Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

DEDË GJON LULI, “FLAMURI” UDHËHEQËS I KRYENGRITJEVE (1911-1912) QË I PARAPRINË SHPALLJES SË PAVARËSISË SË SHQIPËRISË

by

Nga Ndue  BACAJ/

Dedë Gjon Luli  e filloi aktivitetin e tij atdhetar në moshë të re, ku dallohet “të paktën” që në Luften heroike të Vranines. Dedë  Gjon Luli do të ishte  pushkë e parë edhe në Luftën e Kernices(1862), në Luftën te Mulliri i Vrakes (1871), në tre Luftrat e Shpuzes (1870-1877), në Luftrat per mbrojtjen e Hotit , Grudes , Plaves , Gucisë, Ulqinit e tjer të cilet zhvillohen nën udhëheqjen e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit (1878 -1881).  Dedë Gjon Luli ishte komandant i ushtrisë (vullnetare)  të Lidhjes shqiptare të Prizrenit per Malesinë e Madhe  dhe Zevendëskomandant i ushtrisë të Deges së Lidhjes Prizrenit Shkoder.  Por lufta më e madhe e Malesorëve me në krye Dedë Gjon  Lulin është ajo e vitit 1911 që njihet si kryengritja antiosmane që çoi në ngritjen e flamurit kombëtar të Gjergj Kastriotit me 6 prill në Bratilë të Deçiqit, pas 432 viteve “mungesë” nën  pushtimin  turko-osman… Dedë Gjon Luli  ishte udhëheqesi i kesaj kryengritje që shpesh identifikohet edhe me emrin tij.  Por trimi i urtë baca Dedë ishte pushkë e parë dhe udhëheqës i  parë edhe në luftrat per  mbrojtjen e trojeve shqiptare nga lakmit e shoveneve serbo-malazez  të viteve 1912 -1913-1915. Dedë Gjon Luli ishte jo vetem pushkë e parë e mbrojtjes të trojeve shqiptare ,por edhe “firmë” e parë në memorandumet , kerkesat dhe  protestat e 8 majit 1878, 13 qershorit 1878 , 15 qershorit 1878 , 16 qershorit, 2 korrikut, 7 korrikut, 7 tetorit, 22 tetorit e 8 nëntorit të vitit 1878, si dhe ato të 21 shtatorit 1879, të 1 marsit 1880 , 12 marsit, 4 prillit , 2 majit , 18 majit , 16 korrikut, 7 gushtit, 15 shtatorit,  19 shtatorit 1880, 26 prillit 1883, 9 qershorit  dhe 26 qershorit 1883, të majit 1903. Dedë Gjon Luli  shquhet si organizator dhe protagonist i Kuvendit të Greçes të 23 qershorit 1911 që formuloi e miratoi memorandumin (e Greçes) me trajtat e një një programi politik  per pavaresinë e trojeve shqiptare ,per të vijuar me kerkesat e 9 shkurtit 1912. Dedë Gjon Luli njihet edhe si një ndër perkrahesit e zjarrtë dhe nënshkruesit e vendimit prej 7 pikave  të  dates 5 mars 1899  (të zhvilluar në Shkoder) , në të cilen në emer të të gjithë vilajetit të Shkodres, u shpall besa dhe bashkimi  i popullsisë së ketij vilajeti me Kuvendin apo Lidhjen Shqiptare të Pejes (të 26-30 janarit 1899)dhe komitetin e saj të kryesuar nga udhëheqësi trim e patriot Haxhi Zeka. Dedë Gjon Luli në memorandume e protesta dallohet per nënshkrimin domethenes shenjë me kryq,  një “simbol” ky jo vetem  per besnikrinë në fenë e të pareve, por edhe një simbol që kerkesat dhe protestat beheshin per gjithë Shqiperinë Etnike, nga veriu në Jug , dhe nga Perendimi në lindje. Të gjitha këto protesta shoqëroheshin me argumente liridashëse në mbrojtje të Hotit, Grudës, Kelmendit , Trieshit, Kojës, Tuzit, Plavës, Gucisë, Ulqinit e të tjera troje që Europa kishte vendosur  t’ua  jepte Malit të Zi, Serbisë etj. Në këto momente tragjike edhe pushtuesi shekullor turk ishte dobësuar e ligështuar aq shumë para Europës, sa ishte i gatshëm të lëshonte pa mëshirë territore shqiptare. Të gjitha këto protesta, shqiptarët në përgjithësi e ata të Malësisë së Madhe në veçanti i shoqëruan me kryengritje e luftëra mbrojtëse.

DEDË GJON LULIT SI UDHËHEQËS I MALËSORËVE KRYENGRITËS

Emri dhe fama e Dedë Gjon Lulit si udhëheqës i malësorëve kryengritës, detyroi jo vetëm pushtuesin turk, por edhe kralnitë e Europës ta njohin e “respektojnë” këtë malësor si tribun popullor të shqiptarëve liridashës. Ndonëse këto shtete të fuqishme të kohës i ofruan Dedës bashkëpunim, shpesh të shoqëruara edhe me florinjë, ky atdhetar i klasit të parë nuk pranoi kurrë të shitet apo shesë idealet e lirisë së atdheut, që ai e quante mbi gjithçka. Vlen të kujtohet se Dedë Gjon Luli kishte qenë ndër të parët atdhetar që mbështeti Kongresin e Manastirit (1908) dhe vendimet e tij për alfabetin shqip që kemi sot. Kur në Shkodër, një grup fanatikesh musliman të nxitur nga hyqameti turk kërkuan të organizojnë një manifestim  në perkrahje të shkronjave arabe, ata ndërruan mendje kur moren vesh se  malesorët  e Malësisë (me në krye Dedë Gjon Lulin ,N.B.) do ti pergjigjen me një manifestim akoma më të madh e më fuqishem në perkrahje të shkronjave latine. Dedë Gjon Luli i fali gjithçka lirisë së atdheut, duke angazhuar në këto luftëra djemtë e tij, por edhe nusen e djalit të tij, Norën e tjer. Luftërat çlirimtare për Dedë Gjon Lulin vazhduan deri më 24 shtator 1915, kur e vranë armiqt e Shqiperisë Etnike. E vranë Dedë  Gjon Lulin pasi keta  armiq e shihnin si një ndër pengesat kryesore të grabitjes të trojeve shqiptare të Malesisë Madhe e më gjerë… Dedë Gjon Luli kishte ndertuar një bashkepunimin të shkelqyer në mes të atdhetarëve malesoreve e më gjerë pa dallim feje e krahine, dhe kjo e kishte shqetsuar gjithnjë pushtuesit shekullore otoman dhe fqinjet hileqar e shoven  malazez. Për Dedë Gjon Lulin është shkruar e folur  gjithnjë, per  forcën, vullnetin, urtinë dhe atdhedashurinë e palekundur  për trojet shqiptare  edhe kur ai kishte dialoguar  ballperball me shovenë  apo perkrahes të tyre: Admiralin anglez  Cecil Burey i cili, për të ndalur hovin e Dedë Gjon Lulit me malësorët e tij që mbronin me çdo çmim trojet e tyre shqiptare i kishte thenë  Dedes  ,kot luftoni më se Hoti e Gruda mbaruan, pasi Europa  ia ka dhënë Malit Zi…E kreshniku Dedë pa ju dridhë qerpiku i ishte  pergjigjur rrufeshem : “Ti zotni ke tager me shitë kopshtin tand, se atë t’emin  as nuk e shes , as nuk e fali..” Admirali duke parë vehten ngusht kishte kërcënuar malësorët se mos ndejshin rahat , fuqitë e mëdha kanë me i zbatua me forcë vendimet e veta.. Pas ketyre fjaleve të admiralit kishte  ra një heshtje, që e theu vet Dedë Gjon Luli me fjalet – kushtrim : ”A ka tager e forcë Europa  me më ndalue që me derdh gjakun tem”.  Krali i Malit Zi një ditë do ti thoshte Dedë Gjon Lulit se malësorët e tu janë  vetem një grusht eshtnash perpara taborreve të turqisë. Pranoni ndihmen tonë që të shpetoni. Deda do tja priste, o Kral, shqiptari nuk ka parë tek vehtja kurr eshtnat, por zemren.. Kral Nikolla në Vrellë të Potgoricës  kur u takua ball-perball me Dedë Gjon Lulin do ti thoshte: “O Dedë Gjon Luli  gryka e pushkes sate është e ngushtë dhe vetem duke pasë në krah Malin e Zi  ty të bëhet gryka e pushkes  top”. Por Dedë Gjon Luli do ti pergjigjej aty per aty:  “Me të vertet o kral gryka e pushkes  time është e ngushtë, por duke u ndodhur midis maleve shqiptare ato  ma bajnë gryken e ngushtë të pushkes sime më të gjerë e më të fuqishme  se gryken e topave të ushtrisë sate.13. Ndersa kur një gazetar i huaj e pyeti Dedë Gjon Lulin ,si është e mundur që një grusht luftëtaresh si ju të ndeshen me porten e lartë?  Dedë Gjon Luli  do t’i pergjigj rrufeshëm me fjalet: “Shqiptari është ah e nuk është shelg që të perkulet”.  Dedë Gjon Luli gjithmon perpara se të nisej në beteja kerkonte që me vehte të kishte një flamur shqiptar. Një ditë  shoket e çetes me të cilet ishte nisur në një betejë i thanë :” O baca  Dedë  kemi nevoja të tjera  më të mëdha se  flamurin sot në luftë”, baca Dedë pasi u kishte drejtuar shikimin të gjithëve  u ishte pergjigj:  “Jo bre burra, në krye duhet Flamuri  se ai i ka të tana brenda : Besen , trimnin, zakonet, bashkimin, luften dhe fitoren. Ai ka gjakun e të parëve tanë që e skuqi e na prinë”. Por me  pakë fjalë e mrekullisht e ka “permbledhur” portretin atdhetarë të Dedë Gjon Lulit , publicisti dhe vullnetari italian Euxhenio  Vaina , me daten 7 gusht 1911 (nga Tivari) kur e “quan” Ded Gjon Lulin: “Kalores të pa njollë dhe pa frikë”.

“DEDË GJON LULI NË DITË E SHPALLJES SË PAVARËSISË

Në diten e shpalljes së pavaresisë së Shqiperisë me 28 nentor 1912 në Vlorë, mungoi Dedë Gjon Luli, mungoi ai që duhet të ishte i pari e në krye të vendit, mungoi ai që mbajti më shumë se një gjysem shekulli të ndezur  zjarrin e lirisë në trojet e Malesisë Madhe e më gjërë, mungoi ai që me 1911 shperndau në votrat (gati të fikura ) të Shqiperisë gacat e zjarrit, per të rindezur zjarre të reja lirie e mvehtesie. Mungoi ai që frymzoi e trimëroi  Ismail  Qemalin, Luigj  Gurakuqin  e tjerë  korifenjë të shpalljes së pavaresisë së Shqiperisë. Mungoi Dedë Gjon Luli, mungoi ai që vetem ai nuk duhej të mungonte kurrë. Por ndonse Dëdë Gjon Luli mungoi fizikisht, ai me vepren e tij atdhetare ishte atë ditë aty, madje në krye të vendit, se pa Dedë Gjon Lulin dhe luften e tij me trimat Malësor ,ajo ditë nuk do të kishte ardhur kurrë. Dedë Gjon Luli nuk shkoi ne Vlore pasi ishte në moshen e tij 72 vjeçare, por që ja rendonte këtë  moshë  edhe  jeta si “kaçak” duke  jetua ma shumë  jashtë (malesh e shpellash, ku shtroje kishte token e bymyer me gjak , dhe mbulojë atë copë qiell që na takonte, por që shpesh e mbulonin retë e zeza që shpraznin mbi trojet tona shi, breshen e rrebeshe). Këtë jetë të veshtirë e pershkruan sakt e bukur famulltari i kishës së Brigjes, At Agostini në një relacion që i dergon Argjipeshkëvisë të Shkodres me daten 29 janar 1886 , ku ndër citojmë : “Shumë i ndershmi Dedë Gjon Luli, i pari i arratisun , gjendet në kushte shumë të veshtira jetese, i mungon deri buka shtepinë e tij të  djegun sapo e kanë mbuluar në një qoshe. Të ndihmohet se është ma i ndershmi dhe ma i dashtuni në keto male”. Edhe sot gjindet si “shenjë” një shpell e vogel aty ku “ndahet” Hoti  me  Kastratin me homonimin “Shpella e Dedë Gjon Lulit”, ku ai shpesh ishte strehuar gjatë perndjekjeve nga hyqameti turko-osman. Këto kushte  Dedës  ja kishin renduar moshën e paksuar  fuqinë për të shkuar atë ditë në Vlorë. Por e kishte të pamundur edhe pasi rruga nga do të kalonte ishte plot tym e erë baruti ku perlesheshin dy armiq shekullorr të malësorve e shqiptareve, Shkaju i Malit Zi që kerkonte të pushtonte Shkodren e rrethueme prej tij dhe turkut, që kishte mbetur me një pjesë të ushtrisë së tij si trofe lufte , por që së bashku me shkodranë e shqiptar të tjer po mundoheshin të mbronin vehten e Shkodren. Këto veshtirësi nuk “mbaronin” me kaq , pasi Kral Nikolla i Malit Zi  me politiken dhe propoganden e tij hileqare kishte arritur të mashtroi jo pak malesorë, të cileve u kishte thënë më ndihmoni të bojmë turkun që nga Malesia e deri pertej Shkodres , e ju kudo në keto vende që do ti çlironi do të ngritni flamurin tuaj, dhe  do të jeni zot të trojeve tuaja dhe ne nuk do tu biem më në qafë, por për këtë duhet ti thejmë qafen turkut, se sa të sundojnë ai kalanë e Shkodrës, ne, as ju nuk jemi të lirë… Fatkeqësisht mjaftë malsorë u genjyen dhe moren  pjesë  së bashku me  ushtrinë malazeze, gjoja  në luften kunder turkut, por në fakt me këtë luftë  ndihmuan Malin e Zi  per të pushtuar Shkodren. Kur  malësorët e kuptuan se çfar po benin ishte vonë, pasi deri atëherë, perveçse kishin luftur kundër “vehtes” e trojeve të tyre , duke ndihmuar armikun grabitqar Malin e Zi,  kishin rënë duke luftuar edhe dhjetra malësorë,  trimeria e të cileve si asnjeherë ndër mote e shekuj kishte shkuar kot… Në ketë gjendje të vajtueshme  që kishin rënë një pjesë e Malesisë , Dedë Gjon Luli nuk kishte si ja  kthente shpinen trojeve të Malesisë Madhe… Por Dedë Gjon Luli pas shpalljes së pavaresisë do të sfidonte kohet e veshtira  dhe moshen mbi 72 vjaçare dhe do të shkonte të takonte shpallesit e pavaresisë me në krye Ismail Qmalin ,me të cilin ishte takuar edhe gjatë kryengritjes antiostomane të Malesisë Madhe në vitin 1911. Dedë Gjon Luli e siguroi Ismail Qemalin se te Malesia e Madhe do të kishte një mbeshtetje besnike dhe te palekundur per qeverinë e Vlores. Pas takimit Ismail Qmali do të deklaronte se: “Dedë Gjon Luli  është pushkë e ngrehur  per Shqiperinë”.

VRASJA E DEDË GJO LULIT

Me 24 shtator të vitit 1915 në Orosh të Mirdites vritet pabesisht nga falangat serbo-malazeze dhe esadiste, trimi legjendar Dedë Gjon Luli. Vritet nga komandanti serb me emrin Gjura, që  gjindej (jo rastesisht) në Mirditë  me një kompani ushtaresh serb në vendin e quajtur Sheshaz..Vritet kur baca Dedë kishte shkuar atje per të realizuar një beslidhje të Madhe me parinë e Mirdites e më gjerë, per të kordinuar luftën çlirimtare e mbrojtëse të trojeve shqiptare nga  grykesia shekullore e shkjeve të Ballkanit e më gjerë. Lufta e parë Boterore kishte filluar dhe kishte rrezik që të realizonte vendimet famkeqia të traktatit të fshehtë të Londres të 26 prillit 1915 , duke coptuar edhe atë Shqiperi që kishte “tepruar” nga konferenca e Londres 1913. Ndaj Trimi i urtë Dedë Gjon Luli duke qënë zemra ,mendja dhe pushka e parë e Malesisë Madhe dhe shqiptarisë, për më shumë se një gjysem shekulli , kishte perbuzur moshen e thyer dhe rrezikun per jeten, duke u bërë keshtu faqja e bardhë në perjetsi e Hotit ,Malesisë e Shqiptarisë. Pas vrasjes së Dedë Gjon  Lulit, falangat serbo-malazeze dhe esadiste trupin e tij të pajetë e  kishin mbuluar me landë drusore e gjethe në Malin Shejtë, ku e zbuluan disa barinjë rastesisht pas disa diteve. Me 8 tetor  (1915),famulltari i Oroshit të Mirdites  e varrosi te kisha e “tij”. Ndersa me 29 maj 1924 eshtrat e Dëdë Gjon Lulit u  rivarrosen me një cermoni  madheshtore të organizuar nga Etnit Franceskan në Shkoder, ku muaren pjesë mbi tremijë veta, si dhe delegati Apostolik imzot Ernesto  Kozi.  Në ketë cermoni një ligjeratë brilante mbajti At Anton Harapi ,ligjeratë nga e cila menduam të citojmë: “Sikurse Athina e Roma  mbi gjak e eshtna të fatosave ngrehen ndertesen e Lirisë, ashtu per të mëkamunit e Shqipnisë u lyp që gjaku i kreshnikeve të sterpikë krepat e Maleve tona. Mbas 400 vjetësh  Dedë Gjon Luli me çeten e vet  lufton per të paren herë nën  Flamurin e Shqipnisë, per Lirinë kombetare. Ai kje tre here Fatos se i fali Atdheut dy djemtë  dhe veten ,tuj u ba shenjë i salvimit të xhonturqëve, të sllavëve dhe esadisteve. Ai së dyti provoi se bashkë me Atdhetarinë në gjoksin e tij, vloi edhe zelli per Fe…Në të vertetohet fjala e popullit  se ndihma e Zotit dhe pushka e Hotit  e shpejtoi Lirinë Kombetare”.  

REFERENCAT: 

1.Ndue  Bacaj, Kryekryengritja e Malësisë së Madhe kundër perandorisë Turke-osmane 1911, (botim i dytë),  fq.88, Fiorentia-Shkodër 2018. 

2.Ndue  Bacaj, po aty, fq.89-90. 

3.At Gjergj Fishta  ,Lahuta e Malësisë ,fq.62, Romë 1991. 

4.Hamdi  Bushati ,Shkodra dhe Motet ,v.I , fq.413-431 ,Shkodër 1998. 

5.Hysni Myzyri , Ded Gjon Luli –patriot dhe luftëtar i shquar i  Rilindjes sonë , gaz. “Zeri i popullit” dt.  23.9.1975. 

6.Romeo Gurakuqi, Kryengritja e Malësisë së Mbishkodrës 1911, fq.86-88, Phoenix;Shkodër 2002. 

7.Akte të Rilindjes Kombetare Shqiptare… Tiranë 1978. 

8.Kristaq  Prifti , Lidhja Shqiptare e Pejës , fq.221, Tiranë  2002. 

9.Shtjefen Gjeçovi ,Fondi “Bernardin Palaj” ,dosja 4/1 dhe 15 AQH, R.Shqiperisë. 

10.Edwin Jacques ,Shqiptaret-Historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri në ditët e sotme , fq.352, botim 1995.  

11.At  Gjon Karma “Kerkime  në malet tona [të veriut] ,fq.197. 

12.Fritz  Radovani “Dedë Gjon  Luli” ,fq.27. 

13.Pandi  Rrumbullaku ,”Dedë Gjon Luli pushkë e ngrehur per Shqiperinë” ,gazeta “Luftëtari” , dt.25 shtator 1980.  

14.Frrok Çupi, ZP, Asht ah nuk asht shelg me u perkul shqiptari ,dt.3 tetor 1979. 

15.Stefanaq  Pollo “Gjurmë të historisë së Shqiperisë”,fq.282 ,botim i A.K.Sh. ,Tiranë 1990.

16.Pal Doçi , “Dedë Gjon  Luli “ ,Tiranë 2003. 

17.Ketë ma ka treguar Marash Vatë Shabi në mars të vitit 2010. 

18.At Justin  Rrota , Ditet e mbrame  të Turqisë në Shkoder, ase rrethimi i qytetit 1912-1913 ,botim II ,botime franceskane , Shkoder , 2010 ,fq.28-31.  

19.Hortense  von Zambaur , Rrethimi i Shkodres 10 tetor 1912 -22 prill 1913, fq. 138, “Camaj-Pipa”, Shkoder 2006. 

20.Pandi  Rrumbullaku ,”Dedë Gjon Luli pushkë e ngrehur per Shqiperinë” ,gaz. Luftëtari ,dt.25 shtator 1980.

21.Fritz Radovani ,veper e cituar ,fq.38. 

22.At Gjergj Fishta-ligjeratë Për një monument të Dedë Gjo’Lulit, ”Antologji Shqipe”, bleni I ,shtëpia botuese “Kristo Luarasi” botua nga Filip Fishta , Tiranë 1935. 

23. Ndue  Bacaj, po aty,fq.104. 

24.Zekeria Cana ,fjala e tij e mbajtur në  shtator 2005 ,kur u inagurua shtepia muze e Dedë Gjon Lulit.

DOM NIKOLLË KAÇORRI, ATDHETARI E MESHTARI QË LUFTOI ME PUSHKË E BEKOI ME KRYQ PËR PAVARËSINË E SHQIPËRISË

by

http://www.albdreams.net/wp-content/uploads/2012/10/dom-Nikollekacorri.jpg

(Një kujtesë e vogël per një “gurë” të madh themeli në “godinen” e shtetit të pavarur shqiptarë)

NGA  NDUE   BACAJ  

Nuk ka asnjë aresye të mos e themi “troç” se kleri katolik ndër motet e shekujt  e Shqiperisë së robërueme , (veçanarisht gjatë atyre të pushtimit turko-osman), ka qenë drita , zemra , shpirti , truri e frymezimi i pasosun i atdhedashurisë dhe vlerave më të mira morale e matriale të shqiptarisë , fatësisht gjithnjë me kahje nga perendimi… Në fletoren “Shqipëria e Re” të dates 10 janar 1933, do të “shkruhej” boterisht se:  “…Të tjer klerikë të Shqiperisë  mallkonin shqipen dhe Shqiperinë , kleri françeskan derdhte gjakë , djersë dhe inteligjencë , per të zhvilluar gjuhën dhe ndjejat kombetare të lirisë dhe pavaresisë..”.1.  Plejada e  këtyre klerikeve është e madhe sa vete historia jonë , por unë me rastin e këtij pervjetorit të pavaresisë së Shqiperisë mendova të “veçoj”, atdhetarin e meshtarin Dom Nikollë Kaçorri , firma e të cilit mbi aktin e shpalljes së pavaresisë , është sot e mot një qiri drite i pashuar, në altarin e Shqiperisë Europiane…

DOM NIKOLLË  KAÇORRI, “FRUT” I HARMONISË E BASHKËJETESË NDËRFETARE TË SHQIPTARËVE… 

Dom Nikolla lindi në vitin 1862 në familjen “Kaçorri” në fshatin Krejë të Lurës dhe ishte “frut i rrallë” i një dashurie të “ndaluar” per “ligjet” e kohes. Ai ishte djali i katolikut Vokërr Kaçori dhe muslimanes Hanë Vladi. Vlen të theksohet se përkundër ligjeve osmane Lura ishte  njëra nga trevat sfidante të kesaj “klime” që kultivonte pushtuesi shekullor turko-osman. Në Lurë muslimanet (shekulli XIX N.B.) ishin ende gjysëm të krishterë , e të krishterët gjysëm “musliman”.. Në Lurë njeri vella ishte musliman e tjetri katolik që ishte edhe kryeplak fshati , njeri festonte Krishtlindjen e tjetri  Bajramin…2.  Në ketë ambient “kontraditor” çifti “KAÇORRI” ndertoi familjen e vet , të mbeshtetur fortë mbi një dashuri të sinqertë të lindur e rritur natyrshem , pasi ata i kishte bashkuar dashuria , që siç perdikojnë hierarkë të lartë të besimit kristian , edhe vetë besimi është dashuri , edhe pse dashuri për Zotin , që është një e vetëm një për të gjithë besimtaret e vertet , qofshin keta kristian apo musliman e tjer.. Natyrisht per ato vite të shekullit XIX-të  nuk kishte qënë e lehtë as për këtë çift , i cili per fatin e tyre të keq do të vdisnin të rinjë duke lënë jetim  jo vetem Nikollen e vogël , por edhe dy djemët e tjerë më të mëdhenjë (se Nikolla) , Ndrecën e Dedën.. Se si u rriten keta jetim në ato vite të zymta të hyqameit turk këtë e dinë vetem Zoti që i kishte falë… Por natyra  ishte krejt tjetër dhe siç shkruan studiuesi Daniel  Gazulli ; Nikollë Kaçorri e rriti shtatin në mes pishnajave dhe kaltërisë të liqejve e të qiellit. Atje ai degjoi  baladat e para  që evokonin liri. I kishte ngelë veçanarisht në mendë  një këngë që thoshte :

”Të  gjithë gjaqet ju ti falni  /  

Luften  turkut mos ia  ndalni..” . 3.  

EDUKIMI  FETAR :  

Vlen të kujtohet se fati i mëtejshem i (fëmisë) Nikollë Vokërr Kaçorri do të  merrte “rrugë”  në vitin 1872 me viziten baritore të arqipeshkevit të Durresit Patër Rafaelo d’Ambrosio,  i cili kishte nën juridiksion edhe  Luren , ku bente ”ligjin” Shehu i kesaj krahine , që njihej si një turkoshak i devotshem dhe e kishte marrë nën “kujdesatri” jetimin Nikollë Kaçorri, të cilin  e kishte “dekleruar” musliman, dhe thuhet se i kishte “ndryshuar” emrin në “Nimet”.. Gjithsesi me ardhjen e arqipeshkevit D’Ambrosio në Lurë fisi “Kaçorri”  u gëzua pa masë , dhe bëri çmos  ta takojnë djalin e tyre jetim me arqipeshkevin e Durresit , i cili  pasi e takoi e kuptoi se kishte të bënte me një fëmijë me inteligjencë të jashtezakonshme për moshën , ndaj u propozoi të afërmeve të Nikolles ta marrin me vehte per ta shkolluar në Delbinisht… Ky propozim gëzoi jo vetem të afermit e Nikollës, por edhe vet ketë femijë , ndaj propozimi u bë realitet… Nikollë Kaçorri pas seminarit të Delbinishtit , kalon në  seminarin papnor të jezuitëve  në Shkodres , të cilin e perfundoi me rezultate shumë të mira. Me 1882 perfundon  kolegjin urban për retorikë e gramatikë.  Nga viti 1882 deri në vitin 1888 studion në Romë . Nga viti 1888 deri ne vitin 1893  studion për teologji , filozofi dhe shkenca politike  në Universitetin e “Zeking” të Zyrihut në Zvicer dhe në Austri…

DOM NIKOLLA  FETAR E ATDHETAR… 

Pas perfundimit të studimeve në dhjetor të vitit 1893 hynë në rrugën e bukur , por të veshtirë të meshtarisë duke filluar në Delbinisht si famulltarë, pra aty ku e kishte lënë vite më parë si shekullar… Në vitin 1894 emrohet famulltar në kishen e Shën Luçisë në Durres. Puna e tij si famulltar në  Durrës u vlersua  aq shumë sa në vitin 1906  emrohet Protonoter Apostolik , ndersa me 1908 bëhet sekretar i arqipeshkevisë e më pas Ndihmesipeshkev e Ipeshkev i Durresit.. Këto detyra  të shenjta fetare Dom Nikolla i kreu me besnikri fetare dhe me devotshmeri atdhetare,  për grigjen katolike që atehere njihej si “fara” e pa kuame e Shqiperisë Europerendimore..  Por atdhetarizmi i Dom  Nikollë Kaçorrit i kalonte keto “caqe” , pasi ndër vite (së bashku me atdhetarë të tjere klerik apo shekullarë ) kishte qënë palca e qendreses me pushkë e pendë , per liri e pavaresi të trojeve shqiptare të Krujes , Kurbinit , Milotit , Lezhes , Bregut Mates , Mirdites , Lures , Durresit , Malesisë së Madhe (Etnike) , Dukagjinit e deri në Kosovë e më gjërë. Nga ky aktivitet  po “rrugëtojmë” vetem në disa “segmente të autostrades” të atdhetarisë të Dom Nikollë Kaçorrit , gjurmet e të cilit  nuk i kanë fshirë vitet e dekadat , dhe nuk do ti fshijnë as njëmijë vite e dekada të tjera , qofshin këto edhe të një harrese të qellimshme… Dom Nikollë Kaçorri , me shoket e tij të pandarë të binomit Fe dhe Atdhe ; At Gjergj Fishta , At Pal Dodaj , At Karl Prenushi , At Lorenc Mitroviq , At Mati Prenushi ,  At Sebastian Hila , At Luigj Bushati , At Bonaventura Gjeçaj , At  Luigj Palaj, At Shtjefen Gjeçovi e tjer janë disa nga  frymëzuesit e mbeshtetësit  e korifejve të atdhetarisë si; Dedë Gjon Luli , Mehmet Shpendi , Luigj Gurakuqi , Isa Boletini , Gjin Pjetri , Abdi Toptani, Marka Gjoni , Llesh Marka Kola  , Ndrecë Prenga , Gjeto Coku , e tjer…Qendresa e stuhishme antiturke e zonave (disa nga të cilat i sipercituam) per të ruajtur apo rifituar të drejtat e tyre jetësore e zakonore , (veçanarisht) në fundin e shekullit XIX dhe fillimin e shekullit XX , janë kurora e lavdisë dhe heroizmit të trojeve Shqiptare të cilat janë të lidhura  pazgjedhesisht në perjetësi edhe me emrin dhe veprën e Dom Nikollë Kaçorrit. Për ta “ilustruar” ketë epope lavdie  po kujtojmë vitet heroike 1901-1907 , kur kriste pushka e shëndriste mendja , rrezet e së cilës u dalluan qartë në kongresin e Manastirit 1908 , ku u miratua alfabeti që kemi sot , dhe njekohesisht u ndertua ajo “urë” gjigande komunikimi me Europen e Boten Perendimore , dhe kontributi i Dom Nikollës së bashku me Atë Gjergj Fishten e tjerë  i “ngjason”një kolone betoni pa të cilen ura do të kishte qënë gjithnjë në rrezik “shembje”.. Dom Nikolla ka një kontribut të rendesishem jo vetem kur “luftohej” me pendë ,por edhe kur luftohej me pushkë per lirinë e të drejtat e shqiptareve..  Gjatë viteve 1909-1910 Dom Nikollë  Kaçorri edhe pse i survejuar në ekstrem nga hyqameti turk , ai nuk do të terheqej nga aktiviteti i tij atdhetar  antiosman. Kajmekani i Krujes  në veren e vitit 1910 do të urdhëronte arrestimin e disa atdhetarëve shqiptarë , dhe pas këtyre edhe Dom Nikollën , me pretekstin se zaptinjet turq kishin kapur në Shijak hyzmeqarin e tij me tre pushkë e fishekë, si dhe letra korespondence… duke e denuar me katër vite burg , por me nderhyrjen e autoriteteve  kishtare të Durresit e më gjerë pas rreth një viti e lirojnë. E lirojnë kur Malesia e Madhe kishte rindezur në votren e saj zjarrin e lirisë e flamurit , kryengritjen antiosmane të vitit 1911. Kryengritje e cila do të shpaloste në driten e diellit flamurin  kombetar të Gjergj Kastriotit  me 6 prill 1911 ,dhe do të  miratonte programin autonomist me trajta mvehtesie , memorandumin e Greçes 10-23 qershor , 4.  , në të cilin kishin kontributin e tyre korifenjet e pavaresisë së Shqiperisë Luigj Gurakuqi , Ismail Qemali , Isa Boletini , Dom Nikoll Kaçorri e tjerë. Viti 1912 do ti  gjente shqiptarët e Shqiperinë në një udhekryq , që nuk i dihej dalja , pasi perandoria e së keqes kishte filluar te skemoqej në të kater anët e saj , e shqiptaret e shkretë nëse nuk i delnin zotë vehtes rrezikoheshin të mbeteshin nën rrenojat e ngrehinës osmane… Dom Nikolla e kishte kuptuar me kohë ketë , ndaj  kishte shtuar aktivitetin e forcuar bashkepunim me Luigj Gurakuqin , Ismail Qemalin e tjerë korifejë të atdhetarisë , por njëkohësisht ishte angazhuar për sensibilizimin e Europës së  kohës  me në krye  perandorinë  Austrohungareze , e cila shpesh  ndër mote kishte qenë “Engjëlli” mbrojtes i Gegënisë e në veçanti i Grigjës katolike në Shqipëri.. Pikrisht duke patur besim te kjo perandori europiane me insisiativen e Dom Nikollës me 12 nentor (1912 nga Durrësi) ju dergua një memorandum  perandorit të Austro-Hungarisë së Franc  Jozefit, per të  perkrahur  pavaresinë e Shqiperisë , ku ndër të tjera “shkruhej” : “..I lutena madhnisë sate që Shqipnija prej katër vilajetesh… të bahet një mbretni në vehte me tre milion shqiptarë sikur të tjera shtete të Ballkanit… Shqiptaret janë kombi më i vjeter… me gjuhë e me zakone  fare të veçanta… gjaku i tyre nuk mundet me u pajtue  kurresesi me çdo gjak të kombeve që janë rreth… Sado që për një kohë të gjatë shekujsh u rrahën prej tallazeve politike shqiptaret qëndruan në kombësi të vet e në zakone të veta , si një shkemb i fortë në mes të detit.. Këtë e tregojnë edhe thelloritë e mëdhaja që shqiptaret hoqen në roje  të qytetrimit e perparimit të vet …Një mbretni shqiptare do të mbante jo vetem peshen  e ekulibrit të Ballkanit ,por edhe të gjithë Europes, e sidomos  me mujt me u ba sipas deshires tonë ,një mbretni e pa-anë (neutrale) , sikurse Zvicërra…”5.  Kur delegacioni shqiptarë shkoi në Vjenë  Ismail Qemali u befasua nga Ministria e Jashtme Austriake, që njihte shumë mirë gjendjen e Shqiperisë.. dhe për këtë njohje të realitetit shqiptar meriten kryesore e kishte  Dom Nikollë Kaçorri.. Ishte pikrisht Dom Nikolla ai që do të priste në Durres me 22 nëntor 1912 Ismail Qemalin me bashkepuntoret e tij kur do të vinin nga Triestja në Shqiperi për të realizuar misionin e Shenjtë të shpalljes së pavaresisë , të mbeshtetur edhe nga Perandoria  Austro-Hungareze… Durresi nga patriotet shqiptarë ishte “projektuar”, si qyteti ku do të shpallej pavarësia e Shqiperisë… Por kjo nuk do të ndodhte pasi do të “puqeshin” interesat e dhespotit grekë të kishes ortodokse Jakovit , dhe filoturqëve shqiptarë me në krye myftiun e Durrësit , të cilët perveç propogandes perçarëse gjetën mbeshtetje te qeveria e Stambollit e cila kishte urdhëruar vezirin e Janines ta pengonte shpalljen e pavaresisë së Shqiperisë në Durres me çdo kusht.. Për këtë turqit do të dergonin forca ushtarake , së bashku me urdherin për zhdukjen fizike të patrioteve shqiptarë që kishin marrur mbi vehte ketë mision.. Në këto kushte delegatet me në krye Ismail Qemalin dhe delegatin e Durresit Dom Nikoll Kaçorrin do të niseshin për në Vlorë , ku ishin njoftuar nga patriotët atje se ishin të mirpritur…Udhetimi siç dihet nuk kishte qënë i lehtë , por delegatet e pavaresisë kishin arritur në Vlorë. Perpara se të kryhej evenimeti historik i shpalljes së pavaresisë (me 28 nentor) ,delegatet kishin marrur “telegrafisht” lajmet e gëzueshme se disa zona të Shqiperisë kishin ngritur flamurin kombetar si simbol të mvehtesisë nga Turqia. E kjo kishte ndodhur në Elbasan me 25 nentor , në Durres (rrethina) me 26 nentor , në Kavajë, Peqin e Lushnje  me 27 nentor e tjer..6.  Delegatet e pavaresisë dhe pse me mungesen objektive të disa perfaqesuesve të krahinave të ndryshme të Shqiperisë ( si Isa Boletini që arriti me një ditë vonesë etj.) , vendosen që  me daten 28 nëntor 1912 nga  ballkoni i shtepisë  së Xhemil Vlorës , të  lajmrojnë “botërisht” se Shqiperia mbas sodit ishte shpallur e lirë dhe e mosvarme…7.  Mjerisht kjo ditë historike që kulmoi me shpalljen e pavaresisë me simbol ngritjen e flamurit në Vloren  e vogël  me rreth 5 mijë banorë , nuk na ofron asnjë fotografi orgjinale , pasi ato nuk u realizuan në atë fillim mbrëmje të ftohtë  me pak shi dhe me një erresirë që shtohej… Fotografitë që na serviren sot  janë të cermonisë së pervjetorit të parë (28 nentor 1913) të ketij akti , të organizuar nga qeveria… (Këtu bëhët fjalë për fotografitë e pa censuruara e fallsifikuara nga regjimi i dreqneve të kuq..). Në aktin e nënshkruar të shpalljes së pavaresisë firma e Dom Nikollë  Kaçorrit është fill mbas asaj të Ismail Qemalit, dhe është ndër firmat më me dritë shqiptarie . Vlen të kujtohet se disa nga nënshkruesit e ketij akti madhor nuk dinin të shkruanin shqip e per rrjelloj e nënshkruajnë turqisht…

Per rolin e rëndesishëm të Dom Nikoll Kaçorrit në diten e shpalljes së pavaresisë  bënë fjalë edhe raporti i perfaqesuesit rus Shellkunov i dates 15 dhjetor 1912 , derguar Ministrisë së puneve të Jashtme në Peterburg , i cili ndër të tjera “tregon” se mbas Ismail Qemalit e kishte marrë fjalen Dom Nikollë  Kaçorri , i cili kishte lavdruar trimerinë e popullit shqiptarë dhe sakrificat e bëra  prej tij per të çliruar atdheun e vet , dhe njekohesisht shprehu  bindjen  se Shqiperia e re  e pavarur do t’i  kalonte  të gjithë fqinjtë ballkanikë…8.  

DOM  NIKOLLË  KAÇORRI NËNKRYETARI I PARË I QEVERISË  PARË SHQIPTARE PAS 433 VITEVE.

Pas aktit  madhorë të shpalljes së pavaresisë së Shqiperisë , kuvendi kombetar vijojë punimet deri me 4 dhjetor (1912), ku perveç disa vendimeve të rendësishme organizative , miratoi edhe qeverinë e kryesuar nga Ismail Qemali , me Nenkryetar të Qeverisë Dom Nikollë Kaçorrin , i cili perveç aktivitetit të tij adhetar njihet si “bekuesi” i pavaresisë , por edhe si Nenkryetari i parë i Qeverisë së parë shqiptare pas 433 viteve roberi turko-osmane. Aktiviteti si Nenkryetar i Qeverisë shqiptare të Dom Nikolles pershkruhet nga puna e perkushtimi prej atdhetari të kulluar , që i kerkonte maksimumin vehtes në rallë të parë e pastaj kabinetit qeveritarë. Dom Nikolla “emertesen” e kishte Nënkryetar qeverie , por në shumicën e kohes ai bënte punën e Kryeministrit , pasi Ismail Qemali duke mbajtur edhe postin e Ministrit të Jashtem ishte vazhdimisht në “udhetim” nëpër kancelaritë europiane  për njohjen e pavaresisë së Shqiperisë.  Mjerisht në këto kohë Shqipëria ndodhej e pushtuar në rreth dy të tretat e teritorit saj , nga trashigimia osmane (që po jepte shpirt),  serbo-malazezet ,bullgaret dhe nga shovenët grekë. Në keto kushte aktiviteti i Dom Nikollë Kaçorrit kishte  perveç entuziazmit , edhe shumë zhgënjime. Janë pikrisht zhgënjimet të cila e bënë Dom Nikollen të jap dorheqjen nga posti i Nenkryetarit të qeverisë , ku nëpermjet një letre  njoftonte kryeministrin per dorheqjen me 30 mars 1913. Dom Nikollë Kaçorri me intiligjencen e tij kishte arritur të kuptonte se antarë të rëndesishem të qeverise kishin filluar tja kishin me hile Shqiperisë , ndaj dorheqja do ta bënte të lirë në veprimtarinë e tij atdhetare. Në maj të vitit 1913 forcat serbe që kishin  pushtuar Durrësin po largoheshin dhe Esat Pashë Toptani kishte iniciuar në Krujë një tubim me perfaqësues të Shqiperisë së mesme e më gjërë (Durrës , Kavajë , Tiranë e deri Kurbin , Lezhë e tjer..). Këtu mori pjesë edhe Dom Nikollë Kaçorri , ndoshta duke “gabuar” për herë të parë , gabim që do ta korigjonte kur me 29 korrik 1913 Shqiperia do të njihej si  Principatë autonome nga konferenca e ambasadoreve në Londer. Pas këtij evenimenti turkofilet e kuptuan se Shqiperia nën Stambollin nuk ka të ardhme , dhe kolltuqet do tu shkisnin nën të ndejurat e tyre , ndaj  organizuan rebelimin e vitit 1914 , ku në skenë nxorren një injorant me emrin Haxhi Qamili , i cili në “krye” të turmave nisi një luftë nën flamurin e Turqisë me “sloganin”duam baba-dovletin ,sulltanin.9.  Gjatë ketij rebelimi u shkrumuan fshatra , qytete e deri (me daten 02 shtator 1914) u dogjë  kisha dhe qela ku banonte Dom Nikolla , si dhe u  shkatërrua biblioteka me pallatin Arqipeshkëvnor në Delbinisht , duke shprehur kështu urrejtjen pataologjike për gjithshka shqiptare dhe europiane nga rebelët filoturq. Mjerisht qeveria e Vlorës kishte dështuar edhe nga dorheqja plotë hije e kryeministrit Ismail Qemali , ku kjo dorheqje thuhej se kishte ardhur si rezultat i implikimit të tij në tentativen që xhonturqit  ndëmoren per të vendosur  një princ turk (Ahmet Izet Pashen)  në fronin e Shqiperisë. Gjë per të cilen (I.Qemali) u padit nga  kushriri i tij Syrja bej Vlora , Myfit Libohova dhe nga konsulli serb në Vlorë , tek Komisioni Nderkombetarë i Kontrollit.  Me 7 janar (1914) , oficeri xhonturk me origjinë shqiptare , Beqir Grebeneja , i cili kishte marrë mbi vehte  per të realizuar planin e mësipërm , sapo mbrriti në Vlorë u arrestua  nga oficeret holandezë të KNK-së , ndersa ushtaret e tjerë që ndodheshin në anije nuk u lejuan të zabarkonin.  Në procesin gjyqësorë oficeret turqë dekleruan  se kishin ardhur  në Shqiperi  me miratimin e kryetarit  të Qeverisë së perkohshme per të mbeshtetur kandidaturen e Ahmet Izet Pashes në fronin shqiptarë…Në gjyqë u paraqiten 35 telegramet që ju gjeten Beqir Grebenesë të cilat u zbëthyen dhe u vlersuan nga Keshilli Nderkombetarë i Kontrollit , ku sipas permbajtjes  së tyre tregonin se Ismail Qemali ishte implikuar plotësisht , pasi do të shkonte per t’u  takuar e biseduar diku në Europë me Ahmet Izet Pashen… Por pasi është kuptuar nga Ismail Qemali se Princ Vidi do të vinte patjeter në fronin e Shqiperisë është hequr dorë nga ky takim…10.  Gjithsesi ne sot nuk  mundemi të paragjykojmë veprimet apo mosveprimet e Ismail Qemalit , por ne po  kujtojmë se Dom Nikollë Kaçorri nuk ishte  perkulur  në rrugen e tij të atdhetarisë.. Me daten 21 shkurt (1914) Dom Nikolla  do të ishte një ndër antarët më të rendesishëm të delegacionit shqiptarë që do të shkonin në Gjermani per ti dorzuar kuroren  mbreterore  Vilhem von Vidit (Wilhelm von Wiedi-t).11.Mjerisht kur mbërriti në Durres me 7 mars 1914 Princ Vidi u perballë me rebelimin e turkofileve ,(per të cilet shkruam më siper) , dhe qeverisja e tij ishte tepër e veshtirë.  Këto veshtirësi u shtuan pas vrasjes së arqidukes Franc Ferdinandi me 28 qershor (1914) nga shovenet serbë, ku pas kësaj filloi lufta e parë botërore..dhe në shtator do të merrte fund edhe mbreterimi i Princ Vidit , e bashkë me ketë Shqiperia do të bëhëj një tokë e “nëpërmkëmbur”.. Dom Nikollë Kaçorri duke parë edhe gjendjen e tij të rënduar shendetesore do  të largohej për në Vjenë.. Mbas vdekjes së perandorit të Austrohungarisë Franc Jozefit me 21 tetor 1916, 12, vendin e tij e zuri perandori 29 vjeçar Karli i Parë. Elita shqiptare duke njohur kontributin e e perandorisë Austro-Hungareze ndër mote e shekuj për identitetin shqiptarë , perveç ngushellimit për humbjen  pergatiti edhe një delegacion prej 34 vetash , per tu  takuar me perandorin (Karli I ) , të cilit do ti uronin hipjen në fron… Në mes emrave të njohur të ketij delegacioni  shqiptarë që takaun Perandorin e ri Austro-Hungarez me daten 18 prill 1917 figuron edhe emri i Dom Nikollë Kaçorrit , së bashku me emrat impozant të Malesorëve :   Vatë  Marashi (Shkrel) , Gjelosh  Gjoka ( Kastrat) , Hasan Ahmeti (Postribë) , Avdi  Kola ( Shalë) , Dedë Coku (nga Kelmendi me banim në Lezhë) , Ndue Gjoni (Orosh)…Në ketë delegacion bënin pjesë edhe Ahmet Zogu (Matë), Hasan Prishtina (Kosovë) , Sami bej Vrioni (Berat) , Emin Vokopola (Lushnje) , Elez Isufi (Peshkopi) , Lef  Nosi (Elbasan) ,Kolë Ujka e Musa Juka (Shkoder) e tjer.13.  

NË MES HARRESËS E KUJTESËS…

Atdhetarit e meshtarit Dom Nikollë Kaçorri me 29 maj 1917 i mbaron jeta toksore. Shpirti i fluturoi drejt qiellit per tu bërë dritë në perjetsi në kostelacionin e yllësisë së Shqiperisë , ndersa trupin ja ktheu tokës që ja kishte marrë perkohesisht. Dheu i Vjenës ja ruajti me besnikri eshtrat , të cilët pushuan në varrezat atje përreth 84 vite , sigurisht një pritje  tepër e gjatë per ketë meshtarë e atdhetarë , pa të cilin çdo jubile i Shqiperisë Europiane , do të ishte jo pa një dritë , por pa një prozhektor , që na ndriçon rrugën shpesh të terratisur edhe prej vetë shqiptareve… Gjithsesi vlenë të kujtohet se gjatë regjimit komunist Dom Nikollë Kaçorri edhe kur “delte” nga harresa e qellimëshme , më shumë perdorej  per “inventar historik” se sa si vlerë drite e pashuar atdhetarie… Në vitet postkomuniste të pluralizmit e demokracisë kujtesa për ketë meshtar e atdhetar e mundi disi me veshtirësi harresen e trashiguar…Në keto vite  në qytetin e Durresit (në një vend të dukshem të një lulishte afër portit)  u ndertua një bust i vlertë… U kerkua plot 20 vite që të gjindej varri në Vjenë të Austrisë , dhe si per “inatë” të “harraqëve” eshtrat e Dom  Nikolles u gjeten të mbeshtjellura me flamurin kombetarë shqiptarë… Me 13 shkurt 2011  arkivoli me eshtrat e  Dom Nikoll Kaçorrit u vendosen në kishen-katedrale të Shën Luçisë në Durrës , ku u tha mesha solemne nga Kryeipeshkevi (i asaj kohe), i  Durrësit e Tiranës imzot  Rrok Mirdita (tani i ndjer). Në homelinë e meshës së rivarrimit do të mernin pjesë edhe autoritete shtetërore dhe qeveritare me në krye kryeministrin e Shqiperisë (të asaj kohe), Prof.dr. Sali Berishën.. Në këtë shkrim-portret, nuk po mundem të “rri” pa cituar disa nga fjalët vlerësuese (të 13 shkurtiti 2011)…të Kryeministrit, i cili ndër të tjera do të thoshte: “Jemi në ketë cermoni kishtare per tu përulur me nderim të madh , për të shprehur së bashku me të gjithë shqiptaret , mirënjohjen më të thellë , ndaj një prej burrave  më të shquar të historisë sonë kombetare…arkitektit kryesorë të pavaresisë së vendit Dom Nikollë Kaçorri , por edhe njërit nga themeluesit  e alfabetit shqiptarë bashkë me Atë Gjergj Fishten e motrat  Qirjazi , që i dhanë alfabetit vokacionin  shpirteror të kombit shqiptarë… Dom Nikolla është dhe do të mbetet shenjëtori i pavaresisë së kombit shqiptarë”… Ndërsa Kryeipeshkevi Imzot Rrok Mirdita atë ditë (13 shkurtiti 2011), do të kujtonte: “…Dom Nikollë Kaçorri qendron në themelet e Shtetit Shqiptarë , dhe është njëri ndër gurët e mëdhenjë themeltar, të atyre themeleve  që për natyren e tyre janë të padukshme por të domosdoshëm , pse mbi to qendron e mbështetet e tërë godina , Shteti i ndërtuar mbi të, prandaj pa këto themele nuk mund të ekzistojë “. Gjithsesi per një personalitet kaq të madh e të rendesishem per pavaresinë e shtetin shqiptarë si Dom  Nikollë  Kaçorri, çdo vlersim duket i paplotë…

“EPILOG”;

Megjithse këto kohë vlersimi e nderimi na jepin shpresa se kujtesa mundët të fitojnë mbi “harresen”, perseri na duket se është ”dominante harresa”… Këtë e tregon edhe mungesa e një monumenti apo shtatore në Tiranë, ku një vepër e till kushtuar Dom  Nikollë Kaçorrit, në mes monumenteve apo shtatoreve të Ismailit , Ahmetit e Hasanit do të ishte shumë -shumë sinjifikative , jo vetem për trashigimin që propogandojmë sot , por edhe për të “nesermën” në BE…

REFERENCAT:

1.Fletorja “Shqipëria e Re” e dates 10 janar 1933.  

2.Lovro  Mihaçeviq; Nepër  Shqiperi 1883-1907 –mbresa  udhetimi, fq.31, enti botues “Gjergj Fishta”,2006.

3. Daniel  Gazulli, portali “zemrashqiptare.net”2010. 

4. Akte të Rilindjes  Kombëtare Shqiptare 1878 – 1912, Akademia e Shkencave të 

 Republikës së Shqipërisë, Instituti i Historisë, perg. nga Stefanaq Pollo e Selami Pulaha, fq.222-226, Tiranë 1978. 

5.Akte të Rilindjes Kombetare…po aty ,fq.257-258.  

6.Stefanaq  Pollo, Në gjurmë të Historisë Shqiptare -1- ,fq.315 ,botim  Akademise së Shkenecave të…Shqiperisë, Instituti i Historisë. 

7.Akte të Rilindjes kombëtare Shqiptare…po aty ,fq.261. 

8.Stefanaq Pollo , Në Gjurmë të Historisë Shqiptare…po aty ,fq.318. 

9.Sejfi  Vllamasi, Balafaqime politike në Shqipëri 1897-1942 , fq.84-88, sh.b. “Marin Barleti”, Tiranë 1995. 

10.Hasan  Bello, gazeta Standard, ,fq.14, dt.28.05.2011. 

11.Gazeta “Taraboshi” , me 7 mars 1914.  

12.Shpetim  Sala , Një Perandor në Prizren , fq.5.  

13.Gazeta “Vëllaznija”, datë 28 prill 1917, janë të cilësuar 34 emrat e  delegacionit….

XHUBLETA ILIRO-SHQIPTARE NJË HISTORI 4000 VJEÇARE

by

NGA  NDUE  BACAJ

HYRJE ME PAK NOSTALGJI :

Të shkruash e flasësh për xhubletën , për ne malësorët në pamje të parë duket e lehtë, por në fakt nuk është krejt kështu , pasi te kjo veshje unike , e bukur e fisnike e femrave iliro-shqiptare , “bashkëjetojnë”: trashigimia , historia, e pse jo edhe nostalgjia. Xhubleta në “luftë” me “harresen”, ndër shekuj gjeti “çerdhen” e mbijetesës mijëra-vjeçare, në veriun e Shqiperisë në pergjithsi dhe në Malësinë e Madhe në veçanti. Te malësorët u ruajt më gjatë e më mirë se në asnjë trevë tjetër iliro-shqiptare kjo veshje  dhe trashigimia e saj, të pakten  rreth katërmijë-vjeçare. U ruajt nga stergjyshet , gjyshet e nënat tona nga njeri brez në tjetrin. Xhubleta u ruajt jo vetëm si veshje me vlera të papersëritshme të tradites popullore shumëshekullore  , por edhe si veshje në të cilen “shkruhej” histori jete , zhvillimi , civilizimi, bestynish , besimesh etj. Nëse historia e popujve të tjerë  të lashtë u trashigua duke u shkruar në “hiroglife” të  gdhendura në gurë e mjete të tjera “rrethanore”, te   iliro-shqiptarët kjo histori u trashigua edhe e “qendisur” në mesazhet,  ngjyrat , simbolet e  figurat  xhubletës. Siç pranohet nga shumë etnografë , studiues , historianë e arkeolog. të huaj e vendas, xhubleta përfaqëson veshjen më të hershme e më impozante jo  vetëm në trojet Iliro-Shqiptare , por më e pakta në të gjithë Ballkanin. Xhubleta ka transmetuar gjithnjë mesazhe të “koduara” të qytetërimit ilir e shqiptar dhe të kulturës sonë popullore. Ne që kemi pasur moshen për të mbajtur mend sado pak që në vitet gjashtëdhjetë të shekullit XX , mund të na kujtohen shumë nuse në fis e katund që u moren, (martuan) me veshjen e xhubletës dhe “paimet” që e shoqeronin atë, që nga duvaku e deri te çorapet… Na kujtohen shumë nga ngjyrat , figurat dhe simbolet që zbukuronin xhubleten. Na kujtohet se edhe xhubleta me bukurinë e saj kishte “kokurencen” nga njera xhubletë në tjetren, persa u perket ngjyrave, figurave, simboleve dhe  mesazhet që percillte ajo. Ndersa forma e saj ishte unike , në formë këmbane. Në xhubletën  për gra “dominonte” sfondi i zi , ndersa në xhubleten për vajza ai i bardhë (që do të thoshte pasterti e virgjëri). Nënat tona deri në vitet gjashtëdhjetë të shek. XX , (kryesisht në fshatra) xhubleten e kishin veshjen kryesore , ndersa në arkat e tyre prej druri  mbi të gjitha ruanin xhubletën me të cilen kishin dalë nuse (xhubleten e nusërisë). Me xhubleten më të bukur  gratë shkonin në ditë të shënuara festash, gëzimesh , miqësish , pasishë e  mbi të gjitha ku zhvillohej logu… , që ngjason (edhe sot) me paradat apo konkurencen e miseve moderne. Xhubleta i shoqëronte gratë e nënat tona edhe në vorr, apo siç i thonin malësorët  hynin në dhe (varroseshin) me xhubletë. 

Xhubleten në arkë gratë e nënat tona e ruanin edhe nga brisa (tenja) duke  futur në pal të saj fleta duhani… Vlenë të thuhet se xhubleta të (vjetra) të ruajtura (megjithse pak) ka edhe sot në Malësinë e Madhe e më gjërë…

HISTORI  NGA XHUBLETA SI VESHJE PELLAZGO-ILIRE-SHQIPTARE…

Si çdo trashigimi e kulturës , jetës, zhvillimit e civilizimit tonë, edhe trashigimia  etnografike e xhubletës ka historinë e saj. Trashigimia e xhubletës permban një histori të pasur jo vetëm të etnografisë e civilizimit, por mbi të gjitha ajo trashigon elemnte të pakontestueshëm të autoktonisë iliro-shqiptare në trojet etnike e më gjërë. Duke pasur këtë histori të pasur trashigimie , xhubleta ka terhequr vemendjen e jo pak studiuesve , etnografëve, arkeologëve, historianëve , albanologëve e ilirologëve të huaj e vendas , të cilët kanë shkruar per xhubletën  , historinë, bukurinë , figurat , simbolet e mesazhet që trashigon ajo. Disa nga keto shkrime (apo pershkrime) mendova ti citoj si vijon: 

Historiani , arkeologu , albanologu dhe Ilirologu i njohur  kroat Aleksender Stpçeviç në zbulimet dhe studimet e tij shkencore ,  për veshjen e lashtë të grave iliro-shqiptare (për xhubleten) ka arritur në “perfundimin” se .. : “Gratë Ilire vishnin gjithashtu një tip fustani që ishte i prerë në brez kështu,  që pjesa e sipërme ishte e pelqyer për trupin , ndërsa pjesa e poshtme ishte e rrudhur dhe kishte formen e kumbonës (paraardhësja e xhubletës së sotme,N.B.). Këtë formë rrobash e mbanin hyjneshat lokale (Diana , nimfat…), në monumentet nga epoka romake si dhe gratë valltare , të paraqitura në urnat japode nga Ribiqi (shek.V-IV para Krishtit). Me rroba të tilla është veshur  hyjnesha Diana, që është paraqitur në monedhat e mbretit ilir Ballaeus (shek.II para Krishtit). Mendohet se kjo formë e rrobave ilire është ruajtur deri sot te shqiptarët e Shqiperisë së veriut dhe në Kosovë (te pjestarët e fisit të Kelmendit). 1. 

Kjo veshje në formë këmbane apo kumbone e  qendisur mrekullisht prej qindra figurash e bojnash ,  është pa dyshim xhubleta e grave iliro-shqiptare  (kryesisht malësore) e ruajtur mrekullisht deri në ditë e sotme në Malësnë e Madhe e më gjërë.. Xhubleta mendohet se ka qenë e perhapur edhe te paraardhësit e Ilirëve , Pellazgët.. Ilirët, si një ndër “fiset” më dinjitoze e trashiguan ketë veshje të fisme per shekuj deri në ditët e sotme. Xhubleta u ruajt me “fanatizëm” dhe u pasurua (në ndertimin e saj) me motive nga më magjepset me karakter natyror , hyjnor e deri fisnor.. Ndër fiset   ilire të Labeatëve  dhe Dardanëve e ka pasur dhe e ka konakun e saj Xhubleta edhe sot…Pra  kryesisht në trevat Veriore të Shqiperisë Etnike. Si simbol i kesaj veshje të fisme ,  me prejardhje (të pakten mbi katërmijë-vjeçare) ,  nga koha pellazge e deri sot, në Kretë të Greqisë , ruhet një skulpturë që ngjason me xhubletën…  Vlenë të cilësohet se veshja e grave me xhubletë “shoqërohej” edhe me veshje të tjera  si  xhoka, këmisha, postava  , çorapet, rubat (shamiat) e kokes të grave që janë trashigimi Ilire… Madje edhe  shamiat e bardha që shpesh lidheshin si kapica mbi kokë, janë trashigimi Ilire , që kishin per qellim të ruanin floket nga pluhrat ,por edhe të mos fshihnin hiret e fetyres së grave Ilire.2.  Hershmërinë e xhubletës si veshje ndër femrat iliro-shqiptare e vertetojnë edhe vetë figurat dhe simbolet e qendisura në xhubletë. E tregojnë , pasi ato figura e simbole u perkasin edhe bestynive dhe besimeve pagane , të cilat ndër ilirë kanë  ekzistuar të pakten qindra vite para besimeve monoteiste , kristiane  e tjerë. Ndër më të njohurit janë simbolet që i kushtohen Diellit , Hënës , Yjeve ,  Gjarprit , Shqiponjës (me dy krena), Dragoit e  figura të tjera që trashigojnë simbole jete e historie e deri simboli i Kryqit “thyer” (svastikës ) , që në gjuhen sanskritishte “svast”që do të thotë shëndet , mirësi dhe gëzim. Ndersa J.Dechelette… svastikën e ka karakterizuar si simbol “Dielli në lëvizje”.3. Për xhubletën , veshjen karakteristike tradicionale të grave iliro-shqiptare të veriut  shkruan edhe  Franc  Nopça -studiues dhe albanolog  (ish konsulli i pergjithshëm i Austrohungarisë në Shkodër) i cili ka qenë edhe “gjurmues” i apasionuar i etnografisë në trevat veriore të  Shqiperisë. Më 1910 Franc Nopça, pati konstatuar se disa forma të veshjes popullore shqiptare vijnë drejtpërdrejt nga veshja që ka qenë në përdorim në këtë hapësirë nga koha parahistorike. Këtu në rend të parë është fjala për tipin e fustanellës së mbledhur në formë të kambanës (ziles), të quajtur xhubletë, e cila është pasqyruar në shumë monumente ilire të kohës antike, dhe  e pandryshuar është ruajtur deri në ditët tona në krahinat kodrinore të Shqipërisë Veriore, mandej në zonat e fisit të Kelmendasve në Kosovë dhe tek shqiptarët në Mal të Zi… Xhubleta në pikpamje kostumografike , është shumë interesante , për aresye se perkon kryekëput me veshjet në formë fundi, të njohura nga disa terrakota të zbuluara në Kliçevec të Bosnjes dhe me objekte të tjera të ngjashme të gjetura në Mikenë dhe në Kretë (Greqi). Kjo terrakotë tregon se në të gjitha këto raste , kemi të bëjmë siç e theksojnë Hoernes , Wide , Evans dhe Vasits, me një veshje në formë këmbane , të njohur që nga koha e lashtë , mijëvjeçari i dytë para Krishtit..”.4.  

Xhubleta e Malësisë sipas studiuesve të mirfilltë të etnologjisë, paraqet një ndër veshjet më të vjetra të Europës , si mbetje e një qytetrimi të lashtë mesdhetar  e ruajtur në shekuj në mënyrë besnike dhe autentike në traditen e veshjes popullore shqiptare.5.    Veshje me zanafillë të lashtë është xhubleta e që është mbajtur në Malësinë e Madhe dhe më gjërë…  Kështu ka ardhur dhe dalmatika, një këmishë e gjatë  që në të njejten formë  e prerje është ruajtur edhe ndër shqiptarë.6.  Një studiuese, mike e shqiptarëve dhe malësorëve , që ka vizituar trojet tona në fundin e viteve të shek.XIX dhe fillimit e atij të XX do të shkruante per veshjen e malësoreve me xhublet (vajzave dhe grave): Vajzat vishen me një rrobë të trashë , të ngrirë prej leshi të bardhë me shirita horizontal me ngjyrë të zezë. Fundi vjen e bashkohet me pjesen e siperme të rrobës , e cila është e kapur anash… Çorapet e gjata të thurura  me figura të bëra  me fantazi , kuq  e zi , apo baardhë e zi.  Gratë e martuara mbajnë veshur një fund në formë këmbane , prej leshi të rëndë e të ngrirë , me shirita në një ngjyrë  kërmizi  të shuar (të lyera vetë ) apo ngjyrë të purpurt…7.   Xhubleten e çikave , ose xhubletën e bardhë, poetja dhe koleksionistja shqiptare Luljeta Dano e cilëson si një veshje e jashtëzakonshme, mrekullisht të bukur, për cilësitë e punimit dhe të qëndisjes, që  dallohet nga simbolet e fertilitetit. Është një nga kopjet më të rralla, sepse xhubletat e bardha janë vërtet të rralla. Vajza e vishte deri në momentin që martohej.8.  Studuesja Edith Durham në shkrimet e saj vlerson edhe rolin e këtyre grave (“të xhubletës”)  malësoreve në jetën e perditshme kur shkruan: “Një grua në Malësi  me gjithë punen e rëndë që është detyruar të bëjë nga shumë anë , është më e lirë sesa gratë në Shkodër. Ajo u fletë lirisht burrave, shpesh është e zgjuar  dhe e shkathët, mund t’i  kerkojnë mendim e ta dëgjojnë … kam parë gjithashtu gra   që kanë nderhyrë per të ndaluar një grindje, por kur preket nderi i familjes edhe ato janë të shqetësuara  ashtu si dhe burrat që të merret gjaku…”.9.  

Vlenë të cilësohet se në Malësi të Madhe ka pasur edhe një “lloje” xhublete , që quhej , xhubleta cubele. Kjo xhubletë ishte më  “thjeshtë”, me më pak (ose thuajse aspak) ornamente , zbukurime e “simbole”, si dhe ka qënë më e shkurter se xhubletat tipike të Malësisë e më gjërë, (dikun deri në gju). Xhubleta “cubele” ishte më komode dhe  e lehtë për t’u mbajtur gjatë punëve të ndryshme, në shtepi dhe punët e tjera familjare që bënte gruaja malësore. Kjo xhubletë mund të themi se ishte thjeshtë xhubletë pune…

XHUBLETA NË MUZE…

Raca shqiptare , duke qenë kaq e lashtë , ka ruajtur mrekullisht  shumë prej trashigimisë  së hershme kulturore të saj. Popullsia e  malësive  shqiptare është perçuesja  më besnike e qytetrimit  të saj të lashtë , por nuk është një race inferiore. Cilësitë fizike dhe morale e bëjnë atë një prej racave  më të bukura  dhe më të pastra të Lindjes dhe  të Europës.10.  Perveç ruajtjes të xhubletave në shtepia gratë fisnike të Malësisë Madhe e më gjërë , ajo është ruajtur në muzetë lokale , që nga muzeu i Shkodrës e deri te muzeu etnografik i Malësisë i ndertuar , themeluar e mbajtur në Lekaj të Tuzit (nën Malin e Zi) nga shqiptari patriot  trup-vogël e zemër-madh z.Shtjefen Ivezaj me bashkëshorten e tij Gjysten , (Muze per të cilin ka sakrifikuar shtepin e tij) e tjerë e deri në muzeun kombëtar në Tiranë. Në fondet Etnografike të Institutit të kultures  popullore ruhen  rreth 40 xhubleta , të futura në koleksionet e muzeut që nga viti 1948 e këtej. Ajo më e hershmja vjen nga Hoti  i Malësisë së Madhe ; një vit më vonë është blerë një xhubletë vajzash e pasuruar ndër vite edhe me blerje të tjera xhubletash. Midis tyre përmendet edhe një xhubletë që ka hyrë në koleksionet tona në vitin 1965, që i perkiste Mrikë Ndue Mundies , e datlindjes 1925, nga Nikçi i Kelmendit , e cila e pati veshur këtë xhubletë në vitin 1947 kur u martua në Mal të Jushit. 

Xhubletat me prejardhje nga vende jashtë  Malësisë së Madhe  janë më të pakta në numër e tjer… Xhubleta ose pjesë të kostumit me xhubletë si veshje me trashigimi dhe vlera historike ruhen edhe  në muze të ndryshëm jashtë kufijve tanë shtetror.   

Xhubleta , ruhen edhe në disa muze,si: në Muzeun Etnografikë të Beogradit , të Sarajevës e të Zagrebit , në Muzeun e Kitses në Austri.  Në Muzeun e  famshëm të njeriut në Paris , ku ka disa xhubleta , ndër të cilat edhe ndonjë më të hershme se ato të koleksioneve tona , të blerë që në vitet  tridhjetë (të shek.XX).11.  Në muzeun e Njeriut në Paris , xhubleta është e zbukuruar me disa iva ose rrogzina cohe vjollcë , vishnje ose të kuqe të alternuara me ivat e zeza dhe në pajtim me të shkojnë edhe zbukurimet e përparjes , të këdhokllës e të xhokës (sidomos thekët e supave). Kurse një xhubletë e paraqitur e Max Tilkes mbi kostumet , është ngjyrë portokalli me të bardhë.12.  Pra siç shihet Xhubleta ka terhequr edhe vemendjen e disa muzeve të shteteve europiane , të cilat kanë siguruar dhe ekspozuar xhubleta (dhe pjesë të kostumit të saj) , në ambientet e muzeve të tyre.  

PAK RRJESHTA NGA MJESHTRIA E PUNIMIT TË XHUBLETËS.  

Xhubleta nga etnografët e kostumografët konstatohet se është një nga veshjet më të veçanta , më komplekse dhe më të veshtirat në punim. Në punimin e xhubletes kerkohet profesionalizem prefekt , njohje e traditës historike e pa deformuar , saktësi , durim , fantazi , por edhe  novatorizem në kombinimin e të vjetrës së tashiguar me të rejat që impononte koha…  Xhubleten e kanë punuar  mrekullisht vetëm mjeshtre duararta.  Veçantitë e këtij kostumi (xhubletës) kanë terhequr vemendjen me prerjen  e jashtëzakonshme të saj, që nuk gjen paralele me asnjë nga tipet e tjera ekzistuese të veshjeve për gratë në Shqipëri, në Ballkan e më gjërë. Ajo perbëhet nga një numër çuditrisht i madh copash e rripash shajaku e cohe dhe nga një sasi e konsierueshme spiku të leshtë. Konkretisht duheshin afersisht 25 deri në 30 copa me forma të ndryshme, por duheshin gjithashtu dhjetra metra spiku të përgatitur në shtëpi me një teknologji mjaft primitive , duheshin po ashtu penjë të fortë leshi për qepjen e saj… Konfeksionimi i saj është padyshim një provë e vertet bravura (zotësie) , sepse duhet njohuri e shkathtësi e veçantë për  t’i  montuar së bashku gjithë ato copa e copëza , aq më tepër që, duke qenë të trasha, ka veshtirsi të manovrohen për t’u  bashkuar njëra me tjetren, sidomos kur ky bashkim nuk bëhet midis gjatësish të barabarta , si ndodh zakonisht. Kështu një rrogzinë , të themi 200 cm , duhet  bashkuar  me një 180 cm , ose në rastin e xhokes, një copë shajaku , që formonte pjesën e poshtme të saj , duhej mbledhur në formë palash të dendura , punë aspak e thjeshtë kjo. Duhej pra një teknikë shumë e nderlikuar dhe e vështirë për të qepur pjesët e ndryshme të kostumit më xhubletë… Kostumi më xhubletë ka një sistem shumë të veçantë zbukurues , ku perdoren elemente shumë të lashta zbukurimi , si thekët apo mbivendosja e copave , shumë spik , pastaj edhe rruaza, pafta të vogla filigrame , shirita e fije ari etj… Edhe përbrenda pjesëve përbërëse të këtij kostumi; xhubletës , kërdhoklës , përparjes , xhokës etj…- bie në sy një pështatje e kërkuar e motiveve  të zbukurimit nga njëra pjesë në tjetrën…13. Gjithashtu në kostumin e xhubletë vihen re disa tipare arkaike. Për shembull , ashtu si në veshjet homerike , xhubleta nuk është një veshje që bie lirshëm në trup , por rri e ngrirë dhe pa shumë perkulje. Pastaj perdorimi i thekëve të gjatë  për zbukurim tek supet e xhokës  dhe te pjesa e poshtme e përparjes ka gjithashtu karakter arkaik. Edhe kërdhokla duket se është shumë e lashtë. Një dëshmi tjetër kemi tek vargoi i brezit që perdorin gratë malësore, i dëshmuar arkeologjikisht  që në prehistori…. Xhubleta është dëshmitare e një qytetrimi të lashtë mesdhetar , që i pati paraprirë qytetrimit ilir, në të cilin , me sa duket , ajo u integrua por nuk u asimilua… E strukur në zona relativisht të izoluara e malore , ajo pëshkoi Mesjetën, duke arritur deri në shekullin tonë, duke na sjellë një mesazh  mjaft të qartë nga e kaluara e largët.14.  Xhubleta është punuar nga leshi i deleve , nga fijet e tymnit dhe init , të cilat lënuren-tirren në bosht , thuren në formë pelhure në katër liq në avlëmend , shkalen në shkalatore , prehen dhe qepën. Të gjitha këto punë i bënë gruaja malësore. Ky matrial quhet tirk. Xhubleta e punuar nga tirku zbukurohet me fije spiku të zi . Spiku punohet prej leshi të zgjatur (tymnit) . Bashka sëpari lahet , pastaj shprishet me dorë , ndahet tymni , lënuret me gërhanë e tirret i hollë me bosht në furkë. Pastaj dredhet po ashtu në bosht dhe bëhet 16 fish , duke u dredhë të gjitha fijet së bashku, për t’u bërë i gatshëm për qepje me gjylpërë. Dredhja e spikut është bërë në veglen adekuate ku punohet. Ky quhet koshi i spikut dhe ka tetë kalema  ku është i mbështjellë peri. Xhubleta përbëhet nga ivat , që nga ana e përfundme kanë tirk , spiku , rruazat , coha e terrtili. Xhubleta përbëhet nga gjithësit 31 pjesë iva dhe spiku. Fundi i xhubletës punohet nga leshi i ngjyrës së bardhë, prej katër liqsh , që quhet me emrin t’pramtë e xhubletës. Iva e xhubletës dekorohet me rruaza të galme … me të gjata e të vogla , në motive floreale, n’lula. Iva e xhubletës me terrtil e rruaza- e perzier. Ka pasur edhe laxhuhere – në formë rruazash. 

Kliti i xhubletës është punuar prej tirkut e spikut , ndërkaq krahët dhe kracat e xhubletës janë punuar nga leshi – tirku.  Prehni i xhubletë po ashtu. Në fund greshpet , të punuara nga peni i leshit ngjyrë fice (të kaltër). Shogzat në vend rrypi.15.   Zakonisht në rreshtin e fundit të këmbanës, të kordonit të bardhë, gjithmonë gjen një rresht të tillë që është o gjarpër, o është shumë i ngjashëm me zinxhirin e ADN-së ose me diçka si fetus, embrion fëmije. Por këto janë çudirat që i përkasin kësaj bote. Gjithashtu është shqiponja me dy kokë, me tipare dragoi dhe shumë herë e gjejmë me flakën që dragoi nxjerr nga goja… 

Është kjo larmi punimi e kombinimi ngjyrash e figurash që e ka “nxitur” studiuesin dhe shkrimtarin e njohur  hungarez Daniel Kornidez në vitet 1753-1754 të shkruante: “As palloi , e as ylberi nuk kanë aq ngjyra sa xhubleta e grave kelmendase-shqiptare, se kjo veshje ka të gjitha ngjyrat e gëzuara të mëmës natyrë.”.16.   Vlenë të thuhet se kostumi i xhubletës kishte edhe “paime” të tjera si ; ruben e leshit (ruben me thekë), këmishen e pelhurës me gryken e saj , kraholin prej cohe , malloten (e galme), grykcen (matrial veleduni-kadife), pshtjellakun,   çorapet , këputët , opakët etj.  “Ndertimin” ose punimi i xhubletës  është mjaft i sofistikuar. Gruaja malësore duhet të ketë një “tabelë logaritmesh” në kokën e saj që ta thurë kokërr për kokërr sythi dhe ta montojë në një mënyrë të tillë që të marrë formën e duhur të kambanës dhe të rrijë në këmbë… Çfarë është më e rëndësishmja… xhubleta bëhej besnikërisht në vijë familjare dhe çdo vajzë mbart statusin familjar, farefisnor etj. Veshja është si veshja e “ushtarakëve”, përfaqëson gradat e jetës civile-familjare.   Në shek. XVIII, xhubleta bëhej me shumë ngjyra, por ngjyrat që kanë arritur në ditët e sotme janë me dominacë: të zeza për gratë dhe bardh e zi për vajzat… Xhubleta është e vetmja (veshje) që jep identitetin e kombit Shqiptar, nëpërmjet motiveve, ku emblema më e dukshme për të gjitha është shqiponja. Në misterin e xhubletës janë edhe një seri simbolesh ku paraqesin lidhjet…me  besimin te zoti, dashurinë dhe bukurinë e femrës malësore. Gruaja malësore merrte 5-7 xhubleta në pajë.17.  Ngjyrat më shumë të zgjedhura që perdoren në xhubletë janë ngjyra e zezë, vjollcë ose blu, e kuqe, jeshile (ose bojëhoxhe)… Xhubleta, e cila peshon rreth 15 kilogramë.  Për ta mbyllë këtë “pjesë”, të shkrimit tim publicistik per xhubleten , nuk besoj se mund të gjejë fjalë më brilante e domethenëse se sa ato të studiuesit e publicistit të njohur Fahri Xharra  në një shkrim të tij që ka pasur si qellim sensibilizimin për mbrojtjen e xhubletës nga UNESCO, kur ndër të tjera shkruan: “Kostumografia jonë të mahnit me vlerën e materialeve të përdorura si ari, argjendi, mëndafshi apo kadifja vishje që njihej në të gjithë europën si veshje vetëm e aristokratëve por që gjendet në të gjitha objektet tona etnografike. Por më e çuditshme se materialet janë teknikat e punimit që mundësojnë të kemi sot veshje 4000-vjeçare që gjenden jo në formë arkaike, por me një sofistikim të frikshëm në kuptimin estetik, kulturor dhe pasuror, duke sjellë antikitetin si një postmodernizëm të pasuruar me figura simbolike”.18.

MALËSIA E MADHE “ARKA” KU U RUAJT MË BESNIKRISHT TRASHIGIMIA  ETNIKE  ILIRO-SHQIPTARE E XHUBLETËS. 

Për të “treguar” diçka nga kjo trashigimi e xhubletës etnike iliro-shqiptare, që në Malësi në Madhe ruhet më besnikërisht se në asnjë trevë tjetër shqiptarie, (gjë që vertetohet “lehtësisht” edhe sot) ,  mendova që të citoj njërin nga mbledhësit dhe redaktuesit e Visareve të Kombit, (këngë kreshnikësh dhe legjenda), At Bernardin Palaj-n, (I cili  për kontributin e tij në këtë lamë “thirrej” edhe Frati i këngëve). At Bernardin Palaj në një studim të tij me titull Veshja dhe zejtaria ndër male (botim i vitit 1943, në Bota shqiptare dhe me 1944 në “Hylli i Dritës”…), ndër të tjera do të shkruante: “Turisti që kerkon malet, fushat e qytetet e Shqipënisë , sheh se sa ndryshime të mëdha kanë petkat (veshjet) e burrave e të grave në Toskëni e në Gegëni, ndër qytete e ndër katunde…. Në shkosh në festë ndër malet e veriut të Shqipnisë, ke me u çuditë per ndryshimin e madh që ka trajta e petkut sidomos në grani në Malësi të Madhe, në Mirditë, në Zadrimë, në Pukë e në Dukagjin….Në Malësi të Madhe bjen në sy Xhubleta në trajtë kumone (forma më e lashtë Iliro-shqiptare e xhubletës N.B.), ndërsa në Dukagjin trajta e saj është më e permbledhët. Zadrimorja ka ruejtë koretin e vjetër, (një fare kotulle që veshin katundaret),; mirditorja djahengun, (dallamë e leshtë e bardhë e punueme me spik e gajtana që veshin mirditoret), e stravecat (petk i vogël punue me tufa per me shterngue dallmen në ije), ndersa kosovarja paranikët (bohçe që vihet perpara e mund të jetë leshi ose pelhure), e punueme per bukuri… Puna e dorës  per gratë e maleve ma me rëndësi është xhubleta…19.

“XHUBLETA DHE RREZIKU SERB I PERVETSIMIT TË TRASHIGIMISË…”.  

Prej disa kohesh  “thuhet” se Serbia po bënë perpjekje , që xhubleta si trashigimi  etnografike, të njihet , regjistrohet e mbrohet nga UNESKO si trashigimi e kulturës autoktone të popullit serb. Siç tregon edhe një eksperiencë e thjeshtë e çdo niveli,  jabanxhinjë për t’u integruar e dukur sa më vendali (autokton) janë munduar të imitojnë , kopjojnë e pervetësojnë  sa kanë mundur vlera morale , matriale , kulturore e historike të vendalive (autoktonëve) të vendbanimit ku kanë zbritur.  Serbët si ardhacakë të vonë në trojet ilire të Ballkanit (pas shek.VII-IX mbas lindjes Krishtit) , të zbritur nga Uralet , perveçse kanë grabitur troje iliro-shqiptare, në të cilat banojnë, vazhdimisht janë munduar të grabisin e pervetsojnë edhe vlerat kulturore -monumentale- civilizuase e njërzore, të historisë, besimit , trashigimisë e autoktonisë iliro-shqiptare. Fatkeqësisht deri tani ja kanë arritur jo pak , por pangopsia e tyre duket se nuk ka fund. E fundit trashigimi kulturore iliro-shqiptare që duket se UNESKO e ka regjistruar si “serbe” është vegla muzikore popullore, lahuta. Të njëjten gjë serbët janë duke u munduar të bëjnë edhe me xhubletën… Është me vlera të thuhet se jabanxhinjët serb kanë jo më shumë se 1100-1300 vite që kanë ardhur në trojet ilire të Ballkanit , ndersa xhubleta pranohet historikisht e shkencërisht se ka të pakten 4000 vite që njihet e trashigohet si veshje autoktone e grave iliro-shqiptare. Një “argument” pa argument që po e perdorin  serbët dhe sherbëtorët e tyre, per të pervetsuar autoktoninë e xhubletës , është ajo se gjoja xhubleta ka formen e kumbonës (këmbanës) së kishës, pra është veshje kristiane (siç është popullsia serbe-ortodokse), ndersa shqiptarët janë me shumicë muslimane , dhe xhubleta nuk ka si të jenë e tyre. Ky “argument” bie poshtë me historinë e moshës së xhubletës , që është të pakten 2000 vite më e vjetër se besimi Kristian. Si rezultat i kësaj të vertete historike nuk ka si të kopjojnë xhubleta e kohës pagane , kumbonen e kishësh kristiane , kur kumbona e kishës kristiane ka “lindur” të pakten 2000 vite më vonë se xhubleta iliro-shqiptare.  Gjithashtu ndër shqiptarët e veriut duke perfshirë edhe Malësinë e Madhe, xhubleta ka qenë veshje pa dallim si  për gratë kristiane (katolike) dhe ato muslimane… Ndërsa këmbana e paisje të tjera të ngjashme të “sherbimeve” të ndryshme për kohët janë prodhuar që kur u zbuluan dhe u perpunuan metalet nga njeriu , atëherë me “besim” pagan. 

Sa për xhubleten që ka formen e këmbanës , mendoj se ajo formë ka qënë më e pershtatshme për gratë ilire  , si për të qitur në pah belin e bukur dhe formen e trupit , si dhe për të pasur një lëvizje të lirshme  e të shpejt të këmbëve. Natyrisht edhe forma e xhubletës e “ndihmon” edhe këmbanen që “vegla” e cila e godet nga brenda këmbanen të kenë më hapsirë  e lirshëmëri për të lëvizur , goditur dhe për  rrjellojë për të dhënë tinguj më të fuqishem…

EPILOG  ME PAK NOSTALGJI…

Femra malësore e veshur me xhubletë dukej më e bukur , më e hishme , më burrërore dhe më e plotë. Femra malësore dhe xhubleta ishin bërë ndër shekuj “sinonim” i njera tjetrës. Është kjo arësyeja që femra shqiptare  me xhubletë ishte më e “kerkuara” per tu fotografuar (apo pikturuar). Më duket “unike” një poezi e Zefir Shehut (e gushtit 2009), me titull: Në ëndërr , që ia kushton  plot nostalgji dy malësoreve në një foto, të fotografuar në Podgoricë rreth një shekull më parë , poezi të cilen nuk po mundem pa e cituar në këtë “shkrim” publicistik: 

NË ËNDËRR ! 

U bëra në ëndërr prapë djal i ri 

E u lëshova për në qytet .

Kur çfar po shoh ? Dy malësore ! 

Malësore apo zanat vet ? 

Desha t’i  shikoi nga afër , 

U solla rrotull , por çudi ! 

Unë sillu rrotull , dhe ato rrotull 

Epo një pamje në sytë e mi .

U zgjova vrik nga marazi 

E po mendoja : ku i kam parë ?  

O mu kujtua fotografia 

Rreth njëqind vjet më parë. 20.

REFERENCAT : 

1.Aleksander Stipçeviq ,ILIRET , historia , jeta, kulura, simbolet e kultit, fq.91, botime Toena , Tiranë 2002.  

2.Aleksander Stipçeviq , po aty ,fq.92. 

3.Aleksander Stipçeviq , po aty ,fq.277.  

4.Franc  Nopça , Albanien.. Glasnik zemaljskog muzeja , 22/1910 ,fq.347-354.  

5.Flamur Doli ; Veshja kombëtare shqiptare në studimet e Franc  Nopçes , fq.106 , Ekskluzive , nr.24 prill 2002.  

6.Mark Tirta , Etimologjia e shqiptarëve , fq.102 , Shpb ”GEER” Tiranë 2003.  

7.Edith  Durham ; Shqipëria e Epërme , Një udhëtim në Shqipërinë e veriut të vitit 1908 , fq.61-62 , botime IDK.  

8.https://www.voal.ch/xhubleta-shqiptare-4000-vjecare-pse-jo-si-trashegimi-boterore-e-mbrojtur-nga-unesco/.  

9.Edith  Durham ; Brenga e Ballkanit dhe vepra të tjera pë Shqiperinë dhe shqiptarët, fq.125.  

10.Luigi M. Ugolini ; Shqipëria e Lashtë,sh,gjurmime arkeologjike , shb “Migjeni” , Tiranë 2009.  

11.Prof. dr. Andromaqi  Gjergji ; Xhubleta  një  element  i lashtë kulturor, Matriale të sesionit shkencor , Malesia e Madhe një visar shqiptarie , fq.114-115 , Koplik , dt.23-24 shtator 1996 , botim  “Logoreci” Tiranë 1997.  

12.Prof. dr. Andromaqi  Gjergji , po aty fq.116. 

13.Prof. dr. Andromaqi  Gjergji, po ay fq.115-116.  

14.Prof. dr. Andromaqi  Gjergji ; po  aty fq.117.  

15.Prof.dr. Ukë Xhemaj;Vështrim etnologjik i krahinave shqiptare në Mal të Zi , botua , Në një cep të Ilirisë , monografi e shqiptarëve në Mal të Zi ,fq.125, Art Club , Ulqin 2007.   

16.Prof. dr. Andromaqi  Gjergji, po aty fq.116. 

17.Intervistë e poetes dhe koleksionistes Luljeta Dano: marrë nga https://www.voal.ch/xhubleta-shqiptare-4000-vjecare-pse-jo-si-trashegimi-boterore-e-mbrojtur-nga-unesco/.   

18.Fahri Xharra: Xhubleta, 4000 vjet histori, nuk ka një të dytë në botë , 24 gusht 2017,  https://www.kultplus.com/tag/xhubleta/.  

19.At Bernardin Palaj ,OFM ; Bota e Maleve Shqiptare (dokumente historike, zakone, doke dhe tradita, fq.166-167. Botime Franceskane , Shkodër 2018.

20.Sokol P. Lulgjuraj ; Malësia e Madhe ndër shekuj , fq.323 , Podgoricë 2010.

SHENIM: Kjo kumtesë ripublikohet me kerkesen e shumë lexuesve pas publikimeve të sukseshme në : https://balkansnews.net/vshtrim-shkurtr-mbi-xhubleten-iliro-shqiptare-me-moshe-mbi-4000-vjecare/(publikua me 26 shtator 2019), Revista-Fjala.com me 27 shtator 2019,  dhe https://www.albdreams.net/xhubleta-iliro-shqiptare-4000-vjecare-ne-ne-majen-e-pendes-sime/ (publikua me 30 shtator 2019.

AUTORI 

“KONGRESI I MANASTIRIT (14-22 NËNTOR 1908) UNIFIKOI ALFABETIN E GJUHËS SHQIPE DHE “ASFALTOI” RRUGËT E KOMUNIKIMIT TË SHQIPTARËVE ME EUROPËN PERENDIMORE

by

Nga  Ndue  BACAJ/

Kongresi  i  Manastirit , është ngjarja më e rendesishme  në historin e rilindjes  të kombit tonë pas kater shekujsh e gjysem erresire otomane , erresirë që gati na kishte fshirë nga harta e Europes së ciles  i perkisnim që në agimin e jetes mbi keto troje. Historia e të pareve tanë ishte “shkruar” jo vetem me pushke ,por edhe me pend. Ndaj pa gjuhen tonë të shkruar do të ishim memec e ndoshta pa identitet. Gjuha jonë (e shkruar) na  bënë krenar  me Historine tonë qindra e mijera vjeçare ,ku ngjarjet ,datat ,heronjet  martiret e deri edhe shenjetoret janë  të shumtë në themelet e ketyre trojeve Europerendimore,por  ne  po kujtojme vetem simbolin me sinjifikativ të  kesaje  krenarie e lavdie , Heroin  tonë Kombetarë Gjergj Kastrioti Skenderbeu, që luftoi e mbrojti jo vetem Arberinë e shekullit XV ,por edhe Europen e qytetrimin e saj.. Historia e shkrimit shqip është shumë e hershme sa vetë jeta  mbi keto troje ,por mjerisht stuhitë e shterngatat  ,që  goditen trevat tona  ndër shekuj  kanë “arritur të fshijnë“ apo mjegullojnë jo pak nga kjo faqe e lavdishme e të pareve tanë…është pikrisht kjo aresyeja që ne i referohemi shkrimit shqip mjafte vone, duke  e  filluar me formulen shqip të pagzimit të vitit 1462 të Pal Egjellit nga Drishti i Shkodres ,ish Kryeipeshkevi i Durresit , per të vazhduar me Mesharin e Gjon Buzukut të vitit 1555 e më vonë me  shkrimet e veprat e  Budit , Pjeter Bogdanit , e deri tek Rilandasit tanë të Shekullit XIX me në krye vellezerit Frasheri (Naim, Abdyl e Sami ) e tjer…Gjithsesi per të treguar diçka nga historia shumë më e hershme e shkrimit shqip ne po sjellim në kujtes gjuhtarin dhe etnologun e njohur francez , të vlersuar botërisht  Robert d’Angely (1893- 1966) i cili në vepren e tij historike “ENIGMA” ndër të tjera shkruan :”Nuk jemi larg të vertetes ,nëse  ketu do të shprehemi që shumë të paktë  janë dijetaret , të cilet  realisht e kanë kuptuar rendesinë e madhe dhe shtrirjen e gjerë të pellazgëve (para-ardhës të Ilireve, N.B.) në antikitet  dhe në parahistorinë më të larget. Pellazget janë ata ,që duke ngritur  gjuhen pellazge ,e cila mbijeton në shqipen e sotme ,në gjuhen e liturgjisë dhe të mistereve të gjithë të lashteve të të gjitha epokave  dhe në të gjitha shtrirjet  ,perhapen pothuaj në të gjitha vendet  që njiheshin deri ateherë prej tyre mesimin dhe dijen me shkrim me anë të shkronjave  të quajtura  pellazge…Nëse gjuhët greke dhe latine , megjithë shkelqimin  që ato kanë pasur  nuk do të kishin  mundur per shkak të elementit  drejtues  dhe të elites ,ta zevendesojnë  pellazgjishten  per tu bërë gjuhet litrugjike të botes  së krishterë , si të klerit në kisha dhe të murgjve  neper manastire , është e sigurtë se ato do të ishin zhdukur  plotësisht  nga faqja e tokes  , dhe do të kishte qenë gjuha pellazge  ose shqipe , që do të kishte vazhduar gjithnjë..”1. Ndersa gjuhtari dhe albanologu i madh shqiptare  Eqerem Çabej do të pohonte vazhdimisht se në arkivat e Vatikanit duhej të kishte shkrime shqip shumë më të hershme se ato që njohim.. Studiuesi i zellshem Prof.Dr. Musa Ahmeti në vitin 2003  njoftonte  se në Arkivat e Vatikanit ishte zbuluar  ekzistenca e një libri të shkruar shqip në vitin 1210 ( në dorshkrim pasi akoma nuk ishte shpikur makina e shkrimit). Per ketë libër shqip , Dr. Ahmeti nder te tjera shkruan: “…Kemi pasur fatin të kishin në dorë një vellim të lidhur me kapertina të forta druri…vellimi i tëri është në pergamen me dimensionet 28 x 39.5 cm.  Kompelt “libri” është i ruajtur shumë bukur e pa demtime…Dorshkrimi është autograf i shkruar nga një dorë … Ndersa  në faqen 208 në fundë  të dorshkrimit  autori  ka firmosur vet me emrin e tij Teodor Shkodrani ,duke shkruar : “ Me ndihmen dhe deshiren  e fort të lumturit Zot e perfundova  në vitin 1210 ,diten e 9 marsit…”  Libri  208 faqesh është i ndare në tre  kapituj  ,mbi teologjin, filozofin dhe historisë.. Shkronjat jane komplet latine  dhe gjuha kuptohet “lehtesisht” nga gjuhtaret shqiptare. (Autori i kesaje “zbulese” ka premtuar edhe botimin e librit në të ardhmen).2.  Natyrisht me vlera është edhe një raport që Mbretit të Frances  Filipe De  Valois ja dergonte në vitin 1332  Domenikani  Brokardus (Brocardus) ,ku ndër të tjera i shkruante “…Sidoqoftë shqiptaret e Veriut kanë një gjuhë krejt të ndryshme nga ajo e Latineve , por ata perdorin   shkronjat  LATINE në librat e tyre…”(Mjerisht nuk kemi asgjë nga keto libra..) Gjithsesi pushtimi i gjatë otoman  i  cili kishte ndarë në sanxhaqe ,vilajete , pashalleqe e tjerë  teritorin shqiptarë ,kishte influencuar me dashje apo pa dashje  të ndahej disi edhe gjuha e shkruar, e per rrjedhoje edhe alfabeti i perdorur ,që per hire të vertetes duhet thenë ,se në Jugun e  Shqiperise perdoreshin dy alfabete ,ai turko-arab ,dhe ai  grek me shkronja cirilike. Ndersa në Shqiperinë e Veriut  perdorej alfabeti  turko-arab me bekimin e shtetit ,dhe pa bekimin e tij ,por me nje njefarë “tolerance” të imponuar edhe nga qendresa e shqiptareve ,perdorej edhe  alfabeti latin (kryesisht nga kleri dhe komuniteti katolik).. Gjatë gjithë ketyre viteve e shekujve  nga patriot e intelektual shqiptarë kishte pasur perpjekje per unifikimin e një alfabeti per të gjithë shqiptaret, ndaj “trashigojmë” (per histori ) alfabete e abetare të ndryshme ,por që nuk ishte e lehtë të  zbatoheshin e aq me pakë të unifikoheshin në atë kohë. Pikrisht  per të unifikuar Alfabetin shqip keto perpjekje u bënë me të qensishme  ateherë kur  perandoria   shumë-shekullore Otomane kishte filluar të lekundej, gjë që u  pa qartë pas  nenshkrimit të armpushimit  në mes sajë dhe Rusise me 31 janarë 1878 në Edrene, duke sjellur traktatin e Shen Stefanit të 3 marsit (1878), e per rrjellojë kongresin famkeq të Berlinit ,që deshtë të na lënë  pa një shtet e pa Atdhe..  Por fatësisht   kjo nuk ndodhi edhe falë organizimit më të lartë me trajta shtetrore të LIDHJES SË PRIZRENIT (10 QERSHOR) 1878.  Pas tronditjes nga luftrat e jashtme e ato brendeshme  të Stambollit , filloi të “zbatohej” një politike disi më liberale ,kjo e konfirmuar në fillimet e vitit 1908,kur erdhen në pushtet Xhonturqit.  Duke shfrytezuar  ketë klimë  më të favorshme , Patriotë e intelektualë shqiptarë ,që në muajin gusht 1908 kishin planifikuar një kongres mbarkombetare i cili do të zhvillohej  nga  datat  14  deri 22 nentor të  vitit 1908 ,me inisiativen e shoqerisë “BASHKIMI” në qytetin historik të Manastirit ( sot nën Maqedoni me emrin Bitola) , ku siç dihet u mblodhen perfaqesues nga të gjitha trevat shqiptare dhe shoqeritë jashtë trojeve tona , si ato të Sofjes , Bukureshtit ,Stambollit, Konstances , Amerikes, Egjyptit , Italisë e tjer… Programi i kongresit kishte në themel filozofinë  : “Jo me pushkë e barut ,por me pendë e letra”..

Me 14 nentorë i ishin pergjegjur  thirrjes  rreth 400 shqiptarë ,ku 150 nga keta u konsideruan delegat ,dhe në bazë të kriterev 52 kishin  të drejte vote . Fillimisht mbledhja   zgjodhi  kryetare të kongresit Mit’hat  Frasherin  dhe nenkryetar  perfaqesuesin e shoqerise Biblike Gjergj Qiriazin. Në ketë kongres merrnin pjesë shume patriot e veprimtare të njohur  si : Gjergj Fishta , Nikollë Kaçorri , Ndre Mjeda , Gjergj Qiriazi , Mit’hat  Frasheri ,Hil  Mosi , Mati Logoreci, Thoma Avrami , Sotir Peci , Shahin Kolonja ,Luigj Gurakuqi , Adam Shkaba , Bajo e Çerciz  Topulli , Mihal Grameno , Fehmi Zavalani , Dhimiter Mole , Nysret Vrioni , Rrok Berisha , Leonidha Naço , Dhimitraq Buda , Akil Eftimi , Shefqet Frasheri , Refik Toptani , Gligor Cilka , Emin Shkupi , Hafiz Ibrahimi (nga Shkupi) , Ramiz Daci ,Xhemal Beu (nga Ohri ) , Fahri Frasheri nga  Resna e tjer..3. Duhet thenë per hirë të vertetes se autoritete turke  nuk e penguan kongresin , madje  diten e parë pershendeti edhe Prefekti i Manastirit ,me një  politike më liberale që kishin proklamua Xhonturqit.4.  Pas tre diteve diskutime  u vendos të zgjedhet komisioni i Alfabetit . Komisioni  kishte në perberje 11 antare  me kryetar  At Gjergj Fishten, 5, dhe antarë:  Mit’hat Frasherin , Luigj  Gurakuqin ,Gjergj Qiriazin , Ndre Mjeden ,Grigor Cilken, Taqi Buden , Shahin Kolonjen , Sotir  Pecin , Bajo Topullin  e  Nysret Vrionin. 

Pas shumë  diskutimesh në mes disa alfabeteve të shoqerive shqiptare u vendos me shumice të miratoheshin dy alfabete , ai Latin  me disa permirsime , dhe Alfabeti i Stambollit (edhe ky me bazë shkronjat latine), por që ky ishte më i veshtirë në  perdorim, gjë që nxorri fitues dalngadal Alfabetin që kemi sot me 36 shkronja…  Duhet theksuar  se  vezhguese  në ketë kongres kishte qënë edhe misionaria amerikane Fineas  Kenedi  , e cili shkruente se  ketu u mbajten shumë kumtesa , por ajo e  potetit  Gjergj Fishta  nga Shkodra ishte më e mira dhe  i  beri degjuesit tu rridhnin lotet. Një hoxhë u prek aq shumë sa që  rendi ta perqafonte para gjithë të pranishmve..6. Sipas disa burimeve, hoxha që përqafoi Gjergj Fishten ishte kleriku patriot Hafiz Ali Korça, pjesëmarrës në kongresin e Manastirit.7.  Per kumtesen apo ligjeraten e Fishtes studiuesi dhe  historiani Italian Gaetano Petrotta  shkruante :”Si gojtarë shkelqeu mbi të gjithë  gojtearet shqiptare, ku foli per më sa një ore e gjysem, në mes mahnitjes dhe të admirimit të të pranishmeve.”8. Alfabeti  (fitues N.B.) i Bashkimit ,i projektuar nga Fishta ,permbledhte  veçoritë me pozitive  të alfabeteve ekzistues  dhe kongresi  e pranoi atë si alfabetin e shqipes.. 9.. Një  e veçantë  që vlen të thuhet ishte edhe  pjesemarrja e të vetmes  delegate grua, Parashqevi  Qiriazi  që vinte nga shkolla  e vajzave Korçë …Vlen të kujtohet  se Alfabeti latin kishte qënë i njohur e kultivuar në Shqiperi e veçanarisht  në trojet e Veriut (në Gegni), prej shekujsh.  Theksojmë ketu  ekzistencen e shkollave  shqipe  në Velje të Mirdites në vitin 1632,  në Pllanë në vitin 1638 ,  në Troshan e Kurbin në vitin 1639 , në Shkoder në vitin 1698 ,ku jepen edhe emrat e mesuesve Gjon Shqiptari ,Filip Shkodrani e Dhimiter Dhermiu,10,  e tjer . Per të vijuar me  Shkollat në trojet e Malesisë së Madhe , si  Shkolla  e Rrjollit e vitit 1671, shkollat në  Hot (Brigje) ,Katund të Kastratit  , Grudë e tjer në vitin 1675  ,të cilat  vertetohen nga letrat e Pjeter Bogdanit ,ish  Kryepeshkevi i Shkodres e më gjerë gjatë  gjysmes së dytë të shekullit XVII…11.  Nga keto shkolla mesojmë edhe  emrat e mesuesve , nevojat dhe numrin e nxenesve që shpesh e kalonin numrin 40, e më gjerë.

Shkolla të “tilla shqipe” gjindeshin në shekullin e XVIII edhe në Shqiperinë e mesme e të Jugut si ajo e Voskopojes (Moskopojes ) …në vitin 1720 ..e veçanarisht nga viti 1744 që ishte themeluar një  “Akademi e Re” në të cilen mesohej : Filozofi , Logjikë , Matematike , Fizike, Ekonomi e Financë 12, por atje dominonin alfabetet turko-arabë dhe  Grekë.. Në Shkoder në vitin 1836 shkruhet se ka pasur 12 shkolla shqipe ,madje në vitin 1840  gjinden shkolla shqipe edhe në Prizren ,Pejë e Gjakovë…Perseri në Shkoder  në vitin 1855 konfirmohet  hapja e një shkolle nga Franceskanet ,që më vonë u  quajt ILIRICUM… Në vitin 1861 (Shkoder)  Franceskanet themelojnë edhe  Seminarin e tyre  në të cilin mesohej edhe gjuha shqipe ,pastaj me 1877 kolegji i Shkodres numronte 400 student  ,të cilet perfitonin edhe aftesi teknike ,tregtare e më gjërë…13. Per të ardhur në 7 marsin e  vitit 1887 në hapjen e shkolles shqipe në Korçë (në fakt në ketë shkollë mesohej Turqisht e  Shqip e pas një viti edhe Greqisht).. ashtu siç mesohej në shkollat në Gegni Shqip e Italisht..Vlen të kujtohet se shkolla zejesh  gjejmë edhe më heret në trojet tona  si në Rrjoll , Podgorë ,qytet Shkoder e tjerë në vitet 1416-1417 ,pra në kohen e pushtimeve  venedike.14. Madje në dokumentet e kohes behet fjalë edhe per një  shkolle të lartë që shkruhet  Universiteti i Durrësit ( shekulli i XIV..).   Gjithsesi edhe pas kongresit të Manastirit  që perfundoi me daten 22 nentore 1908 ,Alfabeti që kemi sot kaloi pengesa e veshtirsi të natyrave të ndryshme shtetrore e shoqerore ku per ketë po kujtojmë  se Xhonturqit në vitin 1909 filluan të pendohen per lejimin e gjuhes shqipe në shkolla e veçanarisht per  alfabetin me shkronja  latine ,ndaj perveç  masave shtetrore u  munduan të aktivizojnë shtresa shoqerore afer tyre per të kundershtuar alfabetin latin , dhe mbrojtjen e atij turko-arab. Shoqeria reaksionare  MAHFELI ,me mbeshtetjen e Qeverisë turke shtypi dhe shperndau  abetaret e para me shkronja arabe . Por  Stambolli tashma nuk mund të ndalte “marshimin “ e alfabetit me germa latine…pasi shqiptaret do ta mbronin me çdo çmim. Kujtojmë se  në shkurt  të vitit 1910  në Elbasan u organizua një miting  proteste ku muaren pjesë shtatë mijë njerzë  kunder shkronjave të huaja per gjuhen shqipe.   Me 27 shkurt (1910)  Korça do të zhvillonte një manifestin proteste  me 12 mijë veta  në mbrojtje të alfabetit latin.  Në Berat u organizua  mitingu më i madh ku merrnin  pjesë 15 mijë vetë  në shenjë proteste kunder shkronjave arabe ,me këtë rast në sheshin e qytetit  u dogjen abetare shqiptare me germa arabe të derguara nga Stambolli.. Krahina e Kolonjes organizon një protest të veçant , ku 1500 vetë dalin  me kostume kombetare , në mbrojtje të Alfabetit te kongresit të Manastirit.. Në mbrojtje të alfabetit  shqip me germa latine u soldarizuan thuajse të gjitha krahinat e tjera  të Shqiperisë ,që nga Permeti ,Tepelena  e deri në Konicë të Çameris e tjer.. Per hirë te vertetes duhet thene se në Shkoder Stambolli kishte arritur që fanatik të tij  t’i  organizonte per një manifestim në perkrahje të shkronjave arabe ,por ky manifestim deshtoi falë kunderpergjegjes së Malesoreve të Malesise Madhe e më gjërë të cilet paralajmruan një  kunder-protestë prej 60 mijë pjesemarresish , pra shume më të madhe e të fuqishme  në mbrojtje të Alfabetit shqip të miratuar nga Kongresi i Manastirit. Në muajin mars  1910  u thirrë edhe kongresi i dytë i Manastirit , ku u vendos  që të vazhdohej perdorimi i alfabetit tashma kombetarë ,dhe protestat kunder veprimeve të qeverise xhonturke që kerkonte të ndalonte këtë alfabet…15.  Kongresi i Manastirit  perveç alfabetit  kishte miratuar edhe një program kombetare prej 18 pikash ,që kishin karakter  politik ,ekonomik ,kulturore e shoqerore..që “avanconin” ndergjegjen kombetare shqiptare per një autonomi substanciale..16. Është interesant të kujtohet se kur erdhi në krye të shtetit të ri Turk ,Mustafa Qemal Ataturku pas vitit 1922 , një ndër reformat civilizuese të tij ishte edhe futja  në shkollat turke e shkronjave Latine , duke nxjerrë jashtë perdorimit alfabetin e vjeter…17.  Duke perfunduar dua të theksoj se Alfabeti që kemi sot me germa latine  jo vetem ka rikonfirmuar  qenien tonë arsimore e kulturore  pranë Europes Perendimore ,por  ka mundesuar komunikimin tonë me të shkruar e të lexuar me ate pjesë të Europes e Botes  së ciles i perkasim , dhe per të cilen punuan e u sakrifikuan breza të tërë, shqiptaresh..Nje studiues e historian francez duke shkruar  per Alfabetin e miratuar në kongresin e Manastirit në një liber kushtuar historise sonë) shkruan :” Shqiptaret mesuan keshtu  se rrënjët e tyre në Ballkan ishin  të thella  , se të paret e tyre  u kishin bërë ballë turqve , bullgareve e serbëve , se në lashtesi qytetrimi i tyre mund të matej me atë të grekeve  dhe se , madje  mund  të  ishte mbase më i vjeter se ai…18.

E natyrisht një vend  nderi e lavdie në perjetsi zënë edhe  pjesemarresit e Kongresit të Manastirit…që na orientuan perfundimisht  nga Perendimi…, pra andej nga lindë e perendon dielli per ne siç thoshte nje rilindas  i madh….

REFERENCAT :

1. Robert d’Angeli,“ENIGMA” , ,fq.138-139, botime “Toena”1998.

2.Prof.Dr.Musa Ahmeti, ”FJALA” Suplemnet Kulturologjik i gazetes  “Tema” , 7-8  Shtator 2003. 

3. Sh.Demiraj , K.Prifti “Kongresi i Manastirit” , fq.73-74 .  + Gazeta “Rilindja  Demokratike “ dt.14 nentor 2008. 

4. Serge Metais “HISTORI E SHQIPTAREVE , nga Iliret deri tek pavaresia e  Kosoves”, fq.46, Sh.B.”55”, Tiranë 2006.

5.Po Aty  Serge  Metais , po aty , fq.46.

6. Edwin Jacques, “SHQIPTARET, histori e popullit shqiptar  nga lashtesia  deri ne ditet e sotme,  fq.342-343 . + Gazeta “55” dt.06 nentor 2008.

7.At Daniel Gjeçaj, Jeta dhe Vepra , fq.57, Botime Franceskane , Shkodër 2007.

8.Gaetano Petrotta, “Popolo ,Lingua e Letteratura Albanese “,fq.355..

9.“Gjergj  Fishta ,Jeta dhe Vepra “ Vehbi Bala , fq.11.

10.Edwin  Jacques, po aty, ,fq.313-314.

11. Pjeter  Bogdani, LETRA E DOKUMENTE ….(Perg. nga Odette  Marcquet):Letra, 153 ,dt.20.XI.1671 , letra 157 ,viti 1672 ,letra 180, dok.1. dt.25.VI.1675, Sh.B.”At Gjrgj Fishta”, Shkodër 1997.

12.Edwin  Jacques, po aty, fq.315.

13.Edwin  Jacques, po aty,  fq.314.

14.Regjistri i Kadastres dhe Koncensioneve…1416 – 1417 ,fq.61.

15.Edwin  Jacques, po aty, fq.352 .

16.Akte te Rilindjes  Kombetare Shqiptare ,1878 – 1912 ,pergadit nga Akademia e Shkencave te …Shqiperise , Instituti i Historise ,fq.191 – 192 .

17.Atenagora Profet i Bashkimit , Dom Lush Gjergji , fq.99-101.

18.Serge Metais , po aty, fq.50.

BALLEZA, OSE NË GJURMËT E NJË QYTETI SELI IPESHKËVNORE

by

Nga  Ndue  BACAJ/

Foto rrënojave të Ballezës e vitit 1904, bërë nga studiuesi Theodor Ippen  

Foto nga Rrjolli sot ku ka qenë qyteti I Ipeshkvnor I Ballezës 

Prej shekujsh  trojet e  Malesisë Madhe  ruajnë në gjirin e vet  historinë e një qendre urbane-qytetare e  fetare mjaftë të zhvilluar ,që sot  identifikohet  me  disa rrenoja   që njihen me emrin  qyteti ,qyteza e shpesh kalaja e Ballezes…

Balleza (Balezio)  si qytet edhe si  Seli Ipeshkevnore ,më shumë se  çdo qytet tjeter i Shqiperisë së Eperme  mbetet në hijen e së kaluares. Ka gjasa siç thotë  Hoffer ,se në vitin 1336 kisha e tij ipeshkvnore të ketë qënë e shkaterruar nga skizmatiket dhe në gjysmen e dytë të shekullit XIV qyteti të ketë qënë  veçse një grumbull  rrenojash….Rrenojat e tij në krahasim me të tjerat….janë shumë të rralla , duke u katandisur  në një murë rrethues  dhe në germadhat e të ashtuquajtures Kisha e  Balezit…1.  Një historian i “ri”  thotë se në murin rrethues  është edhe një portë e  Shen Nikolles..2.  

 Emri i qytetit të lashtë  Balesium del per herë  të parë nga një leter  që i drejtohet Arqipeshkevit të Tivarit në vitin 1062  nga Papa Aleksander II    (Farlati ,Iliricum  sacrum ). Ipeshkvia  ishte në varesinë  e arqipeshkevit të permendur . Me sa duket kishte qënë më parë nën  metropoline e Diokleas , e cila më vonë qe çvendosur në Tivar ……Nën  papa Klementin e IV (1342-1352) në Shqiperi  filloi një veprimtari  intensive e minoritëve  dhe domenikanëve  që vazhdon edhe nën  Innocensin VI  dhe nën Urbanin V . Në krye të  dioqezave erdhen shumë rregulltarë . Një vemendje  e  madhe iu vu vijës  shqiptare në veri , aty ku ajo perplasej me sllavët dhe që ishte e trazuar fort nga skizmatikët…Në vitin 1356 kisha e Balecit dhe manastiri i  Shen Gjonit në Strilaleo në Drisht  permenden si të shkatërruara nga skizmatikët…3.   Nga viti 1356  në arkivin e Vatikanit  ruhet një leter e Papes Innoçensi  që i drejtohet Ipeshkevit  të Balcensisit  Andreas …. Belesiumi si qytet duhet të ketë pushuar së ekzistuari  që prej mesit të shekullit  XIV, keshtu që në vitin 1448 vertet nuk kishte mbetur  veç kujtimit të tij. Ipeshkevia vazhdoi edhe më gjatë ,perderisa titulli mbahej akoma  nga një  Ipeshkv  në vitin 1478. Në vitin 1448 gjatë luftes kunder venecianeve që mbanin të pushtuar  Shkodren ,Skenderbeu zgjodhi vendin ku ndodhej më parë  qyteti Balesium per ndertimin e një fortifikimi . Me garnizonin e tij ketu ,Skenderbeu mbante… të gozhduara  forcat veneciane në Shkoder ,duke i  penguar  ato të perdoreshin  per lirimin e Danjes së rrethuar nga  ushtria arbenore . Barleti e percaktonte  pozicionin e ketij fortifikimi në shpatin e malit të Maranaj-t ,12.000 hapa larg nga Shkodra ,5000 hapa nga Drivastumi  (Drishti N.B. ) dhe 15.000  hapa nga Daniumi ( Danja) …4.  Nga alpet Parun zbret përroi malore  Sheu i  Rriollit ,ndersa nga mali i Bishkashit  perroi Gurra e Kurtit ,të dy perrenjet ndahen nga një kurrize kodre,kundrejt derdhjes së tyre  në lumin e perbashket, ku vargu kodrinore perfundon me një kurriz të sheshtë ,mbi të cilin  ngrihet një maje në forme konike që njihet si Maja e Ballecit. Atje hasen disa rrenoja  ,që njihen si Kisha e Ballecit . Kjo germadhe shenohet edhe në harten e shtabit të pergjithshem  Austriak, por pa të dhena per emrin. Me pozicionin e saj midis dy  Perrenjeve kodra është  një pikë fortifikimi natyror. Prej saj mund të shohesh  të gjithë fushen e Shkodres ,deri tek keshtjella e qytetit ,dhe mund të zbresesh në fushë per një orë. Ajo i ka të gjitha kushtet per të qënë një pikë vrojtimi. Maja perfundon në pjesen e siperme me një shesh me perimeter  rreth 1000 hapa .  Ajo është mbushur me një pyll të dendur  shkurresh ,i cili ndoshta fsheh mbetjet e Çitadeles së vjeter .Sheshi mbyllet nga një rreth muresh guri ,per të penguar hyrjen e kafsheve . Sipas mendimit tim  ky rrethim qendron mbi mure të vjetra ,të cilat në disa vende  ngrihen mbi tokë në lartesin e një njeriut . Mbi majen më të lartë ndodhen germadhat e një Kishe . Prej  saj ruhen një pjesë e mureve  të godines dhe një fragment nga apsida. Permasat tregojnë  per një ndertese të vogel  me gjatsi 20 hapa dhe gjërsi 10 hapa…”5.  Gjithsesi të mos harrojmë se ky studim është bërë  mbi një shekull më parë ,nga  Studiuesi  dhe  albanologu austriak Th. Ippen. Vlen të theksohet se edhe sot qarkullon gojdhena se Qytetin apo Kalanë e Ballezes  në vitin 1448  e ka vizituar vetë Gjergj Kastrioti Skenderbeu, ku per rindertimin e saje  kishte caktur të kujdesej nipin e  tij  Hamza Kastriotin .  Ndersa  nga  një bashkohës i Skenderbeut  (bashkohes i Skenderbeut)  mesojmë se Skenderbeu  jo vetem e rindertoi qytetin e Balecit ,por atë Qytet e perforcoi me mure ,kulla e istikame ,e  furnizoi me ushqime  dhe me ushtarë shumë të aftë të cileve u caktoi si komandant Marin Spanin ,burrë shume trim e mentar… 6.  Shkaterrimi i Ballezes  kishte ardhur nga  fortuna që kishte sjellur pushtuesi   skizmatik  Serb Stefan Dushani ( 1335-1355 ) ,(por Balleza ishte rindertuar disi  edhe nga  shteti  shqiptarë i Balshajve ) ,me pas fati i Ballezes nën  pushtuesin  Venedikas duket se nuk kishte qënë fatlum.  Nga “ Regjistri i Kadastres dhe Koncensioneve  per rrethin e Shkodres  (perpiluar nga  Venediku ) gjejmë të shkruar per qytezen e  Balecit  emrat e 25 kryefamiljareve (Shtepiave ) ,ku të gjithë ishin emra shqiptaresh  katolik, por të bënë pershtypje  mbiemri i parë  Molasiri ,pra shumë i ngjashem me atë Malsori..Gjithashtu në  faqet 70 – 71 të ketij regjistri  mesojmë se nga qyteza e Balecit  mvareshin edhe fshatrat me emrat  Zakoli ,Braza, Dari ,Leporosh dhe Zamaraki ,ku të gjithë së-bashku  kishin 29  shtepia ..  Në faqet e  regjistrit  te viteve 1416 – 1417  ne gjejmë se  në gjatesinë e  Lumit të Rrjollit  kishte rreth 44 mullinj bloje si dhe valanica që prodhonin Shajak ,per veshjen e malsorve e tjer ,por  mullinjet dhe  valanicat   nuk ishin pronë vetem e vendasve ,por edhe e  zotrinjeve dhe institucioneve  fetare  të fshtrave dhe zonave të tjera, që e  kishin të percaktuar qartë pronsinë…7.  Studiuesi  Kardinjano  shkruan se  prej vitit 1347 deri rreth vitit 1488 ,duke pasur parasysh edhe  pasaktesit (në Ipeshkevin e  Ballezes) numrohen  13 peshkopë…Në dokumente  kujtohet edhe kuvendi katedral i kesaj kishe , çfarë  tregon se ishte organizuar në menyre të rregullt ,ashtu si dhe të gjitha kishat e tjera shqiptare në kohet e trishta…8.  Në qytetet e vogla Ipeshkvnore  Balec dhe Dejë permenden edhe vetem  nga një kapelë  që ndodheshin jashtë qytetit : Shën Lleshi nën Balec (Sancto Alexandro  sotto  Balez) në vitin 1462 dhe kapela e Shën Marisë  në Dejë…9.  Ndersa një studiues shkodran , na jep  ketë kronologji  të Ipeshkevijeve te Ballesit :  viti  13…(ndoshta 1340  N.B.)  Guljemi .  1347 Gjerviku-franceskan .  1351 Andrea -franceskan .  1420 Alfonsi -Franceskan . 1424 Mikeli , Paulluz ose de Paolis nga Villa,i dioqezes se Trevizit -franceskan. 1426 Bernardi de Ivanis ose de Vivanis prej Drishtit-franceskan.  1459 Leonardi nga Napoli -domenikan .1478 Danieli ,Zahender -franceskan.  Fati tragjik e ndoqi qytezen e Ballezes edhe pas pushtimit Otoman ,ku  në Defterin e Regjistrimit të sanxhakut të Shkodres  të vitit 1485 , në faqen 367 , e gjejmë  si një fshat me  vetem 4 shtepi…10.     Balleza apo  Ballexa që perdoret shpesh sot  ka  qënë edhe nën vezhgimin e Studiuesit Italian  Ermanno  Armao , (i cili ka qënë per shumë vite Konsulli i Pergjithshem  i mbreterisë së Italise në Shqiperi) , i  cili ndër të tjera shkruan : “..Në treven e Rrjollit ,në piken kulmore të malit  Balec, 440  metra mbi nivelin e detit ,në mes të Rriollit dhe Gurres,dikuesi i tij më i madh  ,mund të shihen rrenojat e mjera të një kishe që nga harta e Coronelli-t ..e percakton si  kisha  kushtuar  të Ngjitunit  të së Lumes Zonjes së Virgjer në Qiell. …..Nën Kishë ,por gjithnjë  mbi mal gjendej qyteti i vogel i lashtë Balesio…”.11.  Vlen të theksohet se Qyteti i  Ballezes është i shenuar si në harten  e Cantellit ,dhe Coronellit  që i bashkengjitet ketij libri ,dhe janë harta të  formuluara në gjysmen e parë të shekullit XVII.  Ndersa nga Historiani  dhe studiuesi i shquar Prof.  Dr.  Konstandin  Jireçek, e pershkruan Ballezen si vijon: “Tri orë prej Shkodret afer bregut të Riollit gjindet Maja e  Balezit me një pamje të gjanë. Siper saj janë germadhat  e BALEZO-s … Në mes shkurreve  shihen tepricat e mureve të qytetit  e të një Kishe ; por  germadhat janë më të  lëna se ato të Svacit, të Sardes e të Drishtit.  Ketu gjindej  Qyteti i vogel i  Balecit  ( Balezo,Baleco , Ballegio , Ballesio , Balecio  të shekujve XIV e XV ) me një Peshkop (Balacensis episcopus ) të mvarur prej Kryepeshkopit të Tivarit…  Ndër Libra të arkives të Raguzes  permenden artizan  të ketij qyteti ,si  zdrugarë e kepucarë…” 12.  Ndersa albanologu  i njohur  kroat Milan Shuflaj thotë se  historia e Ballezës  mund të filloj që në shekullin e VII… pasi qyteti i madh Romak Dioklea  u rrenua  prej katastrofafe natyrale  dhe fuqive barbare. Atë e goditi  rëndë termeti  i vitit  518 . Qyteti u shkretua rreth shekullit VII , dhe pjeset e tije të shkaperdredhura  u rrembyen nga keshtjellat e aferta . Aty u krijua  grupi i qyteteve  mesjetare  Suacium (Svaci-Shazi) ,Drivastum (Drishti ) , Balecium (Balezo ) dhe Danja …” 13.  Po ky autor në vepren e tij e quan  qytetin e Ballezes  “Citta de Ballezo”, edhe qytet Peshkopal.. të sigurte  ku strehoheshin  hierarkia e klerit katolik dhe  arkiva e dekumentacioni perkates…14.     Per Ballezen si qender e rendesishme qytetrimi dhe zhvillimi  shkruan edhe historiani  e shkencetari i albanologjise At Giuseppe  Valentini , i cili e cilson Ballezen edhe si një vend  tradicional ku mblidhej bajraku i Rrjollit dhe perfaqesuesit e bajraqeve të Malesise Madhe  ,me emrin “Kalaja ose burgu i Hases apo Hasanit “,   si dhe  shenon si fise anas ( autokton ) vetem ato të Çangajve , Çokajve ,Toskajve dhe Keqanajve… Në Rrjoll perveç Qytezes apo   Kalasë  së  Ballezes , në afersi gjindet edhe një shpell me homonimin “Shpella e Bogdanit” Kjo shpell edhe sot kujtohet nga banoret ,se dikur ka qënë  rezidenca ku është strehuar  nga rreziku i Otomaneve  Ipeshkevi   i famshem  PJETER  BOGDANI (gjysma  e dytë e shk.XVII). 15.  Per ketë Shpellë (historike) shkruan  edhe autori (A.Ermao) , nga i cili citojmë:  “ Në vendin Keçula në bregun e djathtë të Rrjollit ,në të majtë të  rruges  nga Vitaj në Çokaj , tani seli e Kishes  dhe e famullise së Rrjollit ,shihen disa rrenoja muresh që popullsia  i kujton se kanë qënë  shtepia e  Ipeshkevit të Shkodres ,Imzot  Bogdanit . Rreth një gjysem ore  lartë në Mal  është “Shpella e Bogdanit “ ,një shpelle e gjërë  që sipas  gojdhenes i sherbente si strehim në periulla perndjekjesh…”16.    Gjithsesi Ipeshkevi  Pjeter Bogdani njihet në histori jo vetem si një bari i mirë shpirteror që shpetoi grigjen katolike  të Shqiperisë së Veriut nga  dy Ujqer ,ai Aziatik ,dhe ai Sllav ,por njihet edhe si autori i vepres famemadhe  “CUNEUS PROPHETARUM DE CRISTO  SALVATORE  MUNDI “  që në shqip e kemi perkthyer thjeshte në  “ÇETA E PROFETEVE ,kur në fakte duhej të perkthehej nga orgjinali  “ Çeta e Profeteve  të Krishtit, Shpetimtar i  Botes”. Është interesant të theksohet se në leter-kembimin  e Pjeter Bogdanit me Selin e Shenjtë (Vatikanin )  ,shumë letra  janë shkruar nga Rrjolli ,apo bëjnë fjalë per  jeten e veshtirë nën pushtuesin turk të Rrjollasve , Malsorve  e më gjërë,  ku disa nga keto Letra po i kujtojmë : Letra  me nr.153 e dt.20 nendor 1671  ,në të cilen shkruan ,per gjendjen e rendë ekonomike të  kesaje popullsie ,si dhe nevojen per një mesues per shkollen e Rrjollit ,ku propozon  si të tillë  Dom Mark Xhustin. Letra  nr.171 e dt. 16 shtator 1674 , Pjeter Bogdani  njofton Selin e Shenjtë se  Rrjolli Kishte  9  fshatra  me 136 shtepi dhe 946 banore….Letra  nr.180  pa datë ,por e vitit  1675  shkruan  se  misionaret  katolik po jepnin ndihmen e tyre per shkollen e Rrjollit…. Interesante  duket letra me nr. 182  e dates 29 dhjetor 1675  ,në të cilen  Imzot Bogdani  kerkon ndihmë  per krahinat e Kastratit ,Hotit ,si dhe nevojat per  Shkollë të tyre… Në letren  nr.187 dt. 03 janar  1676  ,ky Ipeshkev tyregon per kujdesin e tij  per ribotimin  e “Doktrines  së Vogel të Krishterë “ të autorit  Francesko Bernardo nga Verona  të perkthyer në SHQIP  nga Ai… 17.  Gjithashtu mesojmë se  Famulltari i  Rjollit bente  edhe detyren e mjekut…18.     Gjithashtu   Famullia e Riollit në vitin 1745 kishte 53 shtepi me 420 banore ,si dhe Kishen që i kushtohej të Shelbuemit  ,ku  kjo  Kishe  kishte  Kumonen e saj  20 librash (e barabarte me 5 kg,  pra shume e vogel në krahasim me atë  të gjetur në vitin 1995, që ishte 155 kg , shenim N.B. ) gjithashtu  mesohet se  famulltari kishte vendbanimin  ngjitur me kishen…19.  Një studiues  i shekullit XIX ,që ka qënë konsulli i Frances në Shkoder  dhe ka vizituar Rrjollin ( fundi shekullit XIX) shkruan  : ..Fisi  i Rrjollit (Rioli-t)  popullon shpatin verior  të malit Maranaj ,një luginë të madhe  në kufi me fiset e Reçit , të Lohes e  të Koplikut ….Ai ndahet në dy lagje  , që formojnë  një bajrak të vetem dhe ka  dyqindë e njezet shtepi. Popullsia është  rreth Njemijë e gjashteqindë banorë , njemijë e dyqind e  dyzet prej të cileve  ndjekin besimin katolik. Në qender të tij gjendet një  Kishë e madhe  dhe e bukur  me një  kumonë në formë katrore ; ndertimi i saj daton në shekullin e XIII dhe është restauruar kohet e fundit…Rrjolli e ka marrë emrin nga lumi i vogel i Rriollit..20.    Ndersa nga një vizitë baritore e e vitit 1756 e ipeshkëvit  të dioqezës të Shkodrës , Pal  Kampesi  ,mesojmë  se  Rrjolli  kishte  55 shtepi  me 256 banorë të rritur dhe 164 femijë , gjithashtu kishte të krezmuem 20 femra  e  32 mashkuj. Kisha i kushtohej  Shën Shelbuemit me famulltar  Filip  Kalamashin. Nga relacioni  i  kesaj vizite  mesohet  se  Egçi  kishte 2 shtepi me 21 banorë të rritur dhe 10 femijë… 21. Ndersa rreth një shekull e gjysëm më vonë, famulltari Ernesto Cozzi , (që njëkohësisht ishte edhe studiues…) dhe qendroi në famullinë e Rrjollit deri në shpërthimin e Luftës së Parë Botërore, shënon për Rrjollin 360 katolikë dhe 1200 muslimanë.22. Ndersa studiuesja Edith Durham kur do të vizitonte famullinë e Rrjollit ku sherbente Ernesto Cozzi, ( në prill 1912,) do të tregonte se si ishin dëmtuar e dëmtoheshin mbetjet e trashiguara  arkeologjike të Ballezës, nga padija e fshatarëve analfabet…Për këtë do të shkruante: “E pamë vendin e Balesiumit në kodër. D.E. thotë se është tepër e vështirë për ta vizituar ngase muslimanët dyshojnë për gjueti thesaresh. Katër vjet më heret ai (E.Cozzi) mori një entomology brenda një shpelle- për të kerkuar brumbuj. Pas kësaj , vendasit ruanin shpellen me rend për më shumë se një javë nëse i huaji do të kthehej duke bartur arin. Thotë se janë shumë budallenj , gjejnë plot gjëra dhe thyejnë çdo gjë që nuk është monedhë a metal i çmuar. Së fundmi kanë thyer plot amfora dhe kanë hedhur pjesët e një shpate bronzi. 23. 

Studiuesi  Malsor (me origjinë nga Reçi)  Prof. dr. Ahmet Osja , në një studimin të tij shkruan : “ Në luginen e Rrjollit gjenden rrenojat  e një Keshtjellë  që quhet  BALLEXA E RRJOLLIT.. Keshtu sipas gojdhenave  prej shume shekujsh  burra të mençur  e të beses  që perfaqesonin  fiset e treves së  Malesisë së Madhe ,mblidheshin per të organizuar beslidhjet . Vendi ku takoheshin kreret quhej ÇANG . Per ketë flet edhe fakti që edhe sot  e kesaje dite ,malsoret e quajnë ketë Keshtjellë.. Dekumentet bejnë fjale se keshtjella  është rindertuar disa herë ,por lulzimin më të madh duhet ta ketë pasur  gjatë sundimit të Balshajve, të cilet ,nuk ka dyshim që e kanë perdorur  si vend strehimi. Krahas mureve rrethuese ,keshtjella ka pasur  edhe tunele (apo siç i quajnë vendasit skerfaj ). Në zonë gjenden mjaft toponime  që kanë të bejnë me vendndodhje Kishash…..Kjo Keshtjell priti Gjergj Kastriotin . Gojdhenat thonë se per nderim të tij ranë kembanat  e Kishes së Shen Gjergjit  të Ballexes. Jehona  e ketyre kembanave  degjohej deri në fshatrat e  Krajes…  Në prill të vitit 1995  u arrit të zbulohej njera nga kembanat e kesaje kishe . Ajo ishte derdhur  diku në rrethinat e Shkodres në vitin 1465 dhe peshonte 155 kg.  Në Rrjoll edhe sot njera prej lagjeve  mban emrin Çangaj . Ndoshta kjo ka lidhje  me ata mjeshtra që derdhen atë këmbanë……Nuk mungojne gojdhenat  sipas të cilave  në ketë luginë janë prerë edhe pare . Edhe sot  gjendet toponimi  RRASA E PAREVE . Po sipas gojdhenave vendasit pergaditnin edhe barotin. Në afersi të Keshtjelles  gjenden ende gjurmë  që tregojnë  per perdorimin e metaleve ,per pergaditjen e veglave të punes e të armeve të thjeshta e tjere. Duhet theksuar  se keto fakte historike  kanë vleren e tyre edhe nga pikpamja ekonomike ,sepse vertetojnë  edhe zhvillim qytetare të kesaj qendre… Në kuptimin ekonomiko-shoqerore Ballexa  në shek. XIV radhitej  ndër qytete më të njohura ,si Drishti ,Lezha ,Durresi e tjere..“. 

FORCA E LEKEVE “. 24.  Jo pa qellim mendova të citoj në fundin e ketij “matriali” Atë Marin Sirdanin (me origjinë nga Boga e Malesisë Madhe) , i  cili ishte perveçse fetare dhe atdhetarë edhe një studiues e historian i njohur ,ku në ketë “kohë” na jep  “ lajmin” e  mirë ,se Balleza është vendi ku kanë origjinen dhe muaren emrin Dinastia famemadhe shqiptare e BALSHAJVE…ku  per ketë shkruan: ”…Ma në shenj ndër kryetaret shqiptarë që u dekleruan të pamvarshem ishte Duke Balsha I…Balsha  s’ishte tjeter veçse kryetar i Balesit prej kahë  pat edhe emnin , që porsa u deklerua i pamvarur i dergoi  Papes Urbani V  ipeshkevin e Shasit me 29 kallënduer (janar) 1369 ,per me e lajmruar se Ai dhe të bijet me një numer të madh populli ishte (ri) kthye në katolicizem.”. 25.  Duke dashur të justifikojmë  titullin e ketije “shtegtimi” historik ,per Qytetin e Ballexes me një histori mbi njemijë-vjeçare ,po  rikujtojmë shkurtimisht vlerat e qytetrimit e zhvillimit  që  mbulojnë rrenojat  që shohim sot  si : qytetin ,keshtjellen , mullinjet , valanicat , punishte të ndryshme  të metaleve e tjer.. Si edhe vlera ndertimore të  Besimit  Kristian , me  Manastire e Kisha , kushtuar të  Ngjiturit të Zojes së virgjer në Qiell, të Shelbuemit ,  Shen Gjergjit ,  Shna Prendes ,  Shen Nikolles , Shen Lleshit e tjer, ku per keto vlera  Ballexa ka qënë edhe Seli Ipeshkevnore . Sot nga  tërë kjo histori  qytetrimi e besimi , më së shumti mund të dallojmë  gjurmet (rrenojat),por edhe me keto duhet  kujdes ,sa “harresa” mund të na i “fshijnë” dhe pastaj…na ishte apo nuk na ishte një herë  një qytet seli ipshkvnore , me aromë  Europerendimore..

Referencat :

1.Fulvio Kordinjano ,SHQIPERIA ,permes vepres  dhe shkrimeve  te misionarit madh  italian At Domeniko Pazi ,1847-1914 ,fq.33, vll.2.  

2.Oliver Jens  Schmitt ,Arberia  Venedike ,1392-1479 ,fq.96. 

3.Dr.Milan fon  Shuflaj ,Situata e kishës  në Shqiperinë paraturke , fq.60 , botime Franceskane , Shkoder 2013 , perkthyer dhe perg. per botim Dr. phil. MA Edmond  Malaj.    

4. Marin Barleti ,Historia e Skenderbeut.  

5.Theodor Ippen ,Shqiperia e Vjeter ,fq. 178 – 180 .  

6.Dhimiter   Frangu ; Veprat e Lavdishme te Skenderbeut” ,fq.88 – 89.  

7.Regjistri i Kadastres dhe Koncensioneve  per rrethin e Shkodres  per vitet 1416 – 1417 , faqet 69-70. 

8.Fulvio Kordinjano ,po aty ,fq.33. 

9.Dr.Milan   Shuflaj , po aty ,Situata e kishës  në Shqiperinë paraturke , fq.132 .  

10.Gjush Sheldija “KRYEIPESHKEVIA METROPOLITAN E SHKODRES E DIOQEZAT SUFRAGANE “(Shenime Historike) ,fq. 75.    

 11.Ermanno  Armao ; Vende ,kisha ,lumenj, male e toponime te ndryshme  të një harte të lashtë të Shqiperisë Veriore  , faqe 134 . 

12.Konstandin  Jireçek në “VEZHGIME ILIRO- SHQIPTARE” (kapitullin .V.)  ,Shkodra  e Krahinat e saj në  Mesjetë  , faqe  113.    

13.Milan Shuflaj “SERBET DHE SHQIPTARET “ , faqen 15 .  

14. Milan Shuflaj “SERBET DHE SHQIPTARET “ , fq.136.

15.At Giuseppe  Valentini “IL DIRITTO  DELLE  COMUNITA , NELLE TRADICIONE ALBANESE “,fq.345 -346.  

16. Ermanno  Armao , po aty , fq.56. 

17.Të gjitha keto  Letra e dekumente  ,dhe të tjera  gjinden në Librin “ PJETER BOGDANI  , LETRA DHE DEKUMENTE “ ,pergadite nga  Odette  Marquet ,Shkoder 1997 .  

18.Nevila  Nika ; DIOQEZA E SHKODRES  GJATE SHEKULLIT  XVIII , sipas dorshkrimeve arkivore ,fq.117.  

19.Nevila  Nika  , po aty , fq. 153 .

20.Hyacinthe  Hecquard ,Historia dhe  pershkrimi i Shqiperisë  se Eperme  ose i Gegerise ,fq.154.  

21,Italo  Sarro , Kontribut për historinë kishtare të Shqiperisë së Eperme  shek.XVII-XIX ,fq.59, botime Franceskane ,Shkodër , 2015.  

22.Noel  Malcom, Rebelët, besimtarët, të mbijetuarit-studime mbi historinë e Shqipërisë, fq.589, Prishtinë 2020. 

23.Noel  Malcom, Rebelët, besimtarët, të mbijetuarit-studime mbi historinë e Shqipërisë, fq.589.

24. Prof. dr. Ahmet Osja , “BALLEXA NE LUGINEN E RRJOLLIT “ , botuar   në librin e Qendres Kulturore “Edit’h  Durham “ Malesia e Madhe një  Visare Shqiptarie , fq.49 -51.

25.At M. Sirdani , FRANCESKANET  NË SHQIPNI DHE KATOLIKET NË LAMË TË ATDHETARISË ,fq.69.