(29 korrik 1913 -29 korrik-2023)

NGA NDUE BACAJ

HYRJE

110 Vite më parë, me 29 korrik 1913, fuqitë e mëdha europiane, nënshkruam vendimet famëkëqia të konferencës të amasadorëve në Londër, vendime që lanë jashtë shtetit Shqiptar të pavarur, (të njohur prej tyre), më shumë se gjysmën e trojeve etnike me popullsinë e tyre autoktone Iliro-Shqiptare, dhe këto troje etnike shqiptare ua bënë “dhuratë” fqinjëve shoven serb, malazez e grek. Për ironi të fatit kjo konferenc u quajt edhe si konferencë e paqës të Londonit… Ndërsa ministri (ambasadori-N.B.) amerikan në Greqi vendimet e kësaj konference do t’i quante (me ironi): “një mrekulli e paaftësisë”, “një skemë absulutisht e papajtueshme”, “një lëmsh gjërash të paqëndrueshme”.1.

NË PRAG TË KONFERENCËS:

Më pak se një muaj nga shpallja e pavarësisë së Shqipërisë në Vlorë (me 28 nëntor 1912), nga patriotë shqiptar me në krye Ismail Qemali, gjashtë Fuqitë e Mëdha të Europës: Britania e Madhe, Franca, Gjermania, Austro-Hungaria, Italia dhe Rusia do të mblidheshin me 17 dhjetor 1912 në Londër në Konferencen e ambasadorëve. Gjithashtu Shqipëtarët me shpalljen e Pavarësisë kishin formuar edhe qeverinë e tyre me Ismail Qemalin-Kryetar, Nikollë Kaçorrin -Nënkryetar dhe ministra; Myfit Libohoven-minister i Punëve të Jashtme, Mehmet Pash Dërallen- ninistër i Luftës, Pjetër Pogën-ministër të Drejtësisë, Luigj Gurakuqin-ministër të Arsimit, Abdi Toptanin-ninistër të Financave, Pandeli Calen-ministër të Bujqësisë dhe Lef Nosin-ministër të PostTelegrafëve. Në kohen kur mblidhej kjo konferencë, trojet shqiptare ishin sulmuar nga tre fqinjët e saj shoven: Në verilindje e veri nga Mali i Zi e Serbia dhe në jug nga Greqia. Me gjithë qëndresen e shqiptarëve në mbrojtjen të trojeve të tyre etnike, keto tre ushtri shovene, kishin arritur të pushtonin jo pak troje shqiptare që nga Malësia e Madhe Rrethinat e Shkodrës, Kosovën, Shqiperinë “Lindore”, ose Iliriden antike, e deri në Durrës e më gjërë. Ndërsa në Jug të Shqiperisë Etnike, Greqia kishte arritur të pushtonte jo pak nga i ashtuquajturi Epiri i Veriut. (Bënin përjashtim, Shkodra në Veri dhe Janina në Jug ku forcat osmane dhe ato shqiptare të rrethuara bënin rezistencë).2. Pra e gjithë pjesa europiane nën Turqi (që shumica ishin troje etnike shqiptare N.B.), tani ishte në mëshirën e aleatëve ballkanik. I gjithë teritori tashma ose ishte i pushtuar ose do të pushtohej gjatë kohës së lirë. Vetëm në tri pika të izoluara fuqia osmane mbeti e panënshtruar. Qyteti i Adrianopojës i rrethuar nga bullgarët, dhe kështjellat e mëdha të Shkodrës në Shqipërinë e Veriut dhe ajo e Janinës, në Epir, mbeten në duar dhe kontrollin e garnizoneve të tyre turke…3. Me këto pushtime trojesh etnike shqiptare, këta fqinjë shoven të mbështetur nga Rusia, (por edhe Franca), kërkonin të vënin para faktit të kryer faktorin ndërkombëtar… Fqinjët sulmin mbi trojet shqiptare kërkonin ta paraqitnin para Europës si luftë kundër perandorisë Turke-Osmane, në “kuadrin” e luftës Ballkanike, ku qeveria turke do të pranonte se nuk kishte ma fuqi me rezistua dhe për rrellojë armëpushimi ishte nënshkrue me 3 dhjetor 1912. Madje shtetet ballkanike shpallen në mënyrë të preme se të gjitha tokat e perandorisë Otomane në gadishull u takonin atyre, mbasi kishin dalë fitues kundër Turqisë. Ata nuk donin të dinin kush ishte kombi shqiptar, i cili duhej të gëzonte pavarësinë në emër të parimit të kombësive… Shtypi grek e shfaqi këtë pikpamje në mënyrë më brutale duke shtuar: ”Asht nji gja e pamundur me lejua shqiptarët barbarë të jetojnë të pavarun në djepin e qytetrimit grek”…. Mali i Zi donte me shti në dorë jo vetëm Gusinë, Plavën, Hotin dhe Grudën, që nuk i mori dot me 1878, por edhe Shkodrën me rrethina e më tej… Serbët nuk ishin të kënaqun me marrë Kosovën, por donin me u shtri deri në Durrës për me pasë një skelë detare… Greqisë iu shtua oreksi mbas suksesit të ushtrisë së saj. Prandaj këtë herë donte të mos mjaftohej me Shqipërinë e “Jugut”, ose Epirin e Veriut , sikur u “pagëzua” prej propogandës greke, por qeveria e Athinës kërkoi me shtua edhe Vlorën me tokat e saj. Për të justifikua këtë ambicie të re tokësore, qeveria e Athinës e “ndau” Epirin në dy pjesë prej jugu në veri. Tokat në mes të kufinit të Greqisë dhe lumit Kalamas , që ishin bërë objekt i pazardheqeve diplomatike në Kongresin e Berlinit, u proklamuan si Epiri i jugut deri në Vlorë….4.

KONFERENCA:

Megjithse konferenca kishte filluar më heret, zyrtarisht ajo njihet se filloi me 17 dhjetor 1912. Konferenca ishte thirrur nga gjashtë Fuqitë e Mëdha të Europës: Austro-Hungaria që përfaqësohej nga ambasadori Count Albert von Mensdorff (1861–1945), Gjermania që përfaqësohej nga ambasadori Karl Max, Princ Lichnowsky, 8 mars 1860 – 27 shkurt 1928), Italia që përfaqësohej nga ambasadori Guglielmo Imperiali di Francavilla, (1858-1944), Franca që përfaqësohej nga ambasadori Pierre Paul Cambon, (1843 – 1924), Rusia që përfaqësohej nga diplomati Alexander Konstantinovich Benckendorff, (1849 –1917). Ndersa Britania (apo më sakt Anglia si vend “organizator”) përfaqësohej nga ministri i jashtëm i saj Edward Grey, (1862 – 1933), i cili ishte edhe bashkërenduesi i punimeve të Konferencës së Londrës….5. (Konferenca e Londrës u ndoq edhe nga delegatët e vendeve të Ligës ballkanike, përfshi Perandorinë Osmane dhe Greqinë, e cila nuk kishte nënshkruar armëpushim). Konferenca fillimisht nuk njohu një Shqipëri të pavarur, por një Shqipëri “autonome” dhe asnjanëse, njëherazi ndodhej nën sovranitetin e sulltanit dhe “gëzonte” garancinë e tyre persa i përkiste statusit të saj… 6. Konferenca ishte ndërprenë pa ndonjë konkluzion më 23 janar 1913, kur në Perandorinë Osmane u zhvillua një grusht shteti.7. Ndonse gjashtë fuqitë e Mëdha europiane kishin hartuar projektin për një Shqipëri autonome, kur u paraqitën në Konferencë në maj 1913, amabasadorët e tyre u shprehen për pavarësinë e plotë të Shqipërisë. Ky qendrim i ri ndaj Shqipërisë ishte i lidhur me zhvillimin e ngjarjeve në Ballkan. Ps marrjes së Janinës nga forcat greke dhe të Shkodrës nga ato malazeze. Vjena e Roma e panë se sundimi osman nuk mud të mbahej më në Shqipëri, dhe nuk kishin interesë që të vazhdonte sovraniteti i sulltanit mbi Shqipërinë. Prandaj Austro-Hungaria dhe Italia paraqitën një projekt të ri….8. Në konferencën e ambasadorëve kishte pasur një luftë të ashpër diplomatike për kufijët e Shqipërisë, sidomos ndërmjet përfaqësuesve të Austro-Hungarisë dhe Rusisë. Diskutimi ishte përqendrua në dy projekt-harta të Shqipërisë të paraqitura nga Austro-Hungaria dhe Rusia. Projekt-harta e Austro-Hungarisë përfshinte një pjesë të mire të trojeve shqiptare, ndër të cilat edhe Pejën, Gjakovën, Prizrenin, Dobrën, Ohrin etjerë…. Ndërsa projekti rus parashikonte një coptim të madh të tokave shqiptare. Sipas tij vija kufitare në veri dhe në lindje të Shqipërisë do të ishin lumi i Drinit dhe Drini i Zi , kurse në jug linte jashtë Shqipërisë Korçën, Gjirokastren, Delvinen, Saranden , Çamërinë etjerë. Në fillim u shqyrtua kufiri verior dhe verilindor, më në fund me 22 mars 1913, Konferenca e Ambasadorëve do të projektonte të coptonte rëndë trojet shqiptare duke shkëputur nga Shqipëria gjithë Kosoven dhe vise të tjera shqiptare, si Tetoven, Dibren, Gostivarin, Kërçoven, Strugen etjerë, të cilat duhet të kalonin nga zgjedha osmane në zgjedhen e re serbe-malazeze….9. Për vendimet famëkëqia dhe të padrejta nga Fuqitë e Medha shkruan edhe një historian amerikan ,(Edwin Jacques), të cilin mendova t’a citoj: “Pas muajsh debate e kompromisi , në mars 1913 të gjashtë ambasadorët dhanë një zgjidhje të palogjikshme. Në bazë të saj, krahinat veriore të Hotit (Traboinit N.B.), Grudës dhe një pjesë e madhe e “Kelmendit” u shkëputën nga grupi i pesë bajrakëve , ku bënin pjesë edhe aleatët e tyre Kastrati e Shkreli , dhe së bashku me Plaven e Gusinë iu dhanë Malit të Zi. Në verilindje , Serbisë i dhanë të gjithë vilajetin e Kosovës , ku përfshiheshin Shkupi, Ipeku, Gjakova dhe Prizreni,- qytetet aq të shenjta për Rilindjen Kombëtare, të populluar nga një milion shqiptarë dhe nga fare pak sllav…. Gjithashtu edhe krahinat shqiptare lindore të Dibrës, Ohrit e Manastirit i kaluan Serbisë. Në jug, grekët ngulën këmbë që popullsia e “Vorioepirit”, me që kishte besim ortodoks grek, ishte rrjedhimisht me kombësi greke….. Pavarësisht se vendimet e Konferencës të Ambasadorëve u nënshkruan me 29 korrik (1913), ambasadorët vijuan kompromiset e mëtejshme në dëm të trojeve etnike shqiptare… Nga thirrjet e shqiptarëve të Jugut dhe të bashkatdhetarëve të tyre të merguar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, me 11 gusht 1913, u arritë një zgjidhje kompromisi. Greqisë i dhanë një pjesë të madhe të Shqipërisë jugore, ku përfshihej krahina e Çamrisë, e populluar kryesisht nga musliman shqiptar, si dhe vet Janina, kryeqyteti tradicional i Shqipërisë së Jugut.10. Ata e njohen Shqipërinë si një shtet sovran, tërsisht të pavarur nga perandoria osmane. Mirpo, ajo u vendos të qeverisej nga një princ i zgjedhur nga vetë Fuqitë e Mëdha, gjithashtu u caktua një “Komision Kontrolli Ndërkombëtar për Shqipërinë”, i përbërë nga një përfaqësues nga të gjashtë fuqitë dhe nga një shqiptar. Ky komision do të mbikqyrte organizimin e qeverisë shqiptare , të financave dhe të administrates për një periullë dhjetvjeçare. Oficerët holondezë u ngarkuan me organizimin e xhandarmërisë. Ndonse një gjë e tillë cenonte pavarësinë e Shqipërisë , kjo përkrahje ndërkombëtare për shtetin e ri , të rrethuar nga lakmitarë , ishte ndoshta garancia më e mirë pë mbijetesën e Shqipërisë.11. Siç e cilësova në hyrje të kësaj kumtese, ministri (ambasadori) amerikan në Greqi e quajti këtë plan “një mrekulli të paaftësisë”, “një skemë absulutisht e papajtueshme”, “një lëmsh gjërash të paqëndrueshme”. 12. (Ambasador i SHBA-së në Greqi në vitet 1912-13 ishte Jacob Gould Schurman…).13. Një komision special u ngarkua për të përcaktuar kufirin shqiptaro-grek. Duke qenë i pamundur studimi i hartave etnografike, vendimi që mori konferenca ishte mbi argumente strategjike, ekonomike e politike. Ky vendim i dhuroi Greqisë Epirin Jugor, një tokë të banuar historikisht nga shqiptarë etnikë. Edhe pse morën shumë toka të banuar nga shqiptarë, aleatët ballaknikë mbetën të pakënaqur nga kongresi, dhe menjëherë filluan Luftën e Dytë Ballkanike…14. Në vijim të zbatimit të vendimeve të Konferencës të Ambasadorëve u caktua edhe përbërja e Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit të Shqipërisë. Ndërkohë Ismail Qemali insiston që Shqipëria të ketë delegatin e saj në këtë komision. Komisioni ndërkombëtar përbëhej: Nga Dr.Vinkel- i dërguari i Gjermanisë, Petroviç- i dërguari i Austro-Hungarisë, Krajevski- i dërguari i Francës, Lemb- i dërguari i Britanisë së Madhe, Leoni- i dërguari i Italisë dhe Petrijev- i dërguari i Rusisë…15. Kur Komision Ndërkombëtar për Kufijët, (i ngritur në gusht 1913), do të verifikonte në vend popullsinë dhe do të pëcaktonte me “saktësi” kufijtë, në jug puna e tyre u nderlikua pa masë nga ideja e marrë e grekëve se njerëzit me fe ortodokse ishin grekë. Sevasti Qiriazi Daka njoftonte se atë tetor , kur antarët e Komisionit shkuan nga Korça në Msnastir , ajo u takua me një të njohur, zotin Beleinski, një përfaqësues austriak , që t’a informonte për strategjinë greke që synonte ta paraqiste popullsinë korçare si greke. Pas demostratave të zjarrta , të frymëzuar nga grekët, z.Belinski u propozoi kolegëve të tij të bënin një shetitje në qytet. Kur hynë në oborrin e shkollës greke , ai holli në mes të fëmijëve një grusht me monedha. Ata u hollen që t’i kapnin dhe nga hutimi , harruan greqishten dhe folën shqip, në gjuhën e nënës. Kjo ishte e mjaftueshme për të bindur Komisionin…16.

QEVERIA E VLORËS DHE KONFERENCA E LONDRE:

Qeveria shqiptare me rezidencë në Vlorë ku ishte shpallur pavarësia e Shqipërisë me 28 nëntor 1912, që në fillim të konferencës të Londres ishte perpjekur që kerkesat e saja për njohjen e një Shqipërie të pavarur të njiheshin dhe merreshin në konsideratë nga fuqitë e Mëdha Europiane, të mbledhura në Londër “zyrtarisht” që me 17 dhjetor 1912. Një raport i datës 27 dhjetor 1912, nr.258 i MPJ në Vjenë, dërguar MPJ në Romë, bënë fjalë për delegacionin shqiptar që do të nisej për të dorzuar memorandumin në Londër. Raporti është një njoftim konfidencial, nga ku “mësojmë” se simbas autorizimit të Ismail Qemal Beut do të nisen këto ditë në Londër katër nga paria shqiptare që ndodhen në Europë, për t’i dorzuar Eduad Greit dhe ambasadorëve të Fuqive të Mëdha një memorandum përmbledhës të dëshirave të shqiptarëve. Emrat e të këtër delegatëve janë: Rasih bej Dino, Sotir Kolea, (nisen) prej Egjipti, Mehmed bej Konica dhe Filip Noga të cilët po udhëtojnë sot prej Vjene për në Londër me anë të Parisit. Delegacioni u paraqitë në këtë ministri (në Vjenë N.B.) dhe me këtë rast u inkurajuan në qellimin e tyre që në memorandumin e caktuar për të paraqitur, të theksojnë veçanarisht dëshirën unanime të të gjithë shqiptarëve për të ruajtur sa më tepër integritetin tokësor të vendit tyre. Kurse, nga ana tjetër, përsa i përket relacionit të Shqipërisë me Turqinë, organizimit të brendshëm të vendit, zgjedhjes të kryetarit të shtetit dhe çeshtjeve të tjera të papasqyruara ende, të cilat do të shkaktonin mosmarrveshje midis shqiptarëve, iu rekomandua atyre që të mbajnë një fare rezerve.17. Ndërsa dokumenti nr.265, i datës 2 janar 1913 jep të plotë memorandumin e qeverisë së Vlorës paraqitur sër Eduard Greit , ku ndër të tjera mendova të citoj: “Të nënshkruamit e Qeverisë së Përkohshme të Shqipërisë kanë nderin t’i paraqesin mbledhjes së Ambasadorëve të Fuqive të Mëdha në Londër pikpamjen shqiptare për të njohur kerkesat ligjore të Shqipërisë. Është fakt historikisht i pranuar se populli shqiptar formon grupimin etnik më kompakt, më homogjen e më të rëndësishëm të gadishullit Ballkanik. Raca e gjuha e tij, zakoni e karakteri i tij e shquajnë kryekput nga kombet e tjera që e qarkojnë dhe ia japin atij tamam këtë individualitet, për hirë të cilit ai ka ditur t’u bëjë ballë të tëra përpjekjeve të asimilimit…. Populli shqiptar ka vuajtur nën sundime të huaja. Ai ka bindjen se e meriton të radhitet ndër kombet e perendimit…. Shqipëria është plotësisht e vendosur të bëhet një element ekuilibri e paqeje në gadishullin e Ballkanit. Por për të përmbushur këtë detyrë nevoitet homogjeniteti i tij kombëtar…. Sot zgjidhja përfundimtare e problemit ballkanik ngrihet me forcë, populli shqiptar nuk do të duroj që të drejtat e tij të jenë pjesërisht të sakrifikuara e që e ardhmja e pavarësisë së tij të jetë ndërtuar mbi baza pak të qëndrueshme…. Pra nuk mund të vendoset paqja e plotë në gadishull derisa kufijët që janë njohur çdo etniteti politik s’do të jenë bazuar në vijat kufitare gjeografike e etnografike të çdo shteti. Fara e grindjes dhe turbullimit do të mbetet gjithmonë e gjallë kur të vihen nën një pushtim të huej toka të banuara me shumicë ose krejtësht prej popullsisë shqiptare…. Kufijët që kërkojmë ne janë këta: duke ndjekur një vijë demarkacioni, nisur nga kufijët e sotëm të mretërisë malazeze që përfshijnë veçanarisht, me gjithë hiderlandet përkatëse, qytete e Pejës, Mitrovicës,, Prishtinës, të Shkupit e të Manastirit deri në Meçovë, duke u shtuar këtyre kufijjve , kufijët e sotëm deri në Prevezë….”. Memorandumi u paraqitur nga delegatët shqiptar Rasih Dino, Mehmet Konica, Filip Noga.18. Qeveria e Vlorë me në krye Ismail Qemalin ka edhe mjaftë telegrame e komunikime të vazhdueshme me faktor të rëndësishëm kombëtar e ndërkombëtar dhe autoritetet e prefekturave shqiptare nga jugu në veri dhe nga perendimi në Lindje, të cilat i njoftonte për situaten dhe vendimet e konferencës së ambasadorëve në Londër, si dhe pergatitjet që duhen bërë pë çdo situate. Gjithashtu edhe autoritetet e Prefektuarave njoftonin për çdo situat të krijuar në prefekturat e tyre, si dhe gatishmerinë pë t’iu përgjigjë detyrave që do t’u ngarkonte qeveria… Letrat, telegramet dhe komunikimet e derguara nga qeveria e Vlorës me në krye Ismail Qemalin, autoriteteve të prefekturave dhe autoriteteve të huaja e anasjelltas janë të shumta dhe gjinden të shkruara në Permbledhje dokumentesh të Ismail Qemalit që citova më sipër. Unë nga këto mendova të kujtoja vetëm atë të datës 10 tetor 1913, ku ndër të tjera citoj: “Duke mos mundur të durojmë më mizoritë serbe e malazeze , që po vazhdojnë pre 10 muajsh e këtej, dhe si një pasojë e natyrshme e atyre mizorive, populli i Gjakovës rroku armët. Në Letren që i dëgohet Ismail Qemalit si kryetar i qeverisë, njoftohet se edhe Bajram Curri me luftëtarët e tij kanë rrokur armët, gjithashtu thuhet se nga qeveria presin të holla dhe armë etjerë…19. Mora “thjeshtë” shembullin e Gjakovës, por qëndresa dhe lufta mbrojtëse e trojeve etnike Shqiptare ishte prezente nga veriu ne jug dhe nga Lindja në perendim.20. Fatkeqësisht në ata kohë shqiptarët thuajse ishin vetëm dhe me një Europë thuajse kundra në luftën e qëndresen e tyre të drejtë ndaj shoveneve grabitqar serbo-malazez e grekë, e si rezultat nuk munden të ndalin projektin e grabitjes të trojeve shqiptare nga fqinjët, sipas vendimeve të nënshkruara nga Konferenca e Ambasadorëve. (Vlen të shënohet se Qeveria e Vlorës gjatë kësaj kohe kishte komunikime edhe me faktor shqiptar me në krye Esat Pashën, që në vend të “luanin” për interesat e Shqipërisë, “luanin” për interesat e veta , apo të ndonjë vendi të huaj). Me gjithë përpjekjet e Qeverisë së Vlorës dhe shqiptarëve kudo që ndodhen, Konferenca e Ambasadorëve të Londrës mori vendimet e padrejta e antishqiptare, ku brenda kufijve, të shtetit shqiptar u përfshi vetëm afërsisht gjysma e trojeve dhe e popullsisë (rreth 28 mijë km2 me një popullsi prej 740 mijë banorë), kurse gjysma tjetër mbeti jasht kufijve shtetrore duke u shkëputur në mënyrë arbitrare nga trungu i atdheut. Populli shqiptar dhe qeveria kombëtare e Vlorës, që kishin ndjekur me vëmendje e shpresa punimet e Konferencës së Amabasadorëve, pritën me zemrim të thellë vendimet e saj për coptimin e rëndë të Shqipërisë. Ata nuk u pajtuan me to dhe aty ku pati mundësi, si në Vlorë, në Shkodër e qytete të tjera si dhe në kolonitë shqiptare të mergimit u organizuan mitingje e manifestime proteste. Që në pranveren e vitit 1913, vetë kryetari i qeverisë, Ismail Qemali, së bashku me Luigj Gurakuqin dhe Isa Boletinin ndërmoren një udhëtim në Romë, në Vjenë, në Paris dhe në Londër për të njohur të drejtat e popullit shqiptar…21.

NË VEND TË NJË EPILOGU

Në ato kohë ishte “hapur fjala” se shqiptarët Europa nuk i don në një shtetet etnik të bashkuar shqiptar, pasi janë me shumicë të besimit musliman, patrioti i madh pendartë i kombit shqiptar At Gjergj Fishta për këtë do të pergjigjej me fjalët “lapidare”: “Po thonë se Europa nuk na don shtet, pasi shqiptarët janë shumicë muslimanë , atëherë nëse është kështu ne kristianët shqiptarë do të shkrimë kryqet tona për t’i bërë plumba për të mbrojtur vëllezërit tanë Musliman”. Për vendimet e padrejta të Europës, për ndarjen e trojeve shqiptare në favor të fqinjëve shoven, At Gjergj Fishta do të “shfrynte” dufin e tij kunder Eurropës plakë edhe me poezinë kushtrim me titull: Sugrite Mortui! (Çohi të Dekun), nga e cila citoj:

“Shqiptarë , a ndiet ! Europa e mrrutë e ndytë ,

Shkerdhye me Evrej t’Parisit e t’Londonit ,

(Së ciles dreqi ja plasi dy sytë

E marren se sheh njitash n’e s’vonit )

E bani gjyq që t’nipat e Kastriotit ,

Shkjeve t’Ballakanit urë t’rrijnë mbas sodit ,

Po, për Shqiptarë pleqnua e ka Europa,

Që si njatyne urë t’u rrin për dhê ,

Të cilet kishat rrenua ua kanë me topa ,

E n’djep foshnjat e njoma ua kan pre:

Që t’ndertat vasha ua kanë koritë përdhuni

E rrugash bamë i kanë me dekë uni….

…………………………………………….

E mbas sodit Shqyptarët n’gjuhë të huej do t’flasin;

E gjaksvet t’vet do u bajnë kta t’u ngjatët jeta?….

Ktu, ktu shqiptar… a ndiet?… Ku u kam?… Ku jeni?

Mo’ lëni burra… M’armë… Mbaroi Kosova…

Janina humbi… e ndoshta Tepeleni…

Shkoi Manastiri, Dibra dhe Gjakova…

Vendet ma t’mira ne n’a i mori shkjau,

E çka asht ma zi, ne vlla me vlla na dau….22.

Padrejtësinë që iu bë trojeve etnike shqiptare nga Konferenca e Londres e pranon edhe njeri nga autorët kryesor të konferencës, Ministri i jashtëm i Britanisë së Madhe Eduard Grey, i cili mbas konferencës në një fjalim të hapur e cinik në parlamentin britanik, ndër të tjera do të deklaronte: “Ne e dimë se, pas ca kohësh , fëmijët tanë do t’a shohin të gjithë këtë si një padrejtësi të madhe. Do të çuditën që toka të banuara kryesisht prej shqiptarësh ose krejtësisht prej shqiptarësh i janë dhënë fqinjëve të tyre. Kjo është e padrejtë, por ata do t’a kuptojnë se ekuilibri i Fuqive të Mëdha nuk mund të prishej për një vend të quajtur Shqipëri”.23. Fatkeqsisht këto padrejtësi që n’a bëri Europa e vjetër ne shqiptarëve dhe trojeve tona etnike, ende nuk janë në rrugën e zgjidhjes edhe sot pas 110 viteve nga Konferenca e Ambasadorëve, edhe pse Europa e “re” (BE) ka në themel bashkimin e jo ndarjen….

REFERENCAT:

1.Serge Metais ,HISTORI E SHQIPTARVE nga Iliret deri te pavaresia e Kosoves. Fq.272, Tirane-2006.

2.Tajar Zavalani, Histori e Shqipnisë, fq.224-226, botim i dytë-PHOENIX, 1998.

3.Jakob Gould Schurman, Luftrat Ballakanike 1912-1913, fq.60, Sh.B.”Jakup Ceraja”, Prishtinë 2022.

4.Tajar Zavalani, Histori e Shqipnisë, fq.224-226, botim i dytë-PHOENIX, 1998.

5.http://www.focus24.info/…/konferenca-e-londres-1912…/.

6.Serge Metais, HISTORI E SHQIPTARVE nga Iliret deri te pavaresia e Kosoves. Fq.272.

7.https://sq.wikipedia.org/wiki/Konferenca_e_Londr%C3%ABs_(1912%E2%80%931913.

8.Histori e Popullit Shqiptar, për shkollat e mesme, Hartuar nën drejtimin e Innstitutit të historisë të Akademisë së shkencave të Rep.Shqipërisë, fq.140, viti i parë i botimit “Eurorilindja”, Tiranë 1994.

9.Histori e Popullit Shqiptar,po aty…fq.138-139.

10.Edwin Jacques, SHQIPTARËT, Historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri në ditët e sotme. Fq.374-375, shtypi: Lajmi i mire, Tiranë 1995. Megjithatë, konferenca e kishte shpallë vendimin përfundimtar me 29 korrik 1913.

11.Edwin Jacques, SHQIPTARËT, Historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri në ditët e sotme. Fq.373-374, shtypi: Lajmi i mire, Tiranë 1995, + Serge Metais, HISTORI E SHQIPTARVE nga Iliret deri te pavaresia e Kosoves. Fq.272, Tirane-2006.

12.Serge Metais, HISTORI E SHQIPTARVE, po aty, Fq.272.

13.Ambasador i SHBA-së në Greqi (Athinë) në vitet 1912-13 ishte Jacob Gould Schurman (1854-1942), padagog dhe diplomat amerikan me origjinë kanadeze, autor i librit Luftrat Ballkanike 1912-1913, libër i publikuar për herë të parë në vitin 1914 dhe ripublikuar edhe në Prishtinë 2022.

14.https://sq.wikipedia.org/wiki/Konferenca_e_Londr%C3%ABs_(1912%E2%80%931913.

15.Më hollësisht shih-ISMAIL QEMALI-Përmbledhje dokumentesh 1888-1919, fq.333-334.

16.Edwin Jacques, SHQIPTARËT, Historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri në ditët e sotme. Fq.373-374, shtypi: Lajmi i mire, Tiranë 1995, + Serge Metais, HISTORI E SHQIPTARVE nga Iliret deri te pavaresia e Kosoves. Fq.272, Tirane-2006.

17.ISMAIL QEMALI-Përmbledhje dokumentesh 1888-1919, perg. Nga Teuta Hoxha , fq.277, Tiranë 1982.

18.Më gjërsisht shih-ISMAIL QEMALI-Përmbledhje dokumentesh 1888-1919, fq.282-285.

19.AQSH IRSH F.245, D.53, f.26, orgjinali osmanisht, më gjërsisht shih-ISMAIL QEMALI-Përmbledhje dokumentesh 1888-1919, fq.331-332.

20.Gjatë kësaj lufte e qëndrese masakrat serbo-malazeze, mbi popullsinë autoktone shqiptare janë të dokumentuara gjërësisht në librin GOLGOTA SHQIPTRE 1912-1913, akuza kundër shfarosësve të popullit shqiptar, me autor publicistin hebre që jetonte në Vjenë, Leo Freundlich (1875-1953), libri u botua për here të parë në Vjenë me 1913, dhe është ribotuar edhe në Prishtinë në vitin 2022.

21.Histori e Popullit Shqiptar…, po aty, fq.140.

22.At Gjergj Fishta, MRIZI I ZANAVE, fq.43-45, botim XI, botime Françeskane, Shkodër 2019.

23.https://albemigrant 2011, wordpres.com 2017/11/26/rrethimi -i- Shkodrës-në-vitin-1913-nga-malazezët-çlirimi-dhe-pavarësia).

VOO:Fotot marrë nga https://www.google.com.…

Malësi e Madhe, me 29 korrik 2023.

PËRG. NDUE  BACAJ 

HYRJE 

Shqiptarët në përgjithsi nuk ishin pajtuar për asnjë moment me pushtimin turko-osman, ndaj ata kishin zhvilluar aleanca, kuvende e beslidhje duke u përpjekur të organizohen në kryengritje e beteja të tjera, në mbrojtje  të lirisë, të drejtave njerzore e jetësore, e deri pë çlirimin dhe mbrojtjen e trojeve të tyre… Ndërsa “laku” i pushtuesit turko-osman shtërngohej shqiptarët, (veçanarisht ata të veriut së Shqipërisë), do të zgjeronin bashkëpunimin edhe me fqinjët e tyre e më gjërë, të cilët ishin të pushtuar apo e konsideronin armike të tyre perandorinë Turke-Osmane. Shekulli i 17-të shënon një nga kulmet e këtyre bashkëpunimeve me kuvende e aleanca ballkanike. Kuvendi ballkanik i Kuçit i 15 korrikut 1614 është “simbol” i këtij bashkëpunimi ballkanik e më gjërë… 

DISA NGA KUVENDET QË I PARAPRINË KUVENDIT TË KUÇIT: 

Para Kuvendit Ballkanik të  Kuçit (15 korrik 1614), prijësit dhe krerët shqiptar (kryesisht ata të veriut) kishin zhvilluar disa kuvende, me qellim organizimin e kryengritjeve kundër pushtuesve shekullor turko-osmane. 

Me 7 qershor 1594 u mblodhen në manastirin e Shën Mërisë në Mat një kuvend i përgjithshëm shqiptar. Pjemarrësit në kuvend vendosën që të organizohej kryengritja e përgjithëshme çlirimtare. Peshkopi Nikollë Mekajshi, Tomë Plezha dhe Mark Gjni u ngarkua të hynin në bisedime me Papen për të sigurua ndihmën e nevojshme. Megjithatë përfaqësuesit shqiptar nuk arritën të siguronin ndihmën e kërkuar në perendim, pasi Papati ishte angazhuar në luftën antiosmane në Hungari. Nga ana tjetër, republika e Venedikut, e cila nuk ishte e interesuar për këto nisma të shqiptarëve, u përpoq me të gjitha mënyrat që t’i paralizonte aksionet e tyre, duke nxitur përçarjen ndërmjet krerëve…. Me 1601 u mblodh në fshatin Dukagjin të Matit një kuvend tjetër i përgjithshëm. Në këtë mbledhje moren pjesë 2 654 delegatë nga 14 krahina shqiptare. Vendimi i kuvendit për organizimin e një kryengritje të përgjithshme edhe këtë herë nuk arriti të siguronte përkrahjen europiane, për shkak të qendrimit negative të Venedikut.1.  Më 13 dhjetor 1608 në manastirin e Moraçës, pranë liqenit të Shkodrës, nën drejtimin e patriarkut të Pejës, u mblodhën krerë serbë, shqiptarë, bullgarë, boshnjakë, hercegovinas e serbë ku u diskutua për dëbimin e osmanëve dhe iu kërkua ndihmë dukës së Savojës. Kjo mbledhje shërbeu si pikënisje për organizimin e disa kuvendeve ballkanike.2.  Kështu krerët e krahinave të Mbishkodrës më 1610 shpallën bashkimin nën emrin ,,Malet Shqiptare. (Ndërsa dhjetë vjet më vonë në Shqipërinë e Mesme u krijua edhe bashkimi shqiptarë nën emrin Lidhja e Arbërit)…3.  

KUVENDI I KUÇIT, 15 KORRIK 1614

Kuçi nuk ishte zgjedhur rastësisht si vendi ku do të zhvillohej kuvendi i parë  ballkanik. Kuçi shte vendi historik i njërit prej fiseve autokton Iliro-Shqiptar , ku kishte qënë edhe kryeqyteti rezervë i Ilirisë, Meduni. Kuçi ndër mote e shekuj kishte pasur toponime (emertime) të ndryshme si Chuci, Chucchi, Cucci, Cuchi, Cuchii, Cucçi, Cusi, Cussi, etjerë që i kishte imponuar historia, por pa i ndryshuar historinë dhe autoktoninë Iliro-Shqqiptare…4.  

Kuvendi i Parë Ballkanik u mbajt në Kuç të Malësisë Madhe me 15 korrik 1614. Në këtë Kuvend morën pjesë përfaqësues shqiptar, serbë, malazezë dhe maqedonas.5.  Ndërsa në një histori të vjetër të Shqipërisë (me autor Zhan Klod Faveirial) shkruhet se në kuvendin e Kuçit të Shqipërisë me 1614, muaren pjesë (perveç perfaqesuesve shqiptarë, serbë e malazezë) edhe përfaqësues nga Bullgaria, Hercegovina dhe Dalmacia… Qellimi i kësaj mbledhje ishte të gjente mënyren për t’i dhënë fund mbipagesave dhe taksave të padurueshme, viktimë e të cilave ishin të krishterët. Duket se turqit nuk ishin në dijeni as për këtë mbledhje e as për qellimin e saj. Plani i kësaj kryengritje të mrekullueshme u gjend në dokumentin e Karlit II, dukes së Neversit. Gjithshka ishte parashikuar: ushtria kryengritëse do të përbëhej prej 160 mijë trupash, do të pritej një monedhë e përkohëshme dhe e pranushme pas luftës, do të marshohej drejtë Kostandinopojës dhe, përgjatë rrugës, do të merreshin kjo apo ajo fortesë. Perandori i Gjermanisë dhe princët e Moldavllahisë do të mbështesnin kryengritjen. Nuk bëhet fjalë për Venedikun, por ai ishte tepër i interesuar për një kryenritje të përgjithshme, kështu që nuk është e mundur të ketë qënë jashtë saj.  Veç, ndërkohë vetëm bashkëpunimi i Francës mund t’i jepte kësaj kryengritje një shans suksesi, por Franca, qysh prej kohe të gjatë ishte në mardhënie shumë të mira me perandorinë Otomane…6.  

44 KRENË QË MORËN PJESË NË KUVENDIN E KUÇIT:
1.Gradam (Gradan) vojvoda i Novogostës
2.Konti Lala Drekali prej Kuçit
3.Konti Vojo nga Rizano
4.Konti Vojo nga Mali i Zi

5.Gjeç Bardhi prej Mirdite
6.Prototopi Ivanoviq
7.Konti Nikolla  prej Piperit
8.Konti Selak (Shllak?) prej Grie?
9.Vojvoda Raic Palabardhi (Bjelopavliq)
10.Rade Vojvoda prej Planit (Plavës?)
11.Konti Petar prej Plushive (?)
12.Konti Stepan Raceçi
13-Konti Drahigo Geleci
14.Konti Menzita Serciza
15. Konti Nikolla Negushi
16.Gjin Gjergj Dukagjini
17.Konti Vule Dubigini (Dubinjë?)
18.Konti Radosava Bronci (Bonci?)
19.Konti Mark prej Malit të Zi 

20.Konti Gjon nga Zupa e Epër
21.Vojvoda Vuka (Vuk Keqi apo Vuka Gjeçi prej Kelmendit
22.Konti Thoma prej Vershevo
23.Konti Parvo (Pavlo?) nga Prizreni (?)
24.Vjovoda Sekuli (Gjek Kuli apo Gjek Culi) nga Boga
25.Konti Milia nga Bjela (Bardha e Kuçit?)
26.Konti Gjon Plesisi (Lleshi i Zi?)
27.Konti Dragoi nga Rudina
28.Konti Mileta Rigano
29.Konti Gjon Mustaki
30.Konti Millosh Çekanji (Çekaj?)
31.Konti Mihal prej Prejs
32.Konti Thoma i Kostas
33.Konti Vuisko nga Biloshi
34.Konti Vigio Ravan nga Griniqi (Grigjaniku?)
35.Konti Vukigj (Vuk Keqi?)
36.Konti Voin nga Balea (Baleza?)
37.Konti Andria nga Zupa e Poshtme
38.Konti Mile nga Kupe (Prokupi?)
39.Konti Thoma nga Podgorica (?)
40.Konti Cepivo nga Ljeshkopolje (Fusha e Ljeshkës)
41.Konti Vule nga Zeta (Genta)
42.Vukoshanga Trepsha (?)  
43.Konti Andria nga Plesiuvci
44.Popo Voin nga Zaravina (Rasanina? Eosavina?)7.  

Në vitin 1614 nga kuvendi i Kuçit do të nisej nga zotërit e beslidhur të mbretërisë së Shqipërisë dhe Serbisë, kapedani Gjon Renesi, pranë fort të kthjellëtit zot dukë të Parmës, me të cilin bisedoi gjatë mbi qellimin e atyre zotërve të besëlidhur, dhe pastaj qe nisur prej lartësisë së tij nga i cili u shprehen qellime shumë të mira. Dhe prandaj me letra, me të holla e përkrahje (Gjon Renesi) u kthye në ato anë ku i bëri një parashtrim shumë të gjërë Kuvendit….8.  Duhet qartësuar se burimi kryesor i informacionit për Kuvendin e Kuçit janë relacionet e kapedanit Gjon Renesit, i cili tregon takimet e tija me kontë e  pjesmarrës të kuvendit  si Lala Drekalin nga  Kuçi, Kontin Vojo nga Mali i Zi, Gjin Gjergjin e Dukagjinit e tjerë, si dhe princër e dukë të vendeve të tjera europiane me të cilët mendohej të lidhnin aleanca dhe të perfitonin ndihma për kryengritjen kundër turke-osmane. Gjithashtu nga relacionet e kapedan Gjonit mësojmë se 25 veta janë përfaqesuesit kryesor që morën pjesë në Kuvend, ndërsa të tjerët që nuk mund të vinin për shkaqe shumë të rëndëshme të tyre do të dërgonin sekretarët e tyre me vulat e veta dhe me betimin, dhe këta qenë 19 veta, dhe pastaj u bë një Kuvend shumë besnik, në të cilin unë (Gjon Renesi) referova gjithë ato që sillja nga takimet me princër e dukë të vendeve të tjera jashtë Ballkanit , si me ata të Parmës, Venedikut, Spanjës, Neversit, Francës, Selisë së Shenjte, me Perandorin e Gjermanisë dhe princët e Moldavllahisë… që mendohej se do të mbështesnin kryengritjen.  Gjithashtu në relacionet e kapeden Gjon Renesit mësohen edhe hollësi të tjera në lidhje me sasinë e burrave të armatosur që mund të ngriheshin në këmbë , ku ai jep një shifer “interesante” dyqind bile treqindmijë burra të gatshëm e të sigurt për t’i sherbyer lirisë… Në relacione ndonjëherë shkruhet se Kuvendi është zhvilluar me 14 korrik, 15 korrik  e deri me 25 korrik, por që në fund “konkludohet se kuvendi i parë ballkanik i Kuçit është zhvilluar me 15 korrik, datë tashma e pranuar…9.  Në fund të relacioneve jepen disa të dhëna moshe e fizike për kapedan Gjon Renesin, ku thuhet: “Kapedan Gjon Renesi është një burr rreth pesëdhjetë vjetëve, më fort i madh se i vogël, me trup të thatë , me mjekër të zezë, me ngjyrë të zbetë, i cili sot vishet në mënyrën frenga.10.  Vlen të cilësohet se edhe historiani e studiuesi amarikan (E.Jacques) shkruan për kuvendin e Kuçit e planet e tij pa datë, por shënon vetëm vitin (1614). Mbasi ajo çfar shkruan ky historian më duket se ka diçka më shumë se referencat e tjera  mendova t’a citoj:  “Me 1614 në Kuç të Shqipërisë së Epërme u mbajt një kuvend , ku moren pjesë patriarku i Serbisë dhe prijësat e të gjitha mbretërive europiane të pushtuara nga Turqia. Ata dërguan te  Papa kapitenin Xhovani (Gjon) Renes, që të paraqiste planin që do t’u sillte çlirimin nga Turqia. Lenormanti ka lënë një përshkrim të planit. Armët do tu jepeshin malësorëve.. Dukagjinit dhe Himarës, gjithsei 30.000 ushtarë të zot. Nga Himara 8300 burra do të zaptonin kalanë dhe qytetin e Vlorës, gjë do të jetë e lehtë pasi rojet e kalasë janë të krishterë dhe prijësit e tyre kanë rënë në ujdi me himariotët. Dukagjinët  do të marrin me lehtësi Krujën duke qënë se turqit e kishin lënë pas dore rindertimin e një pjese të rrëzuar. Të tjerë do të shkonin në Shkodër dhe Kastelnovo , ku punët ishin ujdisur me rojet e natës , që ishin të krishterë.  Pastaj ushtritë fitimtare do të shpartallonin turqit  në vend, duke e përdorur plaçken e luftës, të rrëmbyer turqëve apo çifutëve për mirëmbjatjen e ushtrisë e, madje, duke i shporrur turqit fare nga Kostandinopoja…”.  Kuvendi do të vendoste të dërgonte Gjon Renesin në Francë për t’u marrë vesh me dukën e Neverës, i cili po përgatiste një ekspeditë për të zbarkuar në Ballkan. Por edhe këtë radhë shqiptarëve nuk u erdhi ndihma e shpresuar. Duka i Neverës ishte akoma larg nga përgatitjet për të vënë në jetë projektin e tij…. Një tjetër kryengritje e organizuar mirë ngjalli shpresat e shqiptarëve në veri e jug. Planet e saj i kristalizoi Karli II, Duka i Neversit në Francën qendrore….11.  

KUVENDE TË TJERA , SI VIJIM I KUVENDIT TË KUÇIT TË 15 KORRIKUT 1614 

Pa kaluar dy muaj nga kuvendi i parë, me 8 shtator 1614 në Kuç u mbajt Kuvendi i Dytë Ballkanik, i cili perpiloi edhe një projekt konkret për një kryengritje të përgjithshmee përqendruar në katër zona.12.  Njëra nga këto do të kishte qëndrën në Himarë dhe do të synonte çlirimin e Vlorës, e dyta në Dukagjin me synim Krujën, e treta në Malsinë e Madhe me drejtim Shkodrën dhe e fundit në Mal të Zi me synim çlirimin e Kastelnovos. Në të njëjtën kohë do të hidheshin në kryengritje edhe metropoliti i Durrësit, me të cilin do të bashkoheshin edhe peshkopët orthodoksë të Janinës e të Artës, si dhe prelatë e krerë të tjerë të krahinave të ndryshme të Ballkanit..13.  Më 11 nëntor 1616 në Prokuplje të Serbisë u mblodhë Kuvendi i tretë, ku morën pjesë siç thotë një burim bashkëkohës, zotnitë kryesorë të mbretërisë së Bosnjës, të Kosovës, të Serbisë, të Shqipërisë, të Maqedonisë dhe të Arkidukatit të Hercegovinës. Për shkak të kushteve të reja që ishin krijuar me rritjen e rolit të Austrisë si kundërshtari kryesor i Perandorisë Osmane, këtë herë kuvendi nxori në plan të parë si detyrë për të çliruar së pari Bosnjën, meqenëse kishte mundësi më të mëdha të ndihmohej nga ana e Austrisë. Megjithëkëtë edhe në këtë kuvend u pa i nevojshëm një zbarkim në Shqipëri, sepse kryengritjet shqiptare mbanin vazhdimisht të hapur një plagë në anët më të dobëta të Perandorisë Osmane. Në bregdetin shqiptar, prej nga niseshin rrugët drejt viseve të brendshme të Ballkanit dhe se, siç thuhej në vendim, një pjesë e popullit të këtij vendi nuk i bindet sulltanit dhe jeton i lirë, (siç janë – shën. i aut.), zotnitë e Dukagjinit, e Kelmendit, e Piprit, e Palabardhit dhe të Malit të Zi”. Prandaj në çdo plan ushtarak, si më përpara edhe tani, Shqipëria zinte një vend nga më të rëndësishmit. Me të zbarkuar flota evropiane në brigjet shqiptare, 10 000 burra do të bashkoheshin me forcat hercegovinase. Me 40 000 veta nga Dukagjini, Kelmendi, Pipri, Palabardhi e nga Mali i Zi do të merrnin kështjellën e Shkodrës e prej andej do të shkonin drejt Sofjes, ku do të bashkoheshin me forcat e tjera për të parashtruar planin për marrjen e Stambollit. Projekti mbeti përsëri në letër. Duka i Neverit e zgjati shumë përgatitjen e ekspeditës. Në pragun e nisjes flota u dogj. Spanja i druhej luftës me shtetin osman…. Një dëshmi tjetër e lëvizjes çlirimtare ballkanike u bë kuvendi i Beogradit, 18 nëntor 1620…14.  Nga të 24 krerët e kuvendit të Beogradit, që nënshkruan planin e luftës, më të rëndësishmit ishin Lala Drekali i Kuçit, Gjin Gjergji i Dukagjinit dhe Vuk Gjeçi i Kelmendit, pas të cilëve vinin krerët e tjerë të ardhur në kuvend nga malet shqiptare. Të bashkuar në “Lidhjen e Arbënit”, Dukagjini, Pipri e Kelmendi do të nxirrnin 14 000 luftëtarë. Të gjithë do të grumbulloheshin në Pejë, ku do të krijohej një ushtri prej 50 000 këmbësorëve e 30 000 kalorësve prej forcave të Shqipërisë, Maqedonisë e Serbisë. Edhe këtë herë kuvendi zgjodhi shqiptarin Gjon Renësi si njërin nga të dërguarit e vet për në oborret evropiane. Por, ndihma e kërkuar me armë dhe zbarkimi në brigjet shqiptare nuk u siguruan as këtë herë.
Kuvendet ndërballkanike nuk arritën të organizonin një aksion të përbashkët për dëbimin e osmanëve nga Evropa. Popujve ballkanas e në radhë të parë kryengritësve shqiptarë iu desh të luftonin duke u mbështetur në forcat e veta. Shkaqet e dështimeve të përpjekjeve për organizimin e një aksioni të përbashkët kryengritës ballkanik ishin kryesisht kontradiktat midis shteteve evropiane, të cilat ishin në rivalitet me njëra-tjetrën në zotërimet osmane…15. 

Në vitin 1621, ipeshkëvi Pjetër Budi hartoi një relacion me të cilin përkrahte projektin dhe raportonte se rreth 30 000 shqiptarë (të krishterë e myslimanë), u treguan të gatshëm të rrëmbenin armët kundër turqve, me të zarkuar në Shqipëri një ekspeditë ushtarake europiane. Ai kërkoi pa u lodhur forca e municione nga Spanja, Italia e Franca, mirpo një ndihmë e tillë nuk u matrializua kurrë.16  

“EPILOG”:

Fatkeqësisht kuvendet, aleancat dhe projektet duke përfshirë edhe atë të Kuvendit të Kuçit 1614 e të tjerë si vijim të këtij kuvendi, thuajse nuk u matrializuan kurrë. Ky dështim i projekteve për kryengritje të përgjithëshme kundër turke-osmane ballkanike e më gjërë, ka mbi të gjitha edhe “vulen” e aleatëve “europian” (të sipercituar…), të cilët  këto projekte ose  nuk i përkrahen, ose i “perkrahen” vëtëm si projekte me fjalë dhe në letër. Përkundër kësaj ne shqiptarët edhe të vetëm vijuam me vite e shekuj luftën dhe përpjekjet tona kundër pushtuesit turko-osman, në mbrojtje të lirisë, të drejtave njerzore e kombëtare dhe troje etnike iliro-shqiptare, por mjerisht edhe të armiqëve të tjerë të shtuar (si ish “aleatët” e kuvendëve të më “spërme” si Serbia e Mali i Zi), derisa me 28 nëntor 1912 shpallem mvehtësinë, por deri atëherë kishim humbur rreth dy të tretat e trojeve tona etnike, edhe me “bekimin” e një pjese të Europës plakë e “shake”… 

Malësi e Madhe, 15 korrik 2023.

REFERENCAT: 

1.Histori e Popullit Shqiptar, për shkollat e mesme, Hartuar nën drejtimin e Innstitutit të historisë të Akademisë së shkencave të Rep.Shqipërisë, fq.73, viti i parë i botimit “Eurorilindja”, Tiranë 1994. 

2.https://www.shqiperia.com/Kuvendet-nderballkanike.206/. 

3.https://kosovare.albanianforum.net/t3914-shqiptaret-pas-skenderbeut. 

4.Më hollësisht shih Giuseppe Valentini, Il Dirito Delle Comunita, nelle tradizione giuridica Albanese, fq.293-294, Universita di Palermo,Facolta di Lettere, printed in Italy, Firence 1956.  

5.Histori e Popullit Shqiptar, për shkollat e mesme, Hartuar nën drejtimin e Innstitutit të historisë të Akademisë së shkencave të Rep.Shqipërisë, fq.73, viti i parë i botimit “Eurorilindja”, Tiranë 1994.

6.Zhan Klod Faveirial , Historia (më e vjetër) e Shqipërisë, fq.327-328, Plejad 2004.   

7. Dokumente të shekujve XVI-XVII për historinë e Shqipërisë, vëllimi III (1603-1621), perg. nga Innjac Zamputi, fq.289-290. 

 8.Dokumente të shekujve XVI-XVII për historinë e Shqipërisë, vëllimi III (1603-1621), perg. nga Innjac Zamputi, fq.295-297. 

9.Më hollësisht shih dokumente të shekujve XVI-XVII për historinë e Shqipërisë, vëllimi III (1603-1621), perg. nga Innjac Zamputi, fq.291-298.  

10.Dokumente të shekujve XVI-XVII për historinë e Shqipërisë, vëllimi III (1603-1621), perg. nga Innjac Zamputi, fq.299. 

11.Edwin Jacques, SHQIPTARËT, Historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri në ditët e sotme. Fq.273, shtypi: Lajmi i mire, Tiranë 1995. 

12.Histori e Popullit Shqiptar, për shkollat e mesme, Hartuar nën drejtimin e Innstitutit të historisë të Akademisë së shkencave të Rep.Shqipërisë, fq.73, viti i parë i botimit “Eurorilindja”, Tiranë 1994.  

13.http://www.letersia.fajtori.com/Historia/Sundimi_turk/ekspeditat_turke.php. 

14.Histori e Popullit Shqiptar, për shkollat e mesme, Hartuar nën drejtimin e Innstitutit të historisë të Akademisë së shkencave të Rep.Shqipërisë, fq.73, viti i parë i botimit “Eurorilindja”, Tiranë 1994. 

15.https://www.shqiperia.com/Kuvendet-nderballkanike.206/ 

16.Edwin Jacques, SHQIPTARËT, Historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri në ditët e sotme. Fq.274, shtypi: Lajmi i mire, Tiranë 1995. 

PERG. NDUE  BACAJ

Me gjithë perpjekjet e e patrioteve pjesmarrës në kuvendin e Prizrenit insinuatat e performances se ky kuvend është një organizim në sherbim të perandorisë osmane kishin gjurmë të “thella”, të cilat filluan të “fshihen” vetem me daten 30 qershor kur në Prizren  arriten delegatet e Shkodrës ; Selim Begu-Gjyrezi , Jusuf agë Sokoli , Tahir Begu-Bushati , Shan  Deda , Hodo beg Sokoli , Jusuf efendi Podgorica, Çun  Mula-bajrakatr i Hotit, Smajl  Martini –bajrakatr i Grudes , Baca  Kurti –vojvodë i Grudes , Ujk  Gila –bajraktar i Selces (Kelmend) , Marash  Dashi – bajraktar i Shkrelit , Dodë  Preçi – bajraktar i Kastratit , Gjel  Vuksani –Vojvod i Kastratit , Zyber (Zymer) Selmani – bajraktari i Reçit… Mark  Lula –bajraktar i Shales , Mark Kola- bajraktar i Shoshit , Gjekë (Gjetë) Gega –vojvodë i Shllakut , Prengë Bibë Doda – Mirditë e tjer.. (Akte të Rilindjes Kombetare Shqiptere 1878-1912 (Memorandume , Vendime, Protesta , Thirrje) Akademia e Shkencave …Instituti i Histiorisë, fq.57 –perg. nga Stefanaq  Pollo dhe Selami Pulaha-Tirane -1978 + Xhafer  Belegu ,”LIDHJA E PRIZRENIT –Tirane 1939). Vlenë të kujtohet se nga burime të tjera “thuhet” se nga Malësia e Madhe muaren pjesë në Lidhjen e Prizrenit edhe Dedë Gjon Luli- vojvod i Hotit, Gjokë Doda– Pjetroshan , Prel Toma – Jeran (Kastrat) etjerë…  

Patrioti i madh pendartë i kombit shqiptar At Gjergj Fishta, në kryevepren e tij “Lahuta e Malësisë” këto insinuata të performances “turkomane” në mes delegatëve i paraqet mrekullisht në këngën e nëntë me titull “Lidhja e Prizrenit”, nën fjalën e patriotit të shquar Mark Lulës , bajraktarit të Shalës, pjesmarrës aktiv në Lidhjen e Prizrenit  nga e cila mendova të citoj: 

Kam shkue jetën si bishë malit,
zbathë e zdeshë edhe pa ngranë,
por as Mbretit, por as Krajlit,
tungjateta s’i kam thanë.
Un kam ruejtë gjuhen shqiptare;
un kam mbajte doke e kanu,
e as për pare, as për timare
gjak e t’Parë s’i kam mohue’.
Prandej, Shkjau me pasë për t’mësy
e me dalë këndej kah Shqipnia,
( si po thonë, se ka vu sy)
ka me u ndeshë, po, n’armë të mia,
n’armë te Lekeve të Dukagjinit,
që, me ndihmë të Perendisë,
kanë m’ia thye pleqninë Berlinit,
kanë m’ia pshtue lirinë Shqipnisë.
Por pse m’thue me u vra me Shkja ;
tue pasë mbrendë na Anadollakun,
që kurr t’keqen s’ma ka da,
që kurr qafet s’ma hoq lakun,
që edhe zemren ma ka tha,
e m’ka mbytë ai tatë e nanë,
e shnjerzue m’ka grue e motër,
e s’ m’ ka lanë me u rritë djalë n’votër?
M’ka korrë arën e punueme,  

m’ka marrë tokën e trsh’gueme,
e tue m’ba kanun paçavër,
m’ka marrë qetë, po, për nën lavër
m’ka marrë lopët, po, me gjithë viça,
m’ka marrë delet me gji’ ogiça,
m’ka marrë dhên e m’ka marrë dhiz,
m’ka tha vathë e m’ka tha mriz ;
edhe sot m’ka vu leçi,
mos me folë n’gjuhë t’Parëve t’mi ;
e ma mban gjunin mbi bark,
e ma rjepë shpinën me çark
si mo’ Zot, ma keq për mua,
ndër thoj t’tij qi kam qillue?…
Po, a pse Turqit e Anadollit,
duenë të tallen këtij trollit,
na m’ia vu pushkën Nikollit?
Jo, për Zotin- kjoftë levdue!
se un Monov nuk kam qillue,
që me dalë e me leftue,
perse Krajli a perse Mbreti
duenë të m’mbajnë mue rob nën veti ; 
un luftoj veç për liri,
për erz tem e për Shqipni:
se un t’huej’n  zot s’e due n’shpi,
s’due të njoh as Krajl as Mbret,
mbret Shqiptari asht n’vend te vet.-
Të lumte goja, bajraktar,
Ali Pasha, i trim bujar,
merr e i thotë  t’parit të Shalës
se ti lak s’i bake fjalës.
Se ti folke n’log t’kuvendit,
si po e lypte e mira e vendit.
Për Shqiptarë si jemi na
Turke e Shkja te dy janë nja…. (At Gjergj Fishta, Lahuta e Malcis, kënga e nëntë, . fq.109-111, botim tretë, Romë 1991).  

Pas pjesmarrjes të plotë apo më sakt më të plotë të perfaqesuesve të planifikuar në ketë Kuvend u arrit miratimi i një Programi politik dhe ushtarak nga Lidhja Shqiptare e Prizrenit, që synonte të ruajnë tërsinë e tokave shqiptare  nga coptimi i shovinistëve fqinjë, si dhe një autonomi substanciale me trajta mvehtësie nga pushtuesi 400 vjeçar turko-osman. Për të “freskuar” sado pak diçka nga kujtesa se çfarë ishte ky program i cili u miratua me daten 02 korrik 1878, me rastin 145 vjetorit të këtij programi politik të miratuar nga Lidhja Shqiptare e Prizrenit mendova t’a citoj si vijon :

PRIZREN, 2 KORRIK 1878 

Program i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit , që synon të ruaj tërsinë e tokave shqiptare , duke mos lejuar coptimin e tyre nga shtetet shoviniste fqinje. Lidhjs merr masa për organizimin e ushtrisë dhe dislokimin e saj në rast lufte.

Mbasi e gjithë Shqipëria Veriore e beslidhur…për të shpëtuar atdheun nga gjendja e vështirë e sotme zgjodhi Prizrenin si seli qendrore të Lidhjes dhe mbasi deputetët e sanxhakëve të Prizrenit, Dibres, Manastirit, Shkupit, Prishtinës dhe Novipazarit u mblodhen këtu në bazë të nenit 3 të vendimit të marrë për këtë rast, që lejon shprehimisht pranimin në Lidhje dhe të sanxhakëve dhe rretheve të tjera , po u dorzojmë deputetëve të ardhur këtu nga Shkodra një ekzemplar të Vendimeve dhe të Urdhëresës ku disponohet: 

1.Nuk duam të pranojmë tjetër qeveri , perveç asaj të Portes së Lartë.

2.Po qe se kerkesa  jonë , drejtuar Portës  së Lartë dhe Kongresit (Berlinit) , që Serbia dhe Mali i Zi  të zbrazin viset e okupuara prej tyre nuk do të merret parasysh , ne të gjithë do të rrokim armët per çlirimin e tyre .

3.Po qe se trupat tona nisen në luftë , ne do ti permbahemi dispozitave  të Vendimeve dhe Urdhëreses.

4.E gjithë fuqia  jonë e armatosur do të ndahet në pesë korpuse ; keto do të perqendrohen në Shkoder , Shkup , Kosovë , Novipazar dhe Hercegovinë , nga një (korpus) në secilen.

5.Trupat që do të mobilizohen në Shkoder, do të sulmojnë Malin e Zi. Oficeret dhe flamurtaret e tyre do të zgjidhen prej popullit.

6.Perveç trupave  të veta  per në Guci do të dergohen 2000 burra  prej kontigjentit  të Gjakoves  dhe në Beranë  1000 burra prej Pejet.

7.Novipazari do të dergojë per në Kolashin  1000 burra prej trupave të tij.

8.Per Bjelopoljen do të majftojnë kontigjenti i mobilizuar prej banorëve vendas.

9.Per në Priepolje , Çajnicë ,Tashlixhë dhe Foçë , perveç kontigjentëve të tyre , do të dislokohen 2000 burra prej korpusit të Novipazarit.

10.Per mbrojtjen e vijës Gaçkë-Trebinjë , perveç trupave që do të japë  Hercegovina, do të dergohen 10.000 burra prej Sarajevet . Të gjitha  keto së bashku  do të formojnë korpusin e Hercegovines.

11.Trupat që do të mblidhen nga Shkupi , Kosova , dhe Novipazari do të sulmojnë Serbinë në perputhje  me udhëzimet tona.

12.Kur armiku do të kërcenojnë ndonjë prej vendeve  të sipertreguara  do të lajmrohen nga komandanti i pergjithshëm  të gjithë komandantet e tjerë. Sulmi kundër armikut  do të fillojnë  atëherë prej të gjitha  anëve njëherësh.

13. Në qoftë se , në rast  lufte me Malin e Zi, Serbia mbetet neutrale , do të dergohet në ndihmë një  korpus  nga trupat e caktuar perkundër Serbisë , per të vepruar  në Mal të Zi , dhe anasjelltas , një kontigjent  i caktuar perkundër Malit Zi do tu shkojnë në ndihmë trupave që veprojnë kundër Serbisë.

14.Në qoftë se duhet të luftohet kundër të dyve , Serbisë dhe Malit të Zi , atëherë , trupat e mobilizuara  perkundër të dyve do të zhvillojnë  luftën në mënyren e sipërshenuar dhe burrëria e qendresa nuk do ti lënë gjë mangët frymës së marrëveshjes dhe betimit tonë.  

20 qershor – 2korrik 1878  

(HHStA., PA., Kosullata e Shkodrës, shtojcë e bashkëngjitur informacionit të konsullit austro-hungarez  në Shkodër LIpih, 13 korrik 1878, informacion nr. 64 ; AIH, dosja A- VI- 10, f.  77-78. Orgjinali turqisht mungon. Përkthyer nga varianti gjermanisht.  Akte të Rilindjes Kombetare Shqiptere 1878-1912 (Memorandume , Vendime, Protesta , Thirrje) Akademia e Shkencave …Instituti i Histiorisë, fq.55-57 –perg. nga Stefanaq  Pollo dhe Selami Pulaha-Tirane -1978 + Xhafer  Belegu ,”LIDHJA E PRIZRENIT –Tirane 1939). 

Siç shihet nga pikat e programit , Lidhja nuk arrinë të shkëputet plotësisht nga mendimet e disa delegatëve që e kishin vështirë të delnin nga ngrehina turke-osmane të cilës ia kishin pa hajrin, edhe pse shpesh në kurriz të shumicës të shqiptarëve që donin lirinë e jo robërinë… Në program kërkohej autonomi nën pretektoratin e pushtuesit 400 vjeçar e jo pavarësi të plotë nga Stambolli, (siç kishin kërkuar fqinjët tanë shoven me kohë). Sidoqoftë ky program kishte brenda perveç mendimit imponues të disa turkomanëve edhe rrethanat që ua impononte koha shqiptarëve të pushtuar nga perandoria turke-osmane, dhe të rrethuar nga fqinjët shoven që kerkonin të grabisnin sa më shumë troje etnike shqiptare, fatkeqësisht edhe me perkrahjen e disa shteteve europiane nën influencen e Rusisë… Gjithsesi ky program si dhe programet dhe organizimet e tjera të Lidhjes, treguan se  Lidhja e Prizrenit tashma ishte Lidhja Shqiptare e Prizrenit e cila u “ngjitë” në nivelin e një qeverie me një organizim mbarëkombëtar në mbrojtje të lirisë, identitetit dhe trojeve etnike shqiptare.