shkollor  1927-1928.(dokumentuar në  librin  “Rruga e mundimeve e shkollës shqipe  1912- 1944 “ f.111 . )Bashkëvuajtësi, personaliteti i shquar, Prof.Lazër Radi, për këte grup,ka cituar fjalët e Ivanajt të shprehura kur vuanin denimin në izolim: ”Në Gjimnazin e Shkodrës kam pasë disa nxanës shumë të mirë, sidomos të edicionit të parë të maturës që edhe sot i kujtoj me respekt”). Por, si drejtues,Ivanaj, nuk u kufizua vetëm me studentë  brenda kufijëve të cunguar të Shqipërisë, por u kujdes gjithashtu të tërhiqte sa më shumë nxënës nga Kosova dhe trojet shqiptare jashtë kufijëve shtetëror, që nepërmjet tyre të shpërndahej dituria në gjuhën shqipe. Duke I kushtue vëmendje organizimit dhe drejtimit të shkollës, pati kujdes për të afrue e vëllaznue nxënësit me besime të ndryshme e zakone krahinore.Themeloi shoqatën “Besa” me nxënës të gjimnazit, ku kërkoi të nxirrej një e përkohshme nga vetë shoqata.Bëri çmos të krijonte një fanfarë të vogël dhe korin me nxënës të talentuar.Duke e parë në mënyrë të veçantë edhe landen e muzikës që “Asht mjeti ma efektiv për dëfrimin dhe naltësimin e shpirtit të nxanësve”. Gjithashtu për zhvillimin e sporteve, përveç futbollit i dha prioritet edhe sporteve të tjera për të cilët investonte edhe nga paratë e veta,sidomos për mjete dhe uniformat sportive, kur nuk mundësohej nga ministria.Vlen për t’u përmendur se kur mori postin e Ministrit të Arsimit,bashkëpunoi ngusht me Dr.Vasfi Samimin dhe e realizoi përkushtimin e tij për Themelimin e Kombëtares së Futbollit të Shqipërisë në vitin 1934. Qellimi kryesor ishte të kultivonte identitetin kombëtar dhe përkatësinë kulturore për një arsim cilësor gjithëpërfshirës në zhvillimin intelektual, etik, fizik,estetik dhe social.( Dr.Vasfi Samimi Visoka,(1905-1981) veteriner, shkencëtar biolog,futbollisti shqiptar i Fenerbaçes, themelues i Kombëtares së Futbollit Shqiptar, krjoi të parin laborator biologjik me Dr.Bilal Golemin,mësues në Shkollën e Mesme Veterinare Shkodër,Profesor në UBT,shkrimtar,publicist,përkthyes..I denuar në Gjyqin Special për veprën Atdhetare “Nëna Kosovë”). E këto shtylla të forta të vendosura që në themelet e viteve të para të gjimnazit të shtetit i rezistuan kohërave dhe në vazhdimësi u ruajt struktura e mësimdhënies edhe në periudhat më të vështira të përsekutimit të mësuesve dhe studentëve, qytetarë të ndershëm, me shpirt të lirë për demokraci dhe bashkim kombëtar. Kam pasë fatin që të isha nxënëse në dy shkollat e mesme si dy degë të Gjimnazit të shtetit :Dy vitet e para të shkollës së mesme t’i kaloja në Gjimnazin 28 Nëntori, ku nuk mund të harroj mësuesit e mi të nderuar, Kadrie Kopliku,Gema Tirana,Zyhdi Zekja, Drita Shundi Siliqi, Urti Osmani,…Dhe dy vitet e dyta në shkollën pedagogjike “Shejnaze Juka”me drejtor  Gani Daiu dhe mësues Safet Hoxha, Eqrem Rusi, Simon Rrota,Leonard Deda, Abdyl Kajanaku,Shefik Osmani,Arta Frania… Për secilin mësues të lartpërmendur mund të shkruhen faqe të tëra respekti….Ndërsa ndër më të rinjtë që kam njohur si vazhdues i traditës më të mirë dhe ithtarë i Prof.M Ivanajt mund të shquaj, ish-nxënësin dhe mësuesin e këtij Gjimnazi, Ahmet Boriçi,mbaruar për matematikë me 1972.Si didakt dhe botues tekstesh vazhdon të kontribojë në këte drejtim.Ai ka një veprimtari të dendur si hartues tekstesh shkollore mbi 27 botime të ndryshme…. nuk është rastësi për metodistin A.Boriçi.të ketë këte ecuri . I edukuar në një familje mësuesish dhe vazhdues i paraardhësit tij të mirënjohur, Daut Efendi Boriçi, për botimin në Stamboll 1861 të Abetares Shqip, si dhe për dorëshkrimin e një gramatike shqip dhe fjalori osmanisht- shqip,duke mbetur një shembull i lartë në historinë e arsimit shqiptarë (Daut Efendi Boriçi,si student i suksesshëm i gjimnazit Zosimea të Janinës dhe i Stambollit, u përzgjodh nga Mustafa Pasha, kur ishte në Stamboll, si mësues privat për djalin e tij.Kur u kthye në Shkodër e ushtroi profesionin e mësuesit në Ruzhdijën e Pazarit. Ishte hartues peticionesh dërguar Kong. të Berlinit si kryetar i degës së Lidhjes Prizrenit, Shkodër.Ka mbetur i përmendur për fjalimin në ceremoninë e hedhjes se themeleve të Kishës Madhe, me 1858) duke i dhënë prioritet punës organizative, mësimore edukative të Ivanajt, shembulli i të cilit ka vlera të patjetërsueshme edhe për Arsimin sot e nesër, mendova ta zgjeroj se si u konkretizue përvoja e Ivanajt në Gjimnazin e Shkodrës, për të refomuar arsimin në shkallë kombëtare,kur mori postin e Ministrit të Arsimit, që i shërbejnë arsimit kombëtar edhe sot.





PROF. MIRASH IVANAJ, PUBLICIST,  MËSUES, DREJTOR, MINISTËR ARSIMI, JURIST, POLITIKAN…PËR SHKOLLËN KOMBËTARE SHQIPTARE

Dr. Mirash Ivanaj, si vazhdues i denjë i mendimit iluminist të rilindësve, por tashmë në kushte të reja të vendit dhe brenda tij, bëhet ideatori i shkollës shqiptare. Ai përpunon drejtimin modern të saj sipas shëmbëlltyrës së sistemit arsimor bashkëkohor oksidental, duke ruajtur me xhelozi veçantitë kombëtare.Shkollën e shihte si vatër kryesore të përparimit të përgjithshëm të popullit tonë, me të cilën duhen luftuar dhe mposhtur synimet arsimore të armiqve në çdo kohë dhe kërkonte arsim të detyruar e falas për të gjithë shqiptarët meshkuj e femra, “Jeta moderne e shteteve — pohonte Dr. Ivanaj para parlamentit shqiptar, – ka pru me vedi nji mënyrë pushtimi tjetër, qi asht robnija mendore, vorfnia morale, me të cilin shkatërrohen shtetet ma të fortat, racat ma konservative. Kësaj mënyre të kadalshme shkatërrimi, me të cilën krijohen njëri mbas tjetrit brezat gjithnjë ma të dobët e shkatrrues traditash të popullit të vet, kësaj mënyre të sigurt vdekjeje të një kombi, mund t’i kundërvihet një rezistencë vetëm me një armë të ngjashme, e kjo asht bashkimi kombëtar, asht edukata kombëtare e bazueme mbi gjuhë, mbi burrni, mbi traditat e përbashkëta, mbi interesat e përgjithshme të popullit”, GjimnazI shtetëror 1922 në vitin e dytë të jetës së tij pati si drejtor, Dr. Mirash Ivanajn, u shque si organizator dhe drejtues që rëndësinë më të madhe ia kushtoi disiplinës në punë mësues-nxënës. Si mësues e ngriti mjeshtërinë e tij në art dhe me erudicionin, seriozitetin në punë, talentin e taktin pedagogjik, vuri në jetë idetë më të përparuara pedagogjike të kohës, luftoi padijën dhe plogështinë intelektuale, pasivitetin e të mësuarit që nuk synon lirinë e mendimit, zellin dhe kërkimin shkencor. Duke i patur këto cilësi vetë, Dr. Ivanaj do t’i kërkojë këto edhe nga mësuesit e Shqipërisë, posaçërisht kur emërohet në detyrën e ministrit të arsimit “… Me sa të ngulem në misionin, përpara të cilit duhet të zhdukë çdo mendim tjetër, çdo prirje, kërkoj që i tanë veprimi i arsimtarit rreth brezit të ri në shkollë dhe jashtë saj, të përmblidhet në të vetmin kujdes : “NJERËZI E DISIPLINË në një të vetmin mund: burrni e zhvillim mendor, në një të vetmin qellim : bashkim a ndiesi kombëtare; në një të vetmin dashtuni, në një të vetmin besim (M.Ivanaj,- fjala me rastin a marrjes së votëbesimit), kështu punoi gjithë jetën për të ndërtuar një shkollë që do t’i përmbushte këto objektiva, një shkollë që do të ngrihet nga një filozofi, numri një i së cilës, do te ishte ai i atdhetarizmit. Mbi këto filozofi u përpunua politika arsimore e shtetit shqiptar të kohës, qe shprehet ne qëllimet që do të përmbushin shkollat: a) “Arsimi filluer ka për qellim me rrite fëmitë me disiplinë, moral e shpirt kombëtar dhe me i zhvillue fuqitë trupore e mendore, tue i pajisun me njohuritë a aftësitë e nevojshme për jetën praktike, në mënyrë që të bëhen njerëz të mirë e anëtarë të dobishëm për shoqninë kombëtare”, dhe b) Arsimi i mesëm asht rregullue në mënyrën ma të përshtatshme për me i forcue rinisë shqiptare vullnetin e disiplinën në punë dhe me i zgjue ndiesinë e detyrave ndaj vetvetes e ndaj Atdheut tue e pajisun me një kulturë të përgjithshme e kombëtare”. Do të ishte e tepërt te flitet për vlerat aktuala të këtyre qellimeve, për të ilustruar vlerat e Dr. Ivanajt si ideator e reformator, por duhet nënvizuar me të fortë ideja që këto objektiva, sipas Dr.Ivanajt mund t’i realizojë vetem shkolla e shtetit. Këta ide bazale të reformës arsimore të prillit 1933, Dr. Ivanaj do t’i shtronte që me 1924 në gazetën “Republika” ku shkruante: “Flasim për shkollën e shtetit, për shkollën kombëtare, të cilën deri dikund Parlamenti dhe Qeveria e kanë mohue, tue harrue që tri  sende janë, që një shtet për ekzistencën e vet, nuk do t’i lanë t’i ikin prej dore: Ushtrija,drejtësia, shkolla”, Në një numër tjetër të gazetës “Republika” (13 mars 1924), duke folur për shkollën e shtetit, ide që mbështetej nga mendimi intelektual i përparuar i kohës, i cili kërkonte organizimin e një diskutimi akademik mbarëkombëtar, Dr. Ivanaj do të theksonte: Na jena për dijen, na jena për përparimin, na jena për edukimin e vërtetë, na jena për veprim, për punë, për jetë: don me thanë se na jena për shkollën e shtetit’, “shkolla nën kontrollin e shtetit nga klasa a parë deri në fund”, do të kërkoje në të gjitha Shkrimet e rubrikës “Mbi programin tonë” në gazetën “Republika”,
>> Jemi në periudhën historike të pas vitit 1920. Forcat patriotike e demokratike kanë përqëndruar përpjekjet për forcimin e shtetit kombëtar, ende të pakonsoliduar, bëhen përpjekje që ky shtet të formohet me të gjithë elementet e tij, si shtet demokratik, i prirur gjithmonë nga modelet ma të avancuara të demokracive të Evropës Përendimore e të Amerikës. Por, gjendjen e veshtirë ekonomike dhe situatat politike që përjetonte vendi, nxituan t’i shfrytëzojnë fqinjët dhe fuqitë e tjera të kontinentit, të cilët, duke abuzuar mbi hapjen e Shqipërisë ndaj tyre, kërkuan të përfitojnë diçka për qellimet e veta ekspansioniste. Fusha, ku u ndie shumë ndërhyrja e forcave jodashamirëse të shtetit të ri kombëtar shqiptar, ishte arsimi, ç’ka gjeti shprehjen me fluksin e madh të investimeve për hapjen e shkollave private, vaçanërisht atyre të minoriteteve në jug e në veri të vendit, në Korçë e në Vlorë, Tiranë e Shkodër, por, me së shumti, bie në sy përpjekja e shtetit dhe patriarkanës greke për shtrirjen e ethshme të shkollave, jo vetëm në fshatrat minoritare të Gjirokastrës, por mundësisht në mbarë Shqipërinë, si premisë potenciale, për realizimin e ëndrrës së çmendur për Vorio-Epirin, ëndërr të cilën kanë guximin ta përsërisin edhe në ditët tona, në ditët e konsolidimit të shtetit demokratik shqiptar,të vendosur me vullnetin e popullit. Si shumë të tjerë patriotë e demokratë të vërtetë, Dr.Ivanaj do ta kuptojë mirëfilli rrezikun që i vjen vendit nga këto shkolla, prandaj do ta ngrejë zërin në përpjekjen për zbatimin e reformës arsimore, do të nguli këmbë për kufizimin e tyre, duke luftuar që shkolla të mbetet monopal i shtetit, që shteti të ketë të drejtën për të ushtruar kontrollin e tij mbi to. “Për me e shpjegue ose me mirë me thanë për me e kuptue këte mision që shteti asht tue e marrë për të konservue vendin nga çdo zhgatërrim, na duhet me pak fjalë të kuptojmë qartë fatet historike të zhvillimit të edukatës te djelmënisë. Shkollat private deri me sot në Shqypni nuk kanë pasë kuptue misionin e vet, ato në vend që të konsideroheshin bashkëpunatorë të shtetit, kanë kujtue sa duhet me e sulmue, me e luftue shkollën shtetërore” (M.Ivanaj) Këto ide që e ngacmuen që në fillimet e karrierës së tij pedagogjike dhe u përpunuan e morën formë të plotë gjatë kësaj karriere, si mësues e drejtues shkolle, u karakterizuan me reformën arsimore të vitit 1933. Rezultat e veprimit të tij është miratimi në Parlamentin Shqiptar i ndryshimit të nenit 206 të Statutit Themeltar si më poshtë : “Mësimi dhe edukimi i shtetasve shqyptarë janë një e drejtë e shtetit. Jepet vetëm ndër shkolla dhe institute shtetnore shkallësh të ndryshme simbas Ligjes”. “Arsimi filluer për gjith shtetasit shqyptar asht i detyrueshëm dhe jepet falë.”. “Shkollat private, të çdo kategorie qofshin, qi kanë veprue deri sot, mbyllen” (sipas Ligjit Shkallor Nr. 229, dt.11.14.1933)si dhe të nenit 207 që thotë se ne konformitet me Ligjin vetëm shtetasit shqiptarë mund të hapin shkolla të ndryshme private. Shkollën e shtetit ose shkollën e lirë, Dr.Mirash Ivanaj, – Duke e parë këte si shkollë të Atdheut, shkollë të mendimit të lirë e të përparimit, në politikën e tij arsimore synonte që : “shkolla të mos e marrë në kujdes besimin ma fort se fatet e Atdheut, shkollën për djelmërinë a tri besimeve, për të forcue ate bashkim që vetë Zoti na e ka dhanë me një gjak, me një gjuhë, me një interes, megjithëse me tre besime të ndryshme”.
>> Pikërisht për këto ide reformiste në fushën e edukimit dhe të mësimit të breznive shqiptare Ivanaj do të hyjë shumë herët në konflikt me përpjekjet e klerit që synonte të merrte në dorë arsimin në Shqipëri, duke u bërë interpret e zëdhënës i fuqive të hueja që e sponsorizonin: “Dona vetëm të diftojmë absurditetin kah pikëpamja praktike dhe patriotike e koncesionit qeveritar, me të cilin tue u tërhekë shteti, shkolla ishte në duer të pamëshirshme.Absurditet nga pikëpamja praktike, sepse besimet – për natyrën e vet – veshtirë dhe shumë vonë adaptohen sendeve të reja dhe përparimeve shkencore. Absurditet nga pikëpamja patriotike sepse tue mos pasë dhe tue mos mujtë me pasë Shqypnija një të vetmen kishë kombëtare, besimet e ndryshme bahen të huaja, të ngjituna jo dheut që i mban dhe i ushqen, por atje ku i kanë rranjët’”, Polemikën dhe luftën ndaj synimeve regresive e shovene të përfaqësuesve të këtyre forcave në rrafshin e arsimit, Dr. Ivanaj do ta zhvillojë nën dy qellime  të mëdha: atë të atdheut e bashkimit kombëtar dhe të dijes, të progresit, gjithnjë duke qenë vetë një besimtar i devotshëm i fesë, por jo fanatik e rob i saj, gjera këto, të cilat ai i shpreh aq qartë dhe vertetësisht kur thotë: “Tue qenë patriot nuk don me thanë me qenë antifetarë,përkundrazi: për ne kush nuk don, a se ja mbrapshton çdo sendit kombësinë e atdheun e vet, nuk e don Zotin, nuk mund të jetë në zemrën e vet fetar”, Por, si iluminist, i vetëdijshëm për vlerat e dijës e të shkencës në përparimin e shoqërisë njerëzore, ngrihet kundër dogmave mesjetare të fesë, mbi të cilat vazhdonte ta ndërtonte punën shkolla klerikale në Shqipërinë e asaj kohe si dhe tendencës për ta monopolizuar kleri shkollën në Shqipëri, kundër venies së interesave fetare mbi ato atdhetare, çka ishte kapërcyer me kohë në vendet e përparuara,prandaj kërkon ndarjen e shkollës prej besimit, “Këte gjasend e dijtnë aq mirë në oksident, sa vetëm kur u lirue mendimi prej vargojve të fesë, ky mendim mujti me mbërritë ndër maja ma të nalta pa e damtue aspak fenë, e cila sot s’ka nevojë për me i shti në veprim ato mjete antinjerëzore (si zjarrin e hekurin) për me i plotësue mësimet e katekizmit sikur bante në kohën e mesjetës”. Ai është i vetëdijshëm se qëllimi i shkollës në një shtet modern nuk është kundërshtimi i fesë, siç e propagandonte idenë reformiste të Ivanajt kleri i të tri feve. Por, nisur nga kushtet konkrete të vendit tonë, Dr. Ivanaj shpjegon: “Shqyptarët sot janë tri fenash te papajtueshme njena me tjetrën, janë tri viza qi tue u nis nga tri vende të ndryshme, shpërndahen pa shpnesë, qi të përpiqen kurrë dhe kurkund ma, E këta, sepse ato janë të shenjueme prej influencave dhe prej parimeve ndërmjet vedit të papajtueshme, Çfarë do të jetë kjo pikë, në të cillën tri hise të një populli, qi flasin nji gjuhë, dhe e kanë nji kalesë të vetme dhe të vetmen dëshirë të sotmen dhe të nesërmen, – do të bashkohen si anët e nji piramide” s’ka dyshim: asht ndiesia kombëtare, qi asht e fortë dhe ma e shejtnueshme prej fenave, sepse ajo asht një e vetmja për të gjith popujt historik…Kjo ndiesi zhvillohet e përmirësohet por s’ndërrohet…Ndiesia atdhetare do me thanë pika me të cilën bashkohen ndiesinat e gjithë një populli, s’mund të formohet veçse me një shkollë krejt të lirë prej çfarëdo dogme qi nuk a shkencore, prej çfardo turbullimi shpirtnuer, prej çfardo mbrapshtijes qi në një mënyrë a tjetër mundohet të zaptojë shpirtin”. Duke e kuptuar reformën si domosdoshmëri, si shprehje të ndryshimeve të gjera e të thella që duheshin bërë në lëmin e arsimit shqiptar, Dr.lvanaj punoi për të projektuar dhe realizuar tërësinë e problemeve që kishte shkolla shqiptare në vitet 20-30, për t’i dhënë asaj orientimin bashkëkohor, pa pranuar imitime e modele e shabllone e të papërshtatshme, të shkollave të huaja cilado qofshin. Dr. Ivanaj do të luftojë për ta shtrirë shkollën në mbarë vendin, shkollën për djemët dhe vajzat e popullit shqiptar, për të realizuar praktikisht arsimin e detyruar fillor dhe falas, siç shprehet në nenin e parë të ligjit mbi shkollën: “ Arsimi fillor për gjithë shtetasit shqyptar asht i detyrueshëm dhe jepet falë’e për hirë të së vërtetës duhet pranuar që, me gjithë dëshirën e mirë iluministe e qytetare të Mirash Ivanajt dhe përpjekjes së pandërprerë të masave popullore arsimdashëse të vendit që hapin shkolla fillore në shumicën e fshatrave, anë e kënd Shqipërisë, shumë herë të ngritura e të financuara nga vetë fshatarët, pati edhe shumë mangësi, mbyllje shkollash për paaftësi mbajtëse nga shteti, apo për mosplotësim të kushteve materiale e didaktike, për mungesë mësuesish etj. ,etj. Kjo dhe të tjera qëndrime të qeverisë së kohës do ta zbehin realizimin praktik të reformës dhe Dr. Ivanaj me keqardhje do të shprehet: “Njoftoj rregulloren mbi shkolla minoritare private dhe shkresat përkatëse, të përgatitura prej meje, qysh me kohë, por shtoj se nuk do të jem unë ai qi do ta zbatojë këtë ndryshim, (M.lvanaj 20 gusht 1935)
>> Që shkolla të ruaj fizionominë kombëtare, që të mos bie ajo pre e ndikimeve subjektive dhe e kopjimeve shabllone Dr.Ivanaj do të kujdeset që dokumentacioni bazë i saj të hartohet sa më shkencor, në përputhje me gjendjen konkrete të vendit, me nevojat që kishte Shqipëria aktualisht dhe në perspektivë, Ja si shprehej Ai për punën e komisionit hartues të projektit të reformës:…Komisioni nji zani ka parapamë, – për shkaqe të shfaquna, -ndryshimin e sistemit të tanë shkollnuer të Shqipnisë, simbas nevojës së popullit, t’më kuptohet se me këto ndryshime do të ndryshohet edhe programa e landëve të ndryshme, sidomos të shkollave të mesme; e mbase ky sistem dhe program do të ketë parasysh përgjithësisht gjendjen e Shqipnisë, besojmë se pa përcaktue ma parë programin përkatës, nuk mund të merren në kujdes dorëshkrimet e shkollave të jashtme të paraqitura deri sot, dhe jo të hartueme veçanërisht mbas nevojavet tona; komisioni mendon se disa landë mbesin në zhvillimin e tyne po ato në çdo sistem; ndërsa besojmë nji sistem rranjësisht mund të ndryshojë prej nji sistemi tjetër e sidomos sistemi i ardhshëm i Shqypnisë prej sistemit francez, si nga pikëpamja e gjanësisë së programes, ashtu nga pikëpamja e paraqitjes simbas klasës në të cilën do të lektohet mësimi… Një arsim i detyruar,i orientuar shkencërisht nga ai bashkëkohor evropian, shikohej nga Dr. Ivanaj si shtegu më i mundshëm që do ta çonte atdheun në rrugën e emancipimit, drejt Evropës, do ta vendoste atë krahas vendeve të zhvilluara”.  Pa harruar përpjekjen në qeveri  për të mbajtur gjallë shqiptarizmën  të shqiptarët e mërguar kërkoi të investonte në shkollat shqipe jashtë atdheut siç ishte ajo e Kajros  me mësues Milo Duçi.(1870-1933)publicist, mësues i shkollës shqipe . Për të siguruar të ardhura, shkurtoi personelin e tepërt në ministri, punoi pa sekretar,nuk përdori  makinë shtetërore, shkurtoi bursat  dhe ndërpreu bursat e pamerituara të atyre që  nuk kishin likujduar provimet ( Shkruante The Near East India  23.3.1934)kërkoi  vullnetarizëm nga  intelektualet në profile të ndryshme  për të dhënë  orë mësimi  pa shpërblim siç u përgjigjen Inxh. Qemal Butka, Prof.Safet Butka në Gjirokastër gjithashtu …në Vlorë në shkollën Zogu i Parë , Drejtori Jahja Domnori, jepte ore mësimi   në. kurset e kualifikimit, Mësueset Ifet Asllani, Hafa Xhafa, në  kursin  kundër analfabetizmit për vajza e gra. Në këte drejtim autoriteti i Ministrit rritej jo vetëm si i pa komprometuar,për këte  e quanin  Robespier, por  lartësoi autoritetin e shkollave të vendit, duke i dhënë prioritet  atyre që kishin kryer shkolla të mesme kombëtare për nepunësi shtetërore. Kujdesi i Dr.Ivanajt për shkollën e shtetit, për përmbajtjen e shëndoshë të arsimit, është shoqëruar vazhdimisht me kujdesin që tregonte për përgatitjen dhe kualifikimin e mësuesve kërkues dhe model, siç ishte vetë në fushën e mësuesisë, Ai do të kërkojë edhe nga mësuesit të jenë shembull në punën e tyre, të rritin vazhdimisht dijet, të kualifikohen, duke i quajtur arsimtarët si forcë vendimtare që siguron: zbatimin e reformës arsimore.Ai punon t’i sigurojë mësuesit statusin, duke shprehur më saktë të drejtat dhe detyrat, kërkesën për ruajtjen e figurës morale e shoqërore të mësuesit, nevojën për ngritjen e vazhdueshme profesionale.
 Në shërbim të kësaj ideje është përpjekja e tij për zgjerimin e shkollave normale edhe në qytetet e tjera të vendit, është interesimi për sigurimin dhe dhënien e bursave për normalistë e normaliste nga anë të ndryshme të vendit si dhe dërgimi për studime pedagogjike jashtë shtetit, Kur normalja e Elbasanit nuk i plotësonte nevojat e vendit për mësues të shkollës fillore, u aktivizuan edhe mësues me shkollë fillore qytetëse, pra pa arsimin e nevojshëm pedagogjik.
 Puna e një pjese të madhe të këtyre mësuesve ishte e një niveli të ulët profesional, didaktik e shkencor, ndërkohë që Dr. Ivanaj shtronte kërkesën për përdorimin e metodave didaktike bashkëkohores. Kontradikta që lindi ndërmjet kërkesave pedagogjike dhe aftësive konkrete të kuadrove thirri nevojën e domosdoshme të spastrimit të shkollës nga të paaftit dhe të pa përkushtuarit, duke futur ligjin e kategorizimit përmes testimit dhe kualifikimit të mësuesve si formë kualifikimi, veç konferencave mujore të mësuesve në bazë rrethi. Dr. Ivanaj i kushtoi rëndësi botimeve pedagogjike, forcimit të drejtimit të shkollës, ngritjes së bibliotekave pranë çdo shkolle e tjere….Lufta që bëri në qeveri Dr. Ivanaj për spastrimin e shkollës nga të paaftit, të futur në arsim me njohje e miqësi, puna për rishikimin e kritereve të dhënies së bursave për studime brenda dhe jashtë shtetit, duke vënë kufirin për familjet më të ardhura të mira ekonomike e që dërgonin pjestarë nga e njëjta familje, për t’i prerë rrugën abuzimeve e korrupsionit, do të jetë një anë e dallueshme e tendencës demokratike që kishte reforma arsimore që projektoi Dr. Ivanaj. Duke e çmuar lart vlerën e edukimit të brezave të kombit përmes kulturës artistike, fizkulturës dhe sporteve, Dr. Ivanaj do të luftojë që shoqëria “Djelmnia shqiptare” të kalojë nën drejtimin e shtetit shqiptar, si pjesë e punës së tij, si pjesë e Ministrisë së Arsimit. Këto dhe probleme të tjera të reformës që projektoi Dr. Ivanaj dhe miratoi Qeveria shqiptare prekën shumë interesa të kundërshtarëve dhe forcave regresive brenda e jashtë vendit, cënuan e kufizuan synimet antikombëtare të fqinjëve shovenë dhe përkrahësve të tyre, gjë që çoi deri në hedhjen e shtetit shqiptar në Gjyqin e Hages, më 2-6 prill 1935.
Duke e komentuar këtë akt armiqësor ndaj reformës arsimore dhe shtetit shqiptar, një gazetar i revistës “The near east and In-dia” më 16 maj 1935 shkruan: “Mbasi kthimi i jem koincidojë me shpalljen e përfundimit të votimit të Hages, të parin objekt që gjej për ta përdorun asht: çështja e shkollave. Lajmi i Hagës shkaktoi aq keqardhje në Shqipni, sa gëzime në Greqi.Kjo keqardhje gjeti shesh në shfaqjet e kryenaltësisë së prekun, në zemrimin kundra italianëve, urrejtje kundër grekofoneve të Shqipërisë dhe përbuzjen ndaj Zotit Ivanaj, ministër i Arsimit: – Po të ish Shqipëria aq e madhe sa Greqia,- pëshpëritej-, të drejtat e saj për të qenë e zonja e shtëpisë së vet, nuk do t’u merreshin në bisedim. Votimi i kundërt i Hages, komentohet këtu se ka qenë një votë italiane: “ Tue qenë se italianët janë mjaft të idhnuem për mbylljen e shkollave italiane dhe shkollave katolike në Shqipni, flitet se ata kanë qenë aq të fajshëm sa grekët e Greqisë në shkaktimin e turbullimeve ndër grekofonët e Shqipërisë dhe një votim armiqësor prej përfaqësuesit të Italisë në Hagë ishte një konkluzion i parapamë. Franca nga miqësia e re me Italinë, qe e detyrueme me ndjekë udhëheqjen italiane dhe shtetet e vegjël, që votuan kundër Shqipërisë janë në nji mënyrë ose tjetër nën zgjedhën e parmendës së Francës ose të Italisë. “Arkivi Kombëtar, fondi M.Ivanaj, dosja 225). E pafuqishme për t’i qëndruar trysnisë dhe izolimit, qeveria shqiptare kapitulloi përpara gjyqit ndërkombëtar të Hages. Në një situatë të tillë Dr.Mirash Ivanaj e shikon të pamundur qëndrimin në postin e Ministrit të Arsimit dhe kërkon dorëheqjen duke u shprehur kështu: “Mbasi konsideroj se interpretimi i dhanun prej meje zbatimit të ndryshimeve 206 e 207 të Statutit Themelor të Mbretnisë, ka mbështetjen e patundëshme si në të drejtën konstitucionale ashtu edhe në vetë Deklaratën Shqiptare para Shoqnisë së Kombeve më dt,2,X,1921, e më anë tjetër, tue qenë i bindur se vetëm në shkollat e shtetit, pa as ma të voglin cenim, të së drejtave individuale ose kolektive, djelmnia jonë mund të edukohet si e tillë e të fitojë ndiesinë dhe ndërgjegjen kombëtare, moralin dhe disiplinën shtetërore me kuptimin e sakrificit për atdheun dhe mbretin, nuk mund të bashkohem me mendimin e shumicës së Këshillit Ministror e të pranoj çfardo ndryshimi në zbatimin e nenit 207 të Statutit të Mbretnisë: Për këtë arsye kam nderin të Ju paraqes dorëheqjen nga Dikasteri i Ministrisë. Ndonëse qe e shkurtër kariera e Dr.Mirash Ivanajt si Ministër i Arsimit, ajo kohë qe e mjaftueshme për të dhënë të plotë e të gjithanshëm personalitetin e tij si reformator dhe organizator i arsimit kombëtar, Idetë e tij të shprehura qartë dhe guximshëm në fillimet e veprimtarisë së tij pedagogjike, po qartë dhe guximshëm u konkretizuen në reformën e vitit 1933, do të ishte ëndrra dhe përkushtimi i Dr. Ivanajt për një sistem arsimor demokratik e kombëtar në Shqipërinë e pasluftës ajo forcë tërheqëse që do ta sillte këtë atdhetar në vitin 1945 për ta çuar drejt në qelinë e burgut, nga ku nuk do të dilte më i gjallë. Idetë kryesore të kësaj reforme të Dr.Mirash Ivanajt do të përshkojnë arsimin shqiptar në vitet e mëvonshme të ruejtura e të mbartura nga përfaqësuesit më të denjë të tij dhe do të jenë  sot e nesër të freskëta dha aktuale.