(Në vëmendje 78 vjetori i vrasjes) 

NGA  NDUE  BACAJ    

Foto e Pater Lekë Lulit

Malësia e Madhe ka qënë përherë “çerdhja” e patriotizmit  shqiptar ku lindën e u rriten atdhetarë e fetarë, që nuk kursyen as jetën për lirinë, të drejtat njerzore, zakonore dhe trojet etnike shqiptare. Në Malësi të Madhe ndër mote e shekuj, lindën dhe u rriten edhe simbole kombëtare të binomit jetdhënës Fe dhe atdhe. Një ndër simbolet e shquara të binomit Fe dhe Atdhe është edhe nacionalisti kastratas Patër Lekë Luli , i vrarë pabesisht e mizorisht nga komunistët e pa fe e pa atdhe me 16 korrik 1944… 

J E T S H K R I M I :

Patër Lekë Luli ka lindur në Katund të Kastratit të Malësisë së Madhe me 8 mars 1908 , me nanë Lenen dhe babë  Lul Markun (fisi Vulaj). Familja e Lul  Markut do të zbriste heret në qytetin e Shkodrës, para krijimit të regjistrit kombëtar të gjendjes civile (1929-1930) nga mbretëria e Shqiptare. Kjo familje kastratase figuron në regjistrin e gjendjes civile në Shkodër që në vitin 1930.1. Patër Lekë Luli qysh i vogël do të regjistrohej në Kolegjin Franceskan në Shkodër , ku kryen arsimin fillor dhe  atë të mesëm , ndersa në Troshan bënë noviciaten. Arsimimin e lartë për teologji e kryen në kolegjin e Shna Ndout në Romë-Itali. Në vitin 1935 shugurohet  meshtar. Meshen e parë e thotë me 28 dhjetor 1935.  Pas kthimit të tij në Shqiperi Patër Lekë Luli punon në gjimnazin “Illiricum”, si docent në gjimnaz  dhe Drejtor i Shoqërisë Antoniane të Shkodrës me 1938-1939.(Shoqeria Antoniane u krijua me nismen e Patër Ambroz Marlaskaj i cili ishte Drejtor i urdhërit tretë. Kishte si qellim ti jepte  djelmënisë shkodrane  mjete e lehtësinë , në edukimin moral e fetar). Patër Lekë Luli shumë shpejtë do të bëhej një person i njohur e dëgjuar per Shkodren , Malësinë e më gjërë , veçanarisht pë atdhetari e gojtari. Me rastin e 25 vjetorit të  shpalljes së pavarësisë (nentor 1937), në Shkodër do të  organizohej një miting madhështor , ku me këtë rast u mbjaten disa fjalime, si ai i kryetarit të bashkisë Ndoc  Çoba, Ymer Ruzhdia , Nush Topalli dhe Patër Lekë Luli. Tre të parët  fjalimet i kishin të shkruara në letër , ndersa Patër Leka si orator që ishte foli pa letër , duke u brohoritë e duartrokitë më shumë se asnjë nga ata që folen në këtë miting. Ai kishte qenë edhe inisiator për ngritjen e një monumenti , per dëshmorët e Shkodrës , vepër të cilës ju futen themelet , por që nuk u realizua per arësye të pushtimit fashist të Shqipërisë.2.  

Ashtu si dhe shumica e popullit shqiptar , edhe françeskanët  të edukuar dhe ushqyer me idealin Fe-Atdhe , nuk u pajtuan me pushtimin e Shqipërisë nga Italia… Madje drejtuesit e shkollës kishin rezerva dhe kundërshtuan  që në programet shkollore të futej lënda e edukates fashiste. Per këtë arësye qeveria e asaj kohe (qeveria fashiste e Shqiperisë N.B.) , për vitin 1939-1940 e mbylli gjimnazin Françeskan . Patër Gjon Shllaku , Patër Lekë Luli dhe Patër Athanas Gegaj , ishin ata që demaskuan më me forcë pushtimin fashist të Shqipërisë dhe propoganduan si në mënyrë individuale ashtu edhe në predikimet e tyre, që rinia të mos aderonte në Partinë Fashiste. Patër Gjon  Shllaku kishte arritur të shtinte në dorë një matrial sekret, ku paraqitej pergatitja e pushtimit fashist të Shqipërisë nga Italia. Ai vë në dijeni Patër Athanasin dhe Patër lekë Lulin , ku Patër Leka merr përsipër  ruajtjen e këtij dokumenti. Pushtetarët fashist të informuar për këtë , urdhëruan arrestimin e tyre. Arritën të burgosin vetëm Patër Gjon Shllakun , ndërsa Patër Lekë Luli dhe Patër Athanas Gegaj , arriten të ikin në Jugosllavi…3. 

Patër Lekë Luli qendron në Jugosllavi gati një vit , deri në pushtimin e Jugosllavisë nga Gjermania.  Kthehet në Shqiperi  së bashku me Abaz Kupin , dy vëllezrit Kryeziu dhe majorin anglez Hill dhe rreth treqind nacionalist  dhe zogist të ikur në Jugosllavi.  Me daten 5 prill 1941 në prani të treqind malësorëve  në Bogë të Malësisë së Madhe ngrejnë flamurin shqiptar. Patë Lekë Luli , me oratorinë e tij të jashtëzakonshme mban një fjalim shumë të bukur atdhetar…4.  

Patër Lekë Luli shfaqte haptas pikpamjet e tij antifashiste. Për këtë burimet informative italiane e  perkufizonin edhe si “frat revolucionar”. 

Pater Lekë Luli i kishte dorzuar Legatës Angleze në Beograd një perkujtesë  në janar 1941  , që perfaqësonte një akuzë të drejtperdrejtë kundër agresionit Italian në Shqipëri..5.  Ngajarjet do  të rrokolliseshin në mënyrë të tillë që Patër Lekë Luli të arrestohet nga fashistët dhe të internohet në krahinën e Toskanës në Itali. Edhe  në internim ai nuk reshti së shfaquri ndjenjat e tij patriotike. Në internim Patër Lekë Lulit i takon një “ditë” të zevendësojnë famulltarin e e asaj zone , dhe kur një vajzë italiane shkonë për t’u rrëfye , ajo gjatë rrëfimit i tregon Patër Lekës për një mëkat që kishte bërë. Ndëkohë vajza tregon pendesë dhe i kerkon ndihmë Patër Lekë Lulit per ta shlyer mëkatin. Patër Lekë Luli i thotë vajzës ke për të thënë tre herë në ditë fjalët: “Viva l’Albania” (Rroftë Shqipëria).6.  Mbasi kryen denimin e internimit kthehet në Shqipëri dhe drejtohet për në shtabin e Legalitetit. Atje (në mal ,N.B.) qëndron pranë Abaz Kupit dhe kryen funksionin e sekretarit të OKLL (Organizatës Kombëtare të Lëvizjes Legalitetit), duke mos hequr asnjëherë petkun e fratit dhe gjithmonë duke u udhëhequr nga ideali “Fe – Atdhe”.7.  Patër lekë Luli ishte ndër të paktit meshtar që kishte perkrahur krahun zogist së bashku me Imzot Nikollë Deden e ndonjë tjetër , në kundershtim me shumicën më të madhe të klerikëve , që i perkisnin “Ballit Kombëtar”….

Pater Lekë Luli si nacionalist e antifashist i klasit parë do të velrsohej edhe nga  delegacioni i Këshillit të pergjithshëm  nacionalçlirimtar në takimin e zhvilluar me 26 korrik 1943 në Tapizë të Tiranës , në shtepinë e Ihsan Toptanit , ku u vendos  që edhe Patër Lekë Luli të pranohet si konsulentnë. Takimin kishte karakter pergatitor  per konferencen e Mukjes… Delegacioni i Këshillit të pergjithshëm  nacionalçlirimtar perbehej nga shumë figura pa dallime partiake , si  major Abaz Kupi , Dr. Ymer Dishnica, Myslim Peza , Mustafa Gjinishi, Mit’hat Frashëri , Faik Quku e Hasan Dostit…8.  Pater lekë Luli do të merrte pjesë në konferencen e Mukjes me 1-2 gusht 1943, me statusin e vezhguesit , me vote konsultative. Në konferencen e Mukjes merrnin pjesë figura të njohura të Ballit Kombëtar me në krye Av. Hasan Dostin , Mit’hat Frashërin, Prof. Isuf Luzaj e tjerë… Ndersa nga Këshilli i Pergjithshëm i Nac-Çl. Merrnin pjesë Abaz Kupi , Muslim Peza , Gogo Nushi , Dr. Ymer Dishnica e tjerë…9. Pas konferencës së Mukjes u bënë tubime e kuvende  sipas krahinave, ku lidhen besen per të luftuar kundër okupatorëve nga njëra anë dhe kundër rrezikut sllav nga ana tjetër. Tipike për këtë është kuvendi i Kalishtit… Ai u zhvillua prej  2 deri me 12 shkurt 1944 , nën kryesinë e Muharrem Bajraktarit .  Sipas dokumenteve gjermane .V.Mann , informon eprorët e vet në seksionin Dom Lc 297 Div.Inf., me 19 shkurt 1944, se është bërë bashkëtakimi i krerëve shqiptar në një konferencë në Kalisht, ku moren pjesë ;Muharrem Bajraktari , Haxhi Lleshi , Cen Elezi , Faik Shehu , Patër Lekë Luli e tjerë…Në konferencë muaren pjesë edhe tre officer anglezë. Këtu u vendos të luftohej bashkërisht kundër çetnikëve serbë , kundër okupatorëve gjermanë dhe qeverisë kuislinge. Një kuvend burrash pa dallim ideje , feje e krahine , një lidhje bese sin ë Mukje, e njohur nga aleatët…10.  

VRASJA MIZORE  E  PATËR LEKË LULIT NGA KOMUNISTËT… 

Patër Lekë Luli si nacionalist i klasit parë , si intelektual e zotrues i disa gjuhëve  europerendimore , i ngarkoheshin detyra të rendësishme nga Abaz Kupi dhe Levizja e Legalitetit , për të takuar e komunikuar me misionet antifashiste të aleatëve , siç ishte Misioni anglez në Shqipëri. Pikrisht në një mision të till, vritet pabesisht e mizorisht Patër Lekë Luli, vritet në Bytyç të Tropojës nga komunistet e spiunët e tyre me 16 korrik 1944. 

Batalioni komunist “Perlat Rexhepi” vrau dhe dogji në zjarr Atë Lekë Lulin…Ish komandanti i batalionit “Perlat  Rexhepi”, komunisti Rexhep Haka , në librin e tij per aktivitetin e këtij batalioni shkruan: “…Ne e kapëm spiunin Lekë Luli dhe e pushkatuam”. Ndersa sherbëtori i zellshëm i komunizmit Ragip Beqaj , në librin e tij me titull: ”Veprimtaria antikombëtare e klerit katolik shqiptar” e paraqet Patër Lekë Lulin me “fotografi” të veshur me petkun e meshtarit dhe me automatik në krah , si dhe shkruan: “Lekë Luli ishte perfaqësues i Demokristianes, pranë organizatës tradhtare të Legalitetit. Duke zbatuar vijën e dhënë nga Papa , kleri katolik krijoj lidhje të ngushta edhe me “Legalitetin”. Ashtu siç kishte krijuar më parë me “Ballin Kombëtar” dhe me “Indipendentët”. Me kerkesen e Abaz Kupit për një kordinim më të mirë të veprimeve, pranë shtabit të tij u emrua si perfaqësues i Klerit Katolik…”.11.  Ndersa ish drejtori i arkivës të Ministrisë së Brendëshme  , studiuesi e historian Kastriot Dervishi , duke u bazuar në dokumentet e kesaj arkive , dhe pershkrimin e partizanit kryesor vrasës të Patër Lekë Lulit , ndër të tjera shkruan: “Atë Leka udhëtoi nga Kastrati i Malësisë së Madhe në Tropojë për të marrë pjesë në një mbledhje të forcave politike. Komunistët si injorantë edhe në shpjegime, e justifikuan vrasjen sikur ndodhi nga shkaku se kleriku ishte “ndërlidhës midis gjermanëve dhe britanikëve” (!). Në fakt, vetëm komunistët mund të bëjnë aleatë gjermanët dhe britanikët në vitin 1944. Partizani vrasës kryesor, e ka përshkruar në këtë mënyrë krimin makabër:“Vrasja u krye në pyllin e errët të Valbonës. Patër Lekë Luli ish dërguar nga armiku i popullit Abaz Kupi që të lidhte veprimet e Gani Kryeziut me reaksionin e Dukagjinit dhe me partitë e tjera reaksionare të Lumës e të Mirditës, për të ndaluar forcat e ushtrisë NÇL, për çlirimin e krahinave të veriut. Kufoma e tradhtarit të popullit Patër Lekë Luli u vu në zjarr të madh ku iu dogjën edhe eshtrat. Më vonë, shkuan 100 reaksionarë të shtyrë nga kleri reaksionar i Shkodrës për t’i gjetur shenjat, por pluhuri i tij ishte zhdukur”.12. Një e dhënë interesante per vrasjen e Patër Lekë Lulit  e ka marrë Patër Zef  Pllumi nga nacionalisti e luftëtari i njohur i lirisë Nikë Sokoli. Nika ishte i informuar mirë  se djali i bajraktarit të Tropojës ishte komunist dhe bënte pjesë në batalionin “Perlat Rexhepi” . E mori persiper per ta çuar  Patër Lekë në misionin anglez , por u tregua i pabesë  dhe i urdhëroi dy shoqëruesit që ta vrisnin rrugës, dhe ata e zbatuan.  Abaz Kupi sa mori vesh këtë vrasje dhe tradhti , i pikëlluar e i indinjuar thellë, i dergon një mesazh shumë të ashpër Sali Manit  duke i thënë: “ Na preve në besë , o bajraktar dhe se do të pergjigjesh për këtë”.13. Vdekja (vrasja) e Patër Lekë  Lulit në Nekrologun e provinces shqiptare të Zojës Nunciatë pershkruhet: “Me 16 korrik 1944 ka vdekur , fra  Lekë Luli nga Kastrati , meshtar.  Qe varë nga një bandë partizanësh dhe aty qe varrosur  në një vend të panjohur.  Ishte predikatar i aftë , plot dashuri ndaj atdheut . Qe docent  në gjimnaz , drejtor i Shoqërisë  Antoniane të Shkodrës. Jetoi 36 vjet.14.  

PAK NGA DËNIMI I VËLLAIT TË  PATËR LEKË LULIT, PROF.  GJELOSH  LULIT   

Vlenë të kujtohet se pas ardhjen në pushtet të komunistëve, vëllai i Patër Lekës , prof. Gjelosh  Luli do të ishte një nga antarët e organizatës nacionaliste e antikomuniste “Bashkimi Shqiptar”. Prof. Gjelosh Luli në tetor të vitit 1945 do të perkthente në frëngjisht memorandumin që përpiluan seminaristët në Shkodër, për t’ia dërguar misionit Anglo-Amerikan. Memorandumi përshkruante hollësisht situatën e vajtueshme kriminale-terroriste,  që kishin krijuar komunistët në Shqipëri.15.  Prof.Gjelosh Luli së bashku me antarët e tjerë të “Bashkimit Shqiptar”, do të arrestoheshin dhe me 19 shkurt 1946 fillon gjyqi ndaj antarëve të kesaj organizate nacionaliste. Për 11 antarë  të organizatës “Bashkimi Shqiptar”, duke perfshirë edhe prof. Gjeloshin  , prokurori komunsit , kap.Aranit  Çela kerkonte dënimin me vdekje… Ndërsa gjykata ushtarake e kryesuar nga toger Mustafa Iljazi  në seancën e 17-të dhe të fundit të 22 shkurtit (1946) , e dënon prof. Gjelosh Lulin me burgim të përjetshëm.16.  

NË VEND TË  EPILOGUT:  

Në vend të epilogut mendova të citoj një poezi të publikuar në një trakt të vitit 1942, shpërndarë nga Balli Kombëtar gjatë Luftës dytë Botërore. Poezia (apo më shumë…) pershkohej nga  “nota” të forta patriotizmi, të shkruar nga nacionalisti simbol i binomit Fe dhe Atdhe Pater Lekë  Luli, kur ai ndodhej në mal me pushkë në krah kundër pushtuesve fashistë. Poezia titullohej “Zani i shqipes”… 

  ZANI  I  SHQIPES   

 Nalt mbi male tue dihatë

Idhshëm shqipja po piskatë:

“Braf në kambë djelmëni Shqiptare!

Rrokni armët e qitnje fare

Italinë, qi n’kater vjet

Fé u zhduki, Atdhé e shtet

Mbi zogj t’tjerë, se d’bamë robneshë,

Krah e kambë keq m’i ka lidhun,

pa u tjetë kush, qi me m’i zgidhun

Prej verigave të robnisë?!…”

Po a thue kaq, djelmt e Shqipnis,

ftyren marrja u ka mbulue,

sa mos t’mundni m’u kujtue,

Se Italija e ka qitë cekën

Shqiptaris me ja sjellun dekën

Me çdo mjet! S’jeni tue pa,

Se ca poshtersitë e mëdha

po ban mbi ne tash katër vjet,

Q’se na ka nën thember t’vet?

Shifni ç’ban n’ne Italija:

Djelmt ma t’mirt, qi ka Shqipnija

Dalë ngadalë po i qet t’gjithë fare

Ken n’konop, ken grijë n’batare,

Ken ndryj n’burg t’tjerë  n’mergim

A ka kund ma t’madh poshtnim:

Daj njerzt vendit, ku kan lé,

Merr o treti n’nji tokë t’re;

Daj me shokë, miq, dashamirë,

Mos i len Shqiptar m’u thirrë.

Gra e varza tue koritun.

Fmijtë e vegjël n’treg tue shitun,

Kndej djeg Kishë e andej Xhamija,

Tredhen burrat si bagtija

Para syvet t’gravet veta!…

Ç’na vien t’gjallt, sot ç’na vie jeta.

Paj qe besa e t’madhit Zot

S’asht kashatë qi bluhet dot

Me i puthë hasmit kamë e dorë

E mbi krye me i vu kunorë

Për mbrapshti, çi po veprueka,

Atme e shpi kur t’i zaptueka!

Kush Shqiptar pra i thot vedit

N’mal e n’fushë o n’breg të detit:

Kapni pushkën e lenje shpin,

Kapni pushkën e bashk me mue:

Kapni pushkën pa u vonue

Ja me vdekë ja me fitue

Atdhen t’onë për me librue!!!

S’asht nevoja për me pvetë

Ku ju pres? e dini vetë:

Mbi ato male mbushë me borë

Me Flamur t’Shqipnis në dorë

Aty u pret ju…

Mos t’ua tusin synin deka,

Pse fitimi asht i joni.

Ku luftoni ju fitoni,

Si fituen t’part tuej perherë

Para Botes damun me nderë:

Teuta, Pirri e i Madhi Leka.

Por dhe n’kjoftë, se na vjen deka

Ardhët e bardhë, pse besa e Zotit,

Dekë ma e bukur s’ka n’ditë t’sotit

Se me dekë me pushkë në dorë,

Si qytetas si malsorë,

Tue luftue kundra italijanit,

Per me i sjellë lirinë Balkanit.

E me flamurë përmbi krye

Kuq e Zi pa përlye

Tue u valvitë neper ajri

N’sa djelmnija për rreth tij

Pa ndalë turrin pa ndalë hapin

Shoqi shoit zemer t’i napin:

“Urra djelm u dhashtë e mbara,

Se né, fati na hecë para!”…

Kshtu do t’marrin zjarm beteja

N’mal e n’fushë si t’shkrepte rrëfeja

Gjithkahë pushka do t’ushtojë,

Toka deti do t’gjimojë,

Dersa topi pa ia da

T’rrahin logje dhe kala

Dhe avionat përmbi krye

N’hekur tanksat mirë mbërthye

T’bombardojn dhe t’mitraljojn

Por Shqiptarët luftën s’do t’lëshojn:

Fyta fyt n’ia mbajt anmikut

pa ju shmang kurrnji rrezikut

Si ka hikun i balkanasi

Por atme e shtet, Ilirianasi

Asht mësue m’u vra e m’u pre

Me hasm t’Kombit. për Atdhe

Kur Shqiptari n’luft t’ket ra

Tjetër fat lufte aty s’ka:

Por ja vdekje, ja liri!…

Vetëm at herë pra n’shqiptari

Ka me prajtë kjo luftë titane

Kur krejt forca italiane

T’jetë shue, e shqiptari

T’gzojë lirinë siç i a la i pari!

Kshtu do t’marrë vesht rrokullija:

Gjallë robneshë s’bahet Shqipnija.17.  

REFERENCAT:  

1.E dhënë e marrur nga nipi i Pater Lekë Lulit , Sander Gjelosh Luli (Vrrini) me banim në Shkodër.

2.Dr.Pjetër  Pepa , Gaz.”55” , dt.23 .11.2005 ,fq.9. 

3.Dëshmi  Namik Kruja, Dr.Pjetër  Pepa , Gaz.”55” , dt.23 .11.2005 ,fq.9,+At Zef Pllumi, Histori kurrë e shkrueme , fq.134, Tiranë 2006.

4.Dëshmi-Dr. Zyhdi Zekja, Dr.Pjetër  Pepa , Gaz.”55” , dt.23 .11.2005 ,fq.9.  

5.R. Maroco della Roca , Kombësia dhe feja në Shqipëri , fq.273 , Tiranë 1994.  

6.https://kujto.al/dokumenti-i-1942-pater-lek-luli-nje-vajze-italiane-thuaj-tre-here-viva-l’albania qe-te-te-falen-mekatet/ Arkiva Online e Viktimave të Komunizmit.    

7.Dëshmi -Namik Kruja , Dr.Pjetër  Pepa , Gaz.”55” , dt.23 .11.2005 ,fq.9, + At Zef  Pllumi, Rrno vetëm për me tregue, fq.56, Ribotim 2006.

8.Uran Butka  MUKJA , Shans  i bashkimit , peng i tradhtisë , fq.25-26, sh.b.”Naim  Frashëri”, 1998.

9.Uran Butka, po aty , fq.2.

10.Uran Butka , po aty , fq.91-92.  

11.Dr.Pjetër  Pepa , Gaz.”55” , dt.23 .11.2005 ,fq.9.

12.Kastriot  Dervishi http://www.panorama.com.al/foto-si-komunistet-vrane-dhe-dogjen-at-leke-lulin-ngjarja-e-tmerrshme-ne-pyllin-e-erret-te-valbones/.

13.Dr.Pjetër  Pepa , Gaz.”55” , dt.23 .11.2005 ,fq.9.  

14.Urdhëri i Fretërve Minor , Nekrologu i provinces  shqiptare të Zojës  Nunciatë , nën kujdesin e fra Flavio  Cavalini mbi bazën e nekrologut  të fra Marjan Prelaj me qortime dhe shtesa  të fra Vinçenc  Malaj , fq.193 , Shkodër A.D.-MMI.  

15.Gjovalin  Zezaj, Gjenocid  mjesjetar në shekullin XX , -kronikë- fq.18, Shkodër 2007.  

16.Gjovalin Zezaj , po aty, fq. 50 dhe 54. 

17.https://kujto.al/dokumenti-i-1942…  Arkiva Online e Viktimave të Komunizmit.

“Në ndihmë të serbëve që kerkojnë djepin dhe shpergajt, dhe ideatorëve e adhuruesve të Ballkanit të Hapur…”. 

NGA  NDUE  BACAJ  

Ka rreth 13 – shekuj që ne shqiptarët u detyruam që si fqinjë të “parë” të kemi në veri e verilindje shtetin e importuar dhunshëm nga Uralet dhe Karpatet e akullta, me emrin e vonshëm Serbi. Mjerisht ka pa kaq kohë (rreth 1300 vite) që ne autoktonet Iliro-Shqiptar nuk kemi mundur të jetojmë “një ditë” të mirë me serbet si fqinjë që nuk mundemi ti ndryshojmë.. Mjerisht Europa Plakë gjatë shekujve jo vetëm nuk frenoi grykësinë e perhershme të ketyre banorëve të rinjë të Ballkanit , por jo rrallë i “pagëzoi” si qytetarë të vjetër të Kontinentit, madje duke u dhënë pasaportën e të “drejtave” për t’u bërë shtet me prirje të përhershme zgjerimi në territore e njerëz; ku në shumicën e rasteve këto binin mbi shpinën e Ilirisë e më vonë Shqipërisë Etnike… Madje Rusia (duke prfituar nga dobësitë e Europës) vëllezrit e vet të “tretur”, sllavët e Jugut i pagëzoi jo vetëm si shtet, por si “koburen” e saj që “shtinte” në çdo moment ndaj qytetërimit e përparimit të racës sonë Iliro-Europerendimore . Europa në vend që të ndalonte ndërtimin e kësaj “kobureje” gjigande Ruse shpesh luajti rolin e konstruktorit “modern”, që jo pak kjo “krijesë” përbindëshe ka qëlluar edhe mbi vetë Europën e qytetërimin e saj. Padyshim rastet janë të shumta e kobëndjellëse, që nga mesjeta e hershme e deri në ditët e sotme, ku çmimin më të lartë e paguam ne shqiptarët, por edhe vetë Europianët, të cilët veçanërisht në vitin e zi 1999 panë me sytë e tyre se çfarë krimesh monstruoze janë në gjendje të bëjnë sllavët e “vjetër” me Ideologjinë e re, me çetnikun “modern” Millosheviç, e ndihmësat e tij (që janë edhe sot në politiken e “re të Serbisë) Ivica Daçiq e Aleksander Vuçiq  që ende nuk duan as sot të pranojnë si fqinje Kosoven e martirizuar (po nga ata..serbet).

KOSOVA E SOTME , DJEPI I FISIT ILIR TË DARDANËVE AUTOKTON E DHE JO I ARDHACAKEVE TË VONË SLLAV…

Gjeografi dhe historian i njohur i lashtesisë Straboni (lindi në vitin 63 para Krishtit dhe vdiq në vitin 20 mbas Krishtit), në vepren e tij “Geographica” (Gjeografia) të perbërë prej 17 librash, në librin e tij të VII, kur shkruan për fiset Ilire , i kushton një rëndësi të madhe fisit Ilir të Dardanëve. Nga ky liber mesojmë per jeten dhe luftrat e Dardanëve me në krye mbretin e tyre më të famshem Monunin (shek.II para Krishtit) e tjere , por mbi të gjitha mesojmë per shtrirjen teritoriale të ketij fisi të lashtë Ilir. Nga ky liber i shkruar rreth njëzet shekuj më parë citoj: “…Pas bregdetit të Ardianëve (edhe ky fis injohur Ilir) dhe plerejve , vjen gjiri i Rizonit dhe qyteti (ilir) Rizon, si dhe qytete të tjera të vogla. Vjen edhe lumi Dril , i cili më thellë nga lindja arrinë deri në Dardani. Dardania kufizohet me fiset maqedonase dhe paione ,nga ana e jugut sikunder edhe me autariatet e dasaretet (edhe keto fise ilire)..dardanë janë edhe galabrët…Dardanë nuk e lënë menjëanë edhe muziken , por perkundrazi perdorin fyej e vegla me kordha …”. Edhe nga autoret e tjer antik ,para dhe pas Strabonit mesohet shumë edhe per luften e qendresen e Dardanëve dhe shtrirjen e fiseve ilire. Për të mos u zgjatur shumë mendova ti referohem shkrimtarit dhe peshkopit të njohur Ambrozi-t i cili kishte lindur në vitin 340 (pas lindjes Krishtit) në Trir të Gjermanisë dhe kishte sherbyer per shumë vite në viset ilire si peshkop. Nga librat e Ambrozi-t mesojme shumë edhe per jeten civile dhe atë fetare të Ilirëve. Kesaj radhe mendoca të citoj vetem një fragment nga libri III (Epistolae ,letrat),ku shkruhet : “ Koka e Ilirikut nuk mund të jetë tjetër , perveçse qyteti Sirm , dhe unë jamë peshkopi i ketij qyteti”…. Historiani i madh bizantin , i njohur si Prokopi i Çezaresë (i lindur në Çezare të Palestines,fundi i shek.V- fillimi i shek.VI ,pas Krishtit),bashkohes i perandorit të njohur me origjinë ilire JUSTINIANIT, në librin e tij të VII do të shkruante : “Në vitet 549 -550 (mbas Krishtit) Skllavenë (Sllavët) ,… kaluan per herë të parë lumen Ister…Komandanti i ushtrisë romake në Iliri dhe Thraki hyri në luftë të ashper me ketë ushtri dhe megjithëse ajo ishte e ndarë në dy pjesë , romaket u thyen per shkak të sulmit të tyre të papritur , disa prej tyre u vranë , disa të tjerë iken në rremujë…Skllavenët i vunë perpara …pas kesaj ata filluan të grabisin pa frikë të gjitha keto vende , në Thraki, edhe në Iliri…Në keto kohë një turmë e madhe Skllavenë (Sllavesh) u derdh në Iliri dhe beri atje tmerre të paparashikuara… Në kohen e kesaj dyndje grabitqare …Skllavenët u kthyen me gjithë palçken në vendin e tyre…Ndersa ushtria (romake) me urdher të perandorit u ndalua në Iliri , afer qytetit Ulpiana..(libri IV).(Qyteti liro-Dradan i Ulpianes ,sot ndodhet ne fokusin e arkeologeve ,afer Prishtines, N.B.). Perandori Ilir , Justiniani në keto kohë e shikoi vehten disi i “dobtë” ne organizimet ushtarake ,dhe per ketë nisi një punë të madhe ndertuese e rindertues të qyteteve dhe kështjellave , veçanarisht në trojet Ilire. Per keto vepra Historiani bashkohes i Justinianit, Prokopit të Çezaresë, ne librin e tij De Edificis (Mbi ndertimnet, libri IV), shkruan : “..Unë do ta filloj nga atdheu i perandorit…diku tek Dardanet europian të cilet jetojnë pertej kufijeve të Epidamnasve pranë forteses Bederiana ,gjendet një fshat me emrin Tauris ,ku ka lindur perandori Justinian, themeluesi i perandorisë boterore. Ai e rrethoi ketë në një kohë të shkurter me një mur në një formë katrori dhe ngriti kater kulla , në të kater qoshet , prej të cilave mori emrin Tetrapyrg (katerkullash) , ai themeloi ketu një qytet madheshtor me emrin Justiniana Prima (Justiniana e parë)… Ka pasur në Dardani , që prej koheve të lashta një qytet që quhej Ulpiana ,muret e ketij (që ishin duke rënë) i rindertoi që të gjitha . Dhe pasi e stolisi me madheshti dhe i dha bukurinë e sotme (shek.VI mbas Krrishtit N.B.) , i vuri emrin Justiniana Sekunda (Justiniana e dytë). Ai themeloi edhe një qytet tjeter fqinjë që e quajti Justinopol , me emrin e ungjit të tij. Ai ndertoi muret e Sardikes , Naisopolit (Nishi vendlindja e Konstandinit të Madh N.B.), të Germanës dhe të të Pantalisë… Justiniani rinderoti edhe në Epirin e Ri dhe të Vjeter të Ilirëve , si qytetet Nikopol , Fotikë dhe të quajturen Foinike…”. Territoret që përbëjnë (ish) Jugosllavinë e shekullit XX, para çfaqjes së Serbëve , (paraardhësve të tyre Skllavenëve gjysma e dytë e shek.VI , por ende të pa vednosur si banorë), në këto rajone, banoheshin qysh prej kohësh që s’mbahen mend nga Pellazgët (paraardhesit e Ilireve)… Në luginat e Vardarit të Epërm dhe të Drinit të Bardhë, në Fushën e Kosifopedionit ose të Shkupit dhe në rajonin Nishit shtrihej fisi i njohur ,Dardanët … Të gjitha këto popullsi siç thotë Plini ishin Autoktonë Ilire.. Perseri nga Plini Secundi , autor i Historisë së Natyres (i lindur ne Itali në vitin 23 ose 24 pas Krishtit) mesojmë se lumenjët e permendur që vinin nga Dardania janë (ishin) : Margu ,Pingu , Timahu nga Rodopi , Oesku nga Hemi , Uti , Asami , Jeteri. Iliria në gjerësinë më të madhe ka treqindë e njezetë e pesëmijë hapa, ndersa gjatësia e saj që nga lumi Arsia deri te lumi Drin arrinë në tetëqindë mijë hapa…”(libri III). Me një perllogaritje të thjeshtë ,duke e numruar hapin me rreth 80 cm nga keto dhëna shtrirje të Ilirisë (megjithse jo të plota , pasi keto të dhëna janë pa Epirin..) ,ne na del se Iliria e asaj kohe kishte një siperfaqe rreth 170 mijë kilometra kateror.

NË “KËRKIM” TË DJEPIT TË SEBËVE. 

Emri SERB me të cilet njohim skllavenët e “djeshem” apo trashigimtarë e tyre sllavët e “sotem”, nuk ishte i perdorshëm asnjëherë si emer njeriu. Rrënja serb del në polonisht dhe rusisht , paserb , pasierb = djali gjetur , paseirbica = bijë e gjetur. (Konstandin Jirecek ,Historia e Serbëve ,pjesa e parë ,fq.99). Pra siç shihet vetë emri që ka marrë ky popull që ka ardhur vonë në trojet e gadishullit Ilirik (Ballkanit sotem) ,i pershtatet rrugëtimit të tij nga Uralet e Karpatet ,deri sa ka gjetur ,apo është gjetur në ketë vend të ri që ka ngulur per të banuar …

Historia e serbëve , para ardhjes së tyre në gadishullin e Ballkanit , është e perzier me atë të sllavëve të tjerë pergjithësisht. Në fillim ata jetonin të gjithë me emra të ndryshem në veriperendim të Karpateve , në luginat e Vistulës , Pripetit dhe të Dniestrit të eperm ,duke pasur në veri të tyre edhe popullsi të tjera ; stergjyshët e popujve baltë ,që gjithashtu ishin farefisi më i afërt , të tillë si lituanët , letonët e tjer , në lindje kishin popuj me prejardhje fine , dhe në juglindje popuj të ndryshem që banonin në stepat e gjera të Skitisë. Vetëm në shekullin e VI-të serbët shfaqen në jug të Danubit. Natyrisht ,vershimi i tyre e shtyu një pjesë të popullsive Ilire ose shqiptare autoktone drejt jugut , por një pjesë e vogël megjithatë u detyrua të strehohej në fillim nëpër male dhe vetem me kohë ajo zbriti pak nga pak drejt fushave , ku ishte shtrirë pushtuesi dhe në gjirin e të cilit do të shkrihej…(Robert d’Angeli ,ENIGMA ,fq.242-243).

Poeti kombëtar At Gjergj Fishta ,në “Iliaden” shqiptare (Lahuten e Malesisë) na ka lënë disa vargje brilante ,nga të cilat serbet e sotem që humbin kohen kot duke u munduar të gjejnë djepin e tyre në trojet Ilire të Dardanisë së moçme apo Kosoves së sotme ,kanë mundesi të orientohen per të gjetur (lehtesisht) djepin e tyre së bashku edhe me shpergaj atje ku i kanë lënë para 13-14 shekujsh në Urale…citoj:

Ene breshtet t’Kapitolit

Dalë nuk kisht’ e murrtë ulkonja ,

Per me i dhanun sisë Romolit ,

Mbasi shembë kjo per dhe Troja;

E atje larg , po kah Urali ,

Neper ato breshta të larta,

Sillej shkaju si shkërbe mali,

Tue kerkue per molla t’tharta ,

Kur n’keto vise të Ballkanit

Të parët tonë Pelazgtë e motit

Gjanë e gjallë kullotshin planit ,

Qetë i ngitshin n’fushë të Zotit.

Kishin ligje e frone të mbara ,

E gjatë shtegut të qytetrimit ,

Ishin shty ata larg perpara….(Lahuta e Malesisë ,fq.105).

 Ndersa një ndër njohesit më të mire të historisë së serbëve ,Konstandin Jireçek ,shkruan : “Në veri të stepës ,shtrihet nga Karpatet deri në Urale , një zone e madhe pyjore. Në gjysmen lindore të kesaj zone pyjore ishin vendosur finët ,të cilet fillimisht shtriheshin drejt jug-perendimit , por u sprapsen ngadalë në drejtim të veriut nga arierët ,një dëshmi e fqinjësisë së lashtë sot janë elementet Iranianë dhe lituanë në gjuhet e volgafinëve . Në gjysmen perendimore në thellësi të vendit pyjor, në hapsiren e madhe midis stepës pontike dhe detit të lindjes jetonin dy popuj… lituanezët dhe sllavët. Lituanezet dikur një popull i madh , janë paksuar qysh nga mesjeta. Sllavet vendbanimet e të cilëve janë më të lashta sipas të gjitha gjasave, ishin vendosur në jug dhe në jug-perendim të fiseve lituaneze…Perballë dallimit të rendesishem midis gjuhëve të veçanta lituane ose gjermanike , të bie në sy se gjuhet sllave deri në njëfarë mase janë shumë më pranë njëra-tjetres… (Historia e serbëve ,pj.parë ,fq.87-88). Po nga ky burim mesojmë per luftrat qe janë berë në mes romakeve per mbrojtjen e Sirmiumit dhe Singidunumit (Beogradit te sotem) të fortifikuar ,dhe avarëve e skllavenëve e tjer që e sulmonin (në vitet 572-591 mbas Krishtit). Per keto luftra shkruan bashkohesi sirian, Johanes , ipeshkëvi i Ephesos , dikur favorit i Justinianit si misionar ndër mbetjet e paganëve në Azinë e Vogël (Turqinë e sotme)…Nga ky autor ndër të tjera citoj : “Populli i mallkuar i sllavëve “ e ka shkretuar të gjithë vendin deri në rrethinat e Kostandinopojës.. (Kostandin Jirecek po aty fq.113-114). ..Sllavët kur erdhën në Ballkan ende nuk e njihnin besimin kristian. Ata vazhduan të ishin Pagan, kur me sa duket ajo i “ndihmonte” që të ishin kaq barbarë që Historiani  Ë. Temperly tek libri “Historia e Serbisë” shkruan si vijon: “Sllavët nuk erdhën në Ballakn ,(shek.VI), si një ushtri Invaduese që mund të luftohej me armë, por si një masë njerëzish kundër të cilëve nuk kishte asnjë fuqi që mund të qëndronte. Ishte një gjë e lehtë me shfarosë individë ose grupe të tërë ndër invaduesit sllavë, por ishte e pamundur me ndalua dyndjet e tyre, ku numri ishte aq i madh sa zinte vendin e vetive luftarake”… Pas një farë “Qetësie” të vendosur nga Bizanti, popullsia sllave filloi të përqafonte krishtërimin, madje vetë Bizanti i kërkoi Papës së Romës të dërgonte priftërinj për të pagëzuar popullsitë sllave, fillimisht Kroatët e Sllovenët që u bënë e mbetën përgjithësisht Katolikë, ndërsa Serbët u pagëzuan të fundit, ku dalëngadalë bënë pjesë në kishën Ortodokse që janë edhe sot. Përqafimi i Kristianizmit nga popujt sllavë ka ndodhur rreth vitit 879… Por edhe në këto vite vazhdonin të vinin sllavë të rinj të cilët forconin ngulmimet e “Vjetra”, por krijonin edhe të reja, ku një rol negativ luajti Perandoria e Bizantit e cila tashmë funksiononte më shumë formalisht se sa realisht. Pushtimet Bullgare të shekujve X-XI-të ishin tepër të dëmshme për shqiptarët, por edhe të favorshme për ardhacakët sllavë, aq sa po nën vasalitetin e Bizantit serbët ishin fuqizuar duke ngritur shtetin e Rashës ku në krye kishin Zhupanin e madh Stefan Nemaja që “mbretëroi” rreth 30 vjet (1165 – 1195). Pas vitit 1205 kur Perandoria e Bizantit thuajse kishte rënë plotësisht mbi truallin e Kosovës, filluan vërshimet sllave ku kulmi arriti në vitet 1330 – 1355 kur sundoi Car Stefan Dushani i cili kishte ngritur perandorinë më mizore të kohës ku viktimat në njerëz e treva i përkisnin thuajse tërë Ballkanit, por mbi të gjitha zemrës së Shqiptarisë Kosovës, mbi të cilën ranë mizoritë e tjetërsimit me dhunë e gjak të fesë Katolike në Ortodokse, si dhe shkatërrimin e pashoq të kishave e manastireve Katolike duke i kthyer ato në të besimit të dhunshëm Sllavo – Ortodoks, madje duke bërë edhe ndryshimin e emërtimeve të fshatarëve, lokaliteteve e qyteteve të tjera në emërtime Sllave, gjë që edhe sot pas rreth shtatë shekujsh e vuajmë ne shqiptarët. Për fat të mirë kjo mizori nuk zgjati veçse 25 vjet pasi Stefan Dushani vdiq e bashkë me këtë edhe mbretëria e tij famëkeqe, pas kësaj pati një rigjallërim të Principatave Shqiptare të Balshajve, por kjo nuk zgjati shumë se mbi Ballkan e Europë filluan të duken përsëri Re të Zeza që paralajmëronin një shtrëngatë që rrezikonte të shkatërronte gjithshka e gjithë popujt e rajonit, qoftë edhe fqinjët tanë të dhunshëm Sllavët. Këto Re të Zeza ishin hordhitë e Perandorisë Turko-Osmane që tashmë kishte filluar të pushtonte e shkatërronte gjithshka. Për t’i bërë ballë këtij tmerri thuajse pa fund, popujt e Ballkanit u “Bashkuan” e organizuan në aleancën e tyre që arriti kulmin në betejën e famshme të Fushë – Kosovës në vitin fatkeq të 1389. Padyshim rolin parësor e luajtën të parët tanë së bashku me Serbët, Rumunët, Bullgarët e të tjerë Ballkanas, por gjithsesi kjo luftë kundër Perandorisë Osmane përfundoi në disfavorin e aleancës antiosmane, por edhe ajo pati martirët e saj që në shumicë ishin Shqiptarë, madje edhe kryeheroi që arriti të vrasë vetë Sulltani Muratin me emrin d.m.th. Mirash Kopili, që dalëngadalë historianët Serb e Sllavë i deformuan emrin në Millosh Kopiliqi me qëllimin e vetëm për ta quajtur këtë hero me origjinë sllave, madje historia serbe edhe sot ka deformuar e fallsifikuar këtë betejë tejet  heroike ndonëse të humbur, madje fallsifikimi i historisë ka arritur deri aty sa që Kosovën ta quajë Stara Serbia, pra Serbia e Vjetër. (Gjithsesi në kushtet aktuale të shekullit 21-të, ky problem shpresojmë se është duke u tejkaluar…). Pas betejës së Fushë – Kosovës, serbët thuajse u dorëzuan ku kulmi arrin kur bijën e knjaz Llazarit (Hrebeljanoviçit që u vra në betejë me 1389), Oliveren ia dhanë për grua Sulltan Bajazitit…(Kostandin Jirecek, Historia e Serbëve ,pj.dytë ,fq.153). Pas pushtimeve Osmane, Gjergj Brankoviçi i dha për grua Sulltan Muratit të dytë vajzën e tij, madje vetë Sulltan Murati i dytë ishte nip i një princeshe serbe. Kur Skënderbeu donte t’i shkonte në ndihmë Huniadit të Hungarisë me 1448 (kundër Turqve), Gjergj Brankoviçi, duke qenë mik i turqve nuk lejoi që ushtria e Skënderbeut të kalonte nëpër Serbi. Gjithsesi me 1521 perandoria turke arriti kulmin e saj, e po në këtë vit pushtoi edhe Beogradin e me radhë fqinjët tanë.   Pas kësaj periudhe sundimi Osman ku edhe shteti i Rashës nën këmbët e perandorisë turko-osmane erdhën vitet 1690 e 1737, kur prandori Leopold mori në mbrojtje këta Serb duke u garantuar lirinë e fesë. Në këtë kohë formohet bërthama e një borgjezie të vogël serbe me disa intelektualë, tregtarë e oficerë që formuan liceun serb të Karlovacit me 1790, ndërsa me 1791 doli gazeta e parë serbisht në Vjenë. Megjithë këtë orvatjet e hierarkisë Hungareze për të tërhequr ortodoksët serb në krahun e vet dështuan. Rusia në vijim të patronazhit të saj ndaj ortodoksisë serbe, në vitin 1726 Pjettri i Madh, hapi një shkollë fillore që mësonte liturgjinë kishtare në gjuhën ruse, ndërsa në vitin 1733 u botuan libra për shkollat fillore, si dhe u dërguan disa njerëz të fesë të kryenin studimet në Rusi. (Historia e Ballkanit nga Xh. Kastelan). Qendra e Serbëve në shekullin e XVIII-të ishte Smederevo në pashallekun e Beogradit, ku popullsia e pashallekut vlerësohej në rreth 400 mijë banorë dhe përqendrohej në zonën e Shumadijes, ku veprimtaria kryesore ishte rritja e derrave. Beogradi në vetvehte në atë kohë ishte një qytet modest me disa mijëra banorë, ku pasi në vitin 1756 u prish Patrikana e Pejës, për serbët kjo Patrikanë u vendos në Beograd. Kontributin më të madh në fushën e kulturës serbe e ka dhënë Dosidej Obradoviç (1744 – 1811) i cili në vitin 1789 deri me 1802 u bë murg dhe qëndroi në Vjenë prej ku inkurajonte serbët për t’u hedhur në kryengritje. Nga viti 1806 deri sa vdiq me 1811 u kthye në Serbi dhe ishte mësuesi i fëmijëve të Karogjorgjeviçit. Gjatë kësaj kohe ai predikonte bashkimin e sllavëve të jugut nga Dalmacia, Bosnja, Sllovenia e Serbia pamvarësisht nga besimet e ndryshme që kishin përqafuar gjatë shekujve, madje ai njihet si themeluesi i letërsisë moderne serbe. Kryengritjet serbe kundër turqve kishin filluar që në shkurt të vitit 1804 me kryetar Karagjorgjin i dalë nga një familje e varfër pa arsim prej Shumadije (ku merreshin me rritjen e derrave). Politikani serb Dimitrie Tucoviq me librin e tij “Serbia dhe Shqipëria” shënon se një pjesë e fisit të Kelmendit u vendos në Rudnikun tonë dhe dha shumë njerëz të revolucionit popullor të vitit 1804..Madje shumë studiues pajtohen se prijësi i atij revolucioni i pari i dinastisë së Karagjorgjeviçëve, Karagjorgje Petroviç është me origjinë shqiptare (gjegjësisht nga Pjetrajt e “Katundit të Kastratit”). Në këtë revolucion prijësi serb Karagjorgji organizoi luftën çlirimitare nga turqit, ku në fakt në vitin 1804 kërkoi ndihmën e Austrisë por nuk e gjeti, por menjëherë atij i erdhi në ndihmë Rusia e cila e mbështeti me ndihma financiare e diplomatike. Por me 1805 ushtria Osmane e mundi Karagjorgjin momentalisht, i cili me përpjekje të jashtëzakonshme arriti që me 30 nëntor 1806 të marrë Beogradin, ku edhe filloi organizimi i vërtetë i shtetit serb. Me 1807 Serbia e Rusia nënshkruan një konventë e cila paraqiste pranimin e protektoratit të Rusisë ndaj Serbisë, ku pas kësaj Rusia dërgon pranë Karagjorgjit përfaqësuesin e Carit, Kostandin Rodofnikin me origjinë greke. Me 1808 Karagjorgji e shpalli vehten “Udhëheqës suprem i serbëve brez pas brezi”. Pas kësaj greko – rusi Kostandin krijoi një opozitë kundër Karagjorgjit, i cili si kundërpërgjigje u drejtua nga Austria. Me 1812 Rusia i trembej Napoleonit e për këtë bëri një paqe të fshehtë me Turqinë në Bukuresht, ku pranohej një autonomi e brendëshme serbe nën varësinë e Stambollit. Këtë marrëveshje serbët nuk e dinin prandaj ata vazhduan të luftonin, kundër Reshit Pashës që Stambolli e dërgoi si Guvernator të Beogradit. Madje Karagjorgji luftoi në krye të 41 mijë ushtarëve, por u thye, ndihma ruse ishte thuajse zero, ajo vetëm u hapi kufijtë ushtarëve të shpartalluar që u detyruan të largohen nga Beogradi, dhe ushtarët e ikur u kthyen shumica vetëm me 1813 kur u shpall amnestia. Me 11 prill 1815 filloi kryengritja tjetër serbe, por me një prijës të ri Mihal Obranoviçin të lindur me 1780 po në Shumadije në një familje të thjeshtë. Kur lufta u ndez, kryengritësit shtinë në dorë disa qytete dhe i kërkuan ndihmë Austrisë, ndërsa Rusisë jo, pasi nuk harronin braktisjen e madhe të 1812. Kur porta e lartë drejtoi ushtri të mëdha ndaj kryengritjeve të Obranoviçit, ky i fundit hyri në bisedime me turqit, madje me sukses pasi arriti të ndihej si prijësi i serbëve dhe arriti të ngrinte një shtet disi autonom serb. Me 1817 Karagjorgjeviçi i kërkoi bashkëpunim Obrenoviçit për kryengritje antiosmane tashmë me ndihmën e Rusisë, por ishte tepër vonë pasi Obrenoviçi kishte aleancë me turqit e për këtë i preu kokën Karagjorgjit duke ia dërguar në Stamboll. Këtë bashkëpunim të Obrenoviçit me Stambollin e demostroi edhe në luftën Ruso –Turke të vitit 1828, madje në disa dokumenta serbe flitet se Obranoviçi kishte blerë tek Stambolli titullin dhe autonominë me 500 mijë piastra argjendi në dorë tek vetë sulltani. Me 1830 ky prijës serb mori nga porta e lartë titullin e Princit trashëgimtar të Serbisë, ku pashai i Beogradit mbeti thuajse një kukull, ku nuk kishte asnjë të drejtë të ndërhynte në qeverisje e në gjykatat serbe. Pra ky ishte një sukses i vetë Obrenoviçit i cili krijoi shtetin autonom Serb në protektoratin Osman. Në maj të vitit 1833 Serbisë iu njohën kufinjtë nga 24 mijë km² në 37 mijë km² të cilat mbetën të pandryshuara deri në Kongresin e Berlinit me 1878. Ky udhëheqës serb u quajt edhe si Milloshi i Madh në historinë serbe, i cili në vitin 1831 ia lëshoi fronin djalit të tij Milanit. Me 1837 u krijua partia Konstitucionaliste me në krye Thoma Pershiç. Pas vdekjes së Milanit me 1860 në fron hipi i biri Mihajllo, në mbrojtje të të cilit ishte tashmmë partia Konservatore e Ilia Garshaninit i ardhur nga oborri i rus, gjë që shënon rikthimin e fuqishëm të influencave ruse në Serbi, ndërsa partia tjetër thuajse mbeti në hije. Në vitin 1878 Kongresi i Berlinit nën trysninë e Rusisë i dha Serbisë trevat me shumicë shqiptare të Krushumilias, Leskovacit, Vranjan dhe Nishin… Shqiptarët protestuan por kush ti ndihmonte, pasi edhe Porta e Lartë ishte në shtratin e lëngimit.  Mihajllo në vitin 1868 u vra, në vend të tij u vendos i biri Milani i cili me 1882 u bë mbret, ndërsa në vitin 1888 ai abdikoi fronin në favor të djalit të tij 13 vjeçar Aleksandrit të cilin në vitin 1903 e vranë për t’u hapur rrugë Karagjorgjeviçëve, ku u vendos mbret Pjetër Karagjorgji në moshën 59 vjeçare i martuar me bijën e princit të Malit të Zi, Nikollës, kjo bënte më të mundshëm atë bashkim të Malit të Zi (provincës) me Serbinë e cila donte Malin e Zi si portë dalje në detin Adriatik, pse jo pas kësaj ishte dora e Rusisë e cila këtë portë në Adriatik e konsideronte jetëdhënëse, madje për këtë ata kishin krijuar idenë e “Serbisë së Madhe”, “Nacertanie”. Tashmë rusët po të jetonin vetëm një grusht ortodoksësh serbë në një trevë shqiptare ata do të pertendonin se ky vend është serb, e për këtë në vitet 1880 filloi të vlonte ideja se Fush–Kosova e Sanxhaku i Novi Pazarit duhej t’i jepeshin Serbisë se këtu gjoja është Serbia e vjetër, për këtë në vitin 1903 Edith Durhami shkruan: “… Pasi i vizitova këto zona unë pashë se shqiptarët janë shumë më tepër në numër se serbët, të cilët janë të pakët në Fushë – Kosovë dhe Snaxhakun e Novi Pazarit”. Gjithsesi Novi Pazari (Pazari i Ri) pas kësaj iu dha Serbisë, ndërsa Fushë – Kosova e Kosova ka kaluar tërë dramën e njohur deri në ditët tona. Padyshim politika më kriminale ndaj shqiptarëve i përket kohës kur Nikolla Pashiq (1845 –1926) ishte kryeministër i Serbisë. Në vitin 1913 Konferenca e Londrës e la Kosovën me rrethinat tërësisht shqiptare nën sundimin serb, madje ajo konferencë arriti ta mbidyfishojë sipërfaqen e shtetit serb, duke bërë që të shkatërrohen qindra qytete, lokalitete e fshatra shqiptarë, si dhe të derdhet lumë gjaku i pafajshëm i popullsisë autoktone, që kishin të vetmin “faj” se ishin shqiptarë e zoti i kishte falë në këto troje, që kërkonin t’i mbronin nga pushtuesit serb. Numri i viktimave ishte tepër i madhe , por duhet të cilësoj se këto përpjekje grabitqare ishin prezente edhe në vitin 1915 (në kohen e traktatit të fshehtë të Londres) , në konferencën e Paqes në Paris në vitin 1919 – 1920 ku Pashiqi famëkeq kërkoi suprimimin e thuajse krejt Shqipërisë Veriore në favor të Malit të Zi e Serbisë ku në krah kishte si gjithnjë Rusinë, por edhe Francën e Anglinë. E nëse nuk u realizua ky kob plotësisht kjo është meritë jo vetëm e shqiptarëve, por mbi të gjitha e ish presidentit amerikan Wudro Uillson. Luftërat me këtë fqinjë janë nga më të tmerrshmet e të shumtat, ku nga këto po cilësoj atë të vitit 1912, sipas shkrimit të vetë  një prej politikanëve e historianëve më në zë serb Dimitrie Tucovië, i cili në librin e tij “Serbia e Shqipëria” nënvizon, Politikën shoviniste të Pashiqit që arriti të pushtojë Shqipërinë deri në Durrës në vitin 1912, përveç viktimave nga shqiptarët flet për rreth 5000 të vrarë serb, dhe për një betejë në Berdicë (Shkodër) u vranë vetëm këtu 1300 oficerë e ushtarë serb, dikush për këtë duhet të përgjigjet, ndonëse ka prapavijë ruse, shkruan Tucoviq, por pas gjysmë viti uri, vuajtje, flijim, dekadencë, mbeturinat e ushtrisë serbe u kthyen mbrapa, duke lënë në Shqipëri 5000 varre ushtarësh dhe urrejtjen e përgjithshme të popullsisë shqiptare… Soldatska (ushtria) serbe bëri pluhur e hi katundet shqiptare dhe ktheu në kremator barbar popullsinë e tyre ku dogji të gjallë me qindra gra e fëmijë… Vlenë të nëvizohet se në vitin 1937 nga akademiku kriminel serb Vasa Çubrilloviç u publikua promemorja e titulluar “Nxjerrja e shqiptarëve jashtë” , ku kjo promemorje perbën një nga kulmet e “ideologjisë së spastrimit etnik” .( Mirko Grmek , Mark Gjidara dhe neven Simac , Spastrimi Etnik ,dokumente historike mbi një ideologji serbe, fq.127). Por Akademia serbe vazhdimisht ka prodhuar promemorje e programe kriminale per debimin e shqiptareve nga trojet e tyre , si ato të vitit 1981 e 1989 e vijim ,ku frymezuesit e ketyre krimeve janë të shumtë dhe me grada e tituj profesor dhe akademik, dy nga të cilet po i “cilësoi”: Së pari Dobrica Qosiqin nga i cili po kujtoj thënien e tij: “ Të gënjesh per Serbinë është patriotizem”, apo Ljuba Tadiçi , i cili kundershtonte pacifistet e paktë serb që ishin kunder luftes në vitet millosheviçjane , kur deklaronte , (duke bertitur me gishtat në veshë) : “Pacifizmi është bash vetë Tradhtia “ (Mirko Grmek , Mark Gjidara dhe neven Simac , Spastrimi Etnik ,dokumente historike mbi një ideologji serbe, fq.282-283). Keto promemorje kriminale do ti sherbenin si frymëzim dhe “si program pune” Millosheviçit e ushtrisë tij në krimet kunder banoreve autokton të Kosoves që nga viti 1989 ,deri në kulmin e ketyre krimeve serbe në vitin 1999 , kur Europa e Bota Perendimore , vendosen të ndalin ketë makineri gjakatare , duke e dëbuar perfundimisht nga trojet e pushtuara të Kosoves shqiptare prej rreth një shekulli…

Por deri atëherë nga trojet e Kosovës ishin larguar ndër vite nga terrori serb :

Në vitin 1878 –  60 mijë banorë, në vitet 1912 – 1914 –  240 mijë banorë. Në vitin 1919 – 1940 –  215 mijë banorë, në vitet 1952 – 1965 –  450 mijë banorë, ose më saktë deri në vitin 1965 gjithsej 965. 581 banorë të cilët në shumicë kanë ikur në Turqi, Shqipëri dhe vende të tjera perëndimore, ku kjo shifër është vetëm ajsbergu i shifrave zyrtare që jepte pushteti i kolonizatorëve serb. Por largimi i  shqiptarëve të Kosovës nuk u ndal ketu ai vijoj edhe pas ketij viti,e veçanarisht pas memorandumit të Akademisë Serbe të vitit 1981 , kur studentet e universitetit të Prishtines filluan protestat me kërkesën maksimale “Kosova Republikë”, per të vazhduar me ato të viteve 1989 deri në vitin 1999, kur u larguannga Kosova rreth një milion shqiptarë nga tmerret e makinerisë kriminale të komunisto-fashistit Millosheviç… Pasi kjo makineri lufte e genocidi u ndalua nga Europa e Bota me në krye Ameriken dhe luftën heroike të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, atëherë pjesa më e madhe e shqiptarëve të Kosoves u rikthyen në trojet e tyre etnike , ndersa deri atëherë  rreth 15 mijë shqiptar  ishin burgosur e vrarë nga makineria ushtarake shtetrore serbe , ku  një pjesë e të cilëve nuk janë kthyer deri sot as të vdekur për tu prehur në token nanë të Kosovës… (Me ketë rast vlen për t’u kujtuar edhe viti i zi 1945 kur komunistët serbo-sllav kishin instaluar  pushtetin e tyre në Jugosllavi e Shqipëri dhe vranë e masakruan rreth 5 mijë shqiptarë të  Kosovës në bashkëpunim me sllavo-komunistët shqiptarë, e cila  në histori si masakra e Tivarit). Gjithsesi për ta mbyllur këtë shkrim jo të plotë për fqinjën tonë të përgjakur, Serbinë,  po citoj edhe një herë vetë politikanin dhe shkrimtarin Tucoviq në librin “Serbia e Shqipëria” i cili në faqen 98 shkruan: “Sot u bë rrezik tepër i madh të predikosh nevojën e bashkëpunimit me shqiptarët. Shtypi serb duke u përpjekur të justifikojë më kot politikën e mbrapshtë, trilloi për shqiptarët një kështjellë të rreme dhe tendencioze, kurse politika pushtuese serbe me metodat e saj barbare i mbushi shqiptarët me një urrejtje të thellë ndaj nesh. Urrejtja e këtillë nuk ka ekzistuar që moti… Mirëpo të gjitha gjasat për një politikë miqësore u shkatërruan kësaj here shumë më tepër prej çdo kontakt me përfaqësuesit e popullit shqiptar dhe e hodhi këtë në urrjetje të tmerrshme kundër çdo gjëje që është serbe.”… Mjerisht kjo që shkruan Tucoviqi, edhe sot pas mbi një shekulli tingëllon aktuale, por jo për fajin tonë, por të politikës shoviniste serbomadhe dhe për fajin e atyre që e zgjeruan shtetin serb nga 24 mijë km² që ishte me 1833 kur i njohën kufinjtë, në rreth 88 mijë km² që është sot , ku të paktën 34 mijë km² janë tokë të grabitura vetem nga Shqipëria Etnike… Sot kohrat kanë ndryshuar , Kosova djepi i fisit Ilir të Dardanëve është e pavarur dhe ka fituar lirinë pas rreth një shekulli pushtimi mizor të Serbisë .Por kjo liri nuk është ende e plotë pasi mjaft troje e vise të tjera të Shqiperisë Etnike lëngojnë nën pushtimin e fqinjëve , si Ilirida nën Maqedoni , Çamëria nën Greqi , Sanxhaku ,Metvegja , Bujanovski e tjer nën Serbi e deri Gjysma e Malesisë Madhe , Plava ,Gusia , Ulqini e më gjërë nën Malin e Zi. Por perveç kesaj duhet të forcohet autoriteti i shtetit të Kosoves duke u thënë ndal beg se ka handek , udheheqesve të Serbisë që shpesh kërkojnë “livallisin” nëper trojet e Kosoves , duke i quajtur keto troje etnike shqiptare si djepi i Serbisë , kur në fakt këto troje janë “varri” akoma i hapur i krimeve të Serbeve e Serbisë, që ndër shekuj u bënë nga turma të mjerimit në shtet kampion të shovinizmit…

VOO: Ky shkrim i imi nuk ka për qellim t’u prishin qjefin as ideatorëve dhe as adhuruesve të “Ballkanit të Hapur”, që për mua “Ballkani i Hapur” është “Vorri i Hapur” i shqiptarëve…

BIBLIOGRAFI:

1.Iliret dhe Iliria te Autorët Antikë ,Akademia e Shkencave të Shqiperisë, Instituti i Arkeologjisë , fq.309 . Pergatitur nga Selim islami (redaktor pergjegjes) , Frano Prendi ,Hasan Ceka ,Skender Anamali (Botimet Toena ,Tiranë 2002).

2.Konstandin Jirecek , Historia e Serbëve ,pjesa e pare, Stepia botuese “55” ,Tiranë 2010

3.Konstandin Jirecek , Historia e Serbëve ,pjesa e dytë           “                                 “

4.Robert d’Angeli ENIGMA (botime Toena)

5.Historia e Shqiperisë ,perg Akademia e shkencave të Shqiperise (Vll.I, II, III, IV).

6.Dr.Blerim Çela , Shqiptarët ndër Shekij ,Shtepia botuese KOHA ,Tiranë 2001.

7.Aleksander Stipçeviq ,ILIRËT ,historia ,jeta ,kultura ,simbolet e kultit ,botime Toena ,Tiranë 2002.

8.Zhan Klod Faveirial ,Historia (më e vjeter) e Shqiperisë ,fq.282 ,Plejad ,Tiranë 2004.

9.Dimitroje Tucoviq ,”Serbia e Shqiperia”

10.Serge Metais , Histori e Shqiptarëve , nga Ilirët deri te pavaresia e Kosovës , Tiranë 2006.

11.Spastrimi Etnik ,dokumente historike mbi një ideologji serbe, mbledhur , perkthyer dhe komentuar nga Mirko Grmek , Mark Gjidara dhe Neven Simac. Shtepia botuese “55” ,tiranë 2002.

NGA  NDUE  BACAJ

 HISTORI NGA BETEJA E FUSHË KOSOVËS

15/28 Qershor 1389 në trojet e Shqiperisë Etnike , u zhvillua një ndër betejat luftarake më të tmerrëshme e tragjike që kishte parë historia e perplasjes së qytetrimeve për shekuj në trojet e Ballkanit. “Fati” kishte dashur që sheshi i kësaj beteje fatzezë të bëhëshin trojet e Dardanisë së moçme apo Kosovës sotme.. Beteja u zhvillua në veren e vitit 1389 në Fushë-Kosovë, nga ku merr edhe emrin historik (Beteja e Fushë-Kosoves,ndonjë historian e quan edhe beteja e Fushë-Mëdhenjave)… Fundshekulli i XIV kishte detyruar popujt ballkanikë e më gjerë që rrezikut që u kërcënohej nga perandoria aziatike Turke-Osmane t’i përgjigjeshin me një koalicion të paparë deri atëherë. Mjafton të kujtojmë se këtu bënin pjesë arbërit (shqiptarët) , bullgarët, rumunët , hungarezët, polakët, serbët , kroatet e  boshnjakët . (Ka ndonjë dokument osman  që “shenon” sikur  në ketë betejë  kishin marrë pjesë edhe grekë , çekë, frankë , ndoshta keta kanë  qënë  vullnetarë  nga Evropa…). Historiani i njohur shqiptar akademik prof.dr.Kristo Frashëri për këtë betejë ndër të tjera do të shkruante: “Aty në Fushën e Mëllenjave pak kilometra në veri të Prishtinës më 28 qershor 1389 u ndeshën ballë për ballë dy palë ushtrish. Nga njëra anë armatat osmane të cilat së bashku me vasalët e tyre jo turq të udhëhequra nga sulltan Murati I, kërkonin të pastronin rrugën për pushtimin e plotë të Gadishullit Ballkanik në drejtim të Evropës Qendrore. Nga ana tjetër forcat e armatosura të koalicionit ballkanik dhe joballkanik me në krye princin serb Lazar, të cilat vrapuan për të ndaluar marshimin e armatave osmane…”.1. Por historigrafia na tregon se princi serb , Llazari i Rashës , që drejtonte koalicionin e princave të krishterë, u zgjodh jo sepse paskësh qënë një luftëtar më i regjur sesa të tjerët, apo sepse trupat e tij na ishin më të shumtët në numër , por në radhë të parë sepse zotrimet e tij kërcënoheshin drejtpërsëdrejti nga mësymja osmane në rajon. Ndërsa kronistët Osman na “tregojnë” se tre udhëheqësit kryesorë të koalicionit ishin: princi serb Llazar Hrebeljanoviç, mbreti boshnjak Tvërtko dhe princi shqiptar Gjergji II Balsha. Në betejë merrnin pjesë edhe feudalë të tjerë të mëdhenj shqiptarë. I tillë ishte sidomos Teodor II Muzaka , i cili ra në betejë me 4000 nga ushtarët e tij.2.  Gjithashtu merrte pjesë edhe Gjon Kastrioti (babai i Gjergj Kastriotit) si dhe prijës të tjerë arbënorë. Ushtarakisht, forcat ballkanike e humbën luftën. Në fushën e betejës mbetën me mijra veta të vrarë. Princi serb, Lazari, udhëheqësi i koalicionit ballkanik, u zu rob dhe pastaj u vra. Armatat osmane gjithashtu e paguan shtrenjtë fitoren. Ata lanë në fushën e luftës me mijëra veta së bashku me kreun e tyre,  sulltan Muratin I, me gjithë të birin Jakupin. Por me gjithë fitoren që korri sulltani i ri, Bajaziti, e ndërpreu marshimin e mëtejshëm. Nga plagët e shumta që morën ushtritë osmane ai u detyrua të kthehej në kryeqytetin e vet, në Edrene. Për popujt e Evropës Juglindore, plagët e shumta që morën ushtritë osmane në betejën e Kosovës qënë një fitore brenda disfatës.3.  Në një kronikë të vitit 1510 nga një trashigimtar i Teodor Muzakës shkruhet:”…Sulltan Murati I iu vërsul Serbisë e Bullgarisë, por Llazari, despoti i Serbisë, Markoja, mbreti i Bullgarisë, Teodor Muzaka, trashëgimtari i dytë i Shtëpisë sonë, e bashkë me të sundimtarë të tjerë të Shqipërisë, u ndeshën me osmanët. Aty u thyhen të krishterët e mbeti i vrarë edhe Teodori ynë, që kishte sjellë më vete një ushtri shqiptare. Po aty u zu rob Llazari i Serbisë që më vonë osmanët e vranë. Paskëtaj filluan luftërat e paprera të osmanëve në Shqipëri, në të cilat humbën jetën aq shumë bujarë e luftëtarë trima…4.  Në betejën e Fushë-Kosovës në mes  ushtrisë së koalicionit mbrojtës ballkanik dhe  ushtrisë pushtuese turke-osmane (dy herë më e madhe se koalicioni) u dalluan veçanarisht trupat e udhëhequr nga Gjergji II Balsha i Shkodrës dhe Teodor II Muzaka i Beratit… Beteja e zhvilluar në afërsi të Prishtinës më 15 qershor  1389 ishte nga më të tmerrshmet që kishte parë syri i njeriut deri atëherë mbi këto troje. Ndonse një shqiptar i quajtur Milosh Kopiliq , deportoi deri në çadrën e Sulltanit dhe e vrau Muratin I , turqit arritën ta shkatërronin koalicionin ballkanik. Kjo disfatë e përgjakshme i hapi rrugën Sulltan Bajazitit , të mbiquajturit “Rrufeja” për deportimin e më tejshëm në tokat shqiptare.5.  Koalicioni  kundër turko-osman ballkanik, me gjithë luftën dhe qëndresën e madhe  jo vetëm humbi, por la pas një tragjedi të vërtetë për fatet e popujve të Ballkanit në përgjithësi, dhe për popullin e trojet shqiptare në veçanti. Në këtë betejë ne shqiptarët, sipas dokumenteve të ndryshme historike, treguam se jemi populli më luftëtarak jo vetem në mbrojtje trojeve tona , por edhe të qytetërimit dhe besimit kristian. Në fushën e kësaj beteje dhanë jeten rreth pesëmijë trima arbër , e së bashku me ta edhe vetë Teodor II Muzaka. Një nga emrat më sinjifikativ të kësaj beteje është trimi kryehero i Fushë-Kosoves Milosh (apo Mirash) Kopili i cili vrau në çadrën e sulltanit (dikun shkruhet në fushen e betejes…) vetë Sulltan Muratin e parë të Perandorisë Turko-Osmane që udhëhiqte luften pushtuese në “emrin” e Allahut , ku në ketë betejë ky sulltan i lutej për ushtaret e tij : “ O Allahu im mos  m’i  ndëshko ushtaret e mi të pafajshem që erdhen deri këtu vetëm per ta lartesuar emrin dhe kumtuar Islamin”. Është “interesant” të vihet në dukje se për ditën e zhvillimit të betejës në Fushë-Kosovë ka “dy” data që nuk puqen me njera tjetren. Disa historianë e studiues “thonë” se beteja u zhvillua me daten 15 qershor  1389 , ndërsa disa historianë e studiues të tjerë pranojnë si date të betejes 28 qershorin.  Edhe albanologu e historian i njohur Robert Elsie, pranon si datë të betejes të Fushë-Kosovës 28 qershorin kur shkruan: “Më 28 qershor 1389, turqit mposhtën koalicionin e forcave ballkanike nën udhëheqjen e serbe në Fushë-Kosovë, dhe u bënë zotër të Ballkanit”.6.  Në shkrimet turke si datë të zhvillimit të betejës dhe vrasjes së Sulltan Muratit I shënohet data 10 gusht (1389). (Ndryshimi i datave për betejën e Fushë-Kosovës duket se më së shumti ka të bëjnë me ndryshimin e matjes së kohës sipas kalendarëve ; Julian, Gregorian dhe ai Turk). 

PËR HEROIN E BETEJËS, SHQIPTARIN E “VJEDHUR” MILOSH APO MIRASH KOPILIN ! 

Edhe pse kanë kaluar 633  vite nga ajo kohë plotë erë gjaku e shpate , jehona e kësaj beteje ende nuk është shuar, ndërsa heroin shqiptar Milosh Kopili janë munduar ta bëjnë të tyre serbët apo popuj të tjerë që morën pjesë në këtë betejë. Në shkrime të ndryshme historike , letrare e gojore emrin e Milosh Kopilit e gjejmë të deformuar në Millosh Kopiliqi, duke i dhënë disi trajta sllave. Natyrisht kjo ka “arsyet” e veta, se këtë kryehero kushdo po ta kishte do të krenohej dhe do t’i thurte këngë e legjenda, e ndërsa ne shqiptarët pak kemi bërë për këtë, por edhe  serbët pak kanë guxuar ta bëjnë një gjë të tillë , pasi e kanë ditur se nuk ishte serb, por shqiptar. Për Car Llazarin popujt sllav kanë thurur qindra këngë, legjenda e gojëdhëna. Sipas disa studiuesve  Car  Llazari ishte tradhtuar nga serbi tjeter Vuk  Brankoviç, Per këtë tradhti shkruan edhe studiuesja  Edith  Durham , nga e cila citoj: “Një bashkudhëtar serb më tregoi me dorë në të majtë të shinave , pak perpara Prishtinës , kodrën  ku Vuk Brankoviçi , dhëndri tradhtar i Car Llazarit kish terhequr njerëzit e vet , duke i dhënë kësisoj fitoren turqve . Ç’pret  nga Vuku i mallkuar ! Mallkuar qoftë ai e kush e bëri . Mallkuar qoftë trungu i tij.  Ai e tradhtoi  Carin në Kosovë . E braktisi atë bashkë me dymbëdhjetëmijë  vetë”.7.   Kujtojmë se në versionet e gjuhës latine të asaj kohe Milosh  Kopili cilësohej si Miros apo Milos Cobilitzius, ndërsa në shkrimet e Marin Barletit e gjejmë Miroso apo Miloso Cobilichia. Në burimet osmane emrin e vrasësit e sulltan Muratit e gjejmë në trajten Miras, që afrohet me emrin Mirash (që unë e perdora më sipër si emër të mundëshëm), ndersa  mbiemrin e tij  e gjejmë në format Kuple apo Keple e deri  Kopili , mbiemër i njohur jo pak edhe sot… Për origjinën e heroit të Fushë-Kosovës  e padiskutueshme  është se ai ishte arbër (shqiptar) , ndersa si vend  thuhet se  është nga  Drenica e Kosovës  , ku edhe sot  tregohet se Milosh Kopili ka të trashëguar  rrënojat e kullës në Drenicë, si dhe ka dhjetra këngë epike që i kushtohen këtij trimi legjendar… Origjinen arbëre-shqiptare të heroit të Fushë-Kosovës e tregon edhe një kronikë e vitit 1510 e shkruar nga  një trashigimtar i Muzakajve, kronikë nga e cila citoj: “Sipas legjendës popullore Miloshi ka pas lindur në Kopiliqin e Epërm, por më vonë është vendosur në Kopiliqin e Poshtëm”. Pleqtë e Drenicës tregojnë se Milosh Kopiliqi â kanë prej ktuhit” (Drenicës). Ata vënë një vijë të qartë demarkacioni: “Car Lazari â kanë i serbëve, Milosh Kopiliqi i yni”. Milosh Kopiliqi â kanë më i madhi kreshnik i shqiptarëve në luftën e Kosovës. Në Kopiliq të Poshtëm ka vende që quhen: Te trolli i Miloshit, Veneshta e Miloshit, Te kisha e Miloshit etj. Në Sallabajë gjendet Vorri i Milosh Kopiliqit. Miloshi e mbante ushtrinë në pyjet e Çiçavicës e të Kukës” (pyje të Drenicës). Car Lazari… vendin e tij e ka pas kah Kraleva dhe jo në Kosovë”.8.  Është jo  pa interesë një gojëdhënë jo shumë e njohur që  identifikon mbiemrin e Miloshit me toponimin Obiliqi (në afersi të të cilit është ngritur tyrbja ku u vra sulltan Murati I). Kjo gojëdhënë thotë se  ndër mote toponimit Obiliqi i është shtuar në fillim shkronja “K” që e ka bërë nga Obiliqi në Kobiliqi apo Kopiliqi. Ky “deformim” thuhet” se u ka rënë per shtat fqinjeve sllav të cilet identifikimin e mbiemrit të Miloshit me Kopiliqin e kanë fryrë nga letraxhinjet e tyre rrenaxhi per ta bërë të tyre , madje duke i deformuar edhe emrin nga Milosh apo Mirash në Millosh. 

633 VITE PAS BETEJËS, TRASHIGIMIA E PUSHTUESVE  TURKO-OSMAN NË KOSOVË!  

Kushdo që viziton sot  atë “cope” të madhe të Shqiperisë Etnike me emrin e moçem  Dardani, sot Republika e Kosovës nuk mundet të “shpëtojnë” pa kërkuar të mësojnë diçka më shumë per betejen famëmadhe kundër turke-osmane të Fushë Kosoves (1389). Me ketë rast kushdo që viziton vendin e betejës dhe vetë kryeqytetin e Kosoves (Prishtinen) do të gjindet para të papriturave jo të kendeshme që në vend  memorizimit të betejes së Fushë-Kosovës dhe heronjeve të saj shqiptar do të shohë të kundërtën që “gjallon” turko-osmanizem…  

TYRBJA E SULLTAN MURATIT I , në fshatin Mazgjit të Obiliqit gjindet e ndertuar, rrethuar , zbukuruar dhe mirëmbajtur Tyrbja e ngritur mbi varrin e Sulltan Muratit I të vrarë në betejen e Fushë-Kosoves (1389) nga shqiptari Milosh Kopili. Tyrbja thuhet se eshtë ndertuar pak vite pas vrasjes së Sulltan Muratit I. Madje në afersi të tyrbes është e ngritur një  skulpturë që i kushtohet sulltan Muratit , i  cili paraqitet në mes të keshillit të tij të luftes me veshjen e njohur të sulltanëve dhe me armet në brez.. Tyrbja e Sulltan Muratit I është rindërtuar e rinovuar disa herë , që nga viti 1660 kur e viziton kronisti i njohur Evlija Çelepia..e deri në vitin 1912 kur qeveria serbe e ruante tyrben e sulltan Muratit me haraçet e Turqisë… Pas Luftës së Dytë Botërore, në vitin 1960-61 varri ishte vënë nën patronazhin e shtetit ku dhe tyrbja është riparuar në një mënyrë themelore. Në vitin 1989 nga ana e shtetit të (ish) Jugosllavisë ishte  marrë vendimi që të bëhet restaurimi i tyrbes së Sulltan Muratit I…9. Vlen të theksohet me keqardhje se vazhdimisht pranë tyrbes së sulltan Muratit I ,  shqiptarë të Kosovës bëjnë pelegrinazh, luten dhe lënë dhurata për shpirtin e këtij pushtuesi turko-osman. Vlen të cilësohet se në vitin 1953 në Gazi Mestan (ish) republika Serbe nën ish shtetin komunist Jugosllav do të  ndertonte një obelisk të madh në perkujtim të betejës të Fushë -Kosoves , por dhe në sherbim të rizgjimit e frymëzimit të ndjejave nacionaliste e antishqiptare të serbo-sllavëve. Në njëren nga “citatet” serbe që ngacmonte ndjejat… shkruhej (serbisht) :”Kush është serb i rracës serbe , dhe nuk ka ardhur ketu per betejen e Kosovës, mos pastë pasardhes  gjaku , as djal as vajzë ,as bij as bija  , Dora e tij mos prodhoftë as venë , as grurë ,as rrush të bardhë as të kuq..”.  Por “turko-osmanizmi i betejës të Fushë-Kosovës nuk mbaron me kaq pasi në mes të Prishtines janë të ngritura dy xhami që u kushtohen: 

XHAMIA E SULLTAN MURATIT I,  të vrarë në betejen e Fushë -Kosoves (1389), xhami që njihet edhe me “emrat” Çarshi Xhamia – Xhamia e Gurit (Prishtinë), xhami e cila  është ndërtuar nga Sulltan Bajaziti i I për Sulltan Muratin e I. Xhamia gjendet në kompleksin e Prishtinës së vjetër, në pjesën qendrore të qytetit… Xhamia është  ndërtua në fundin e shek.XIV dhe fillim të shek. XV për ta përkujtuar fitoren e forcave osmane dhe Sulltan Muratin I në betejën e vitit 1389.10.  

XHAMIA E SULLTAN MEHMET FATIHUT II, sulltan që per nga egërsia dhe krimet ndaj popujve e vendeve që i pushtonte kishte fituar nofken Mehmet pushtuesi. Kjo Xhami njihet edhe si Xhamia e Mbretit apo Xhamia e Madhe, por që i kushtohet Sulltan Mehmet Fatihut II… Xhamia e Sulltan Mehmet Fatihut II gjendet në bërthamën e qytetit të vjetër të Prishtinës, në afërsi të Hamamit të Madh (shek. XV)… Është ndërtuar sipas urdhrit të vetë Sulltan Mehmet Fatihut II – Pushtuesit. Mbishkrimi i shkruar në alfabetin arab në gjashtë rreshta i cili ndodhet mbi portalin e hyrjes si datë të saktë të ndërtimit jep vitin 1461, sipas kalendarit gregorian, përkatësisht hixhrën 865 sipas kalendarit arab.11.  

NË VEND TË EPILOGUT: 

Tre trashigimtë turke-osmane të betejës së Fushë-Kosovës…(Tyrbia e Sulltan Muratit I, xhamia e Sulltan Muratit I dhe xhamia Sulltan Mehmet Fatihut II), që sot ruhen, mirëmbahen, nderohen dhe janë funksionale, janë të nominuara trashigimi kulturore në republikën e Kosovës. Për çdo shqiptar që e njeh sadopak historinë tonë Iliro-Arbënore-Shqiptare, e veçanarisht atë të pushtimit rreth 450 vjeçar turko-osman nuk besoj se gjenë argumente që këto tre trashigimi të pushtuesve turko-osman t’i identifikojnë si trashigimi kulturore e historike të shqiptarëve të Kosovës dhe trojeve të tjera etnike Iliro-Arbënore-Shqiptare… Ato janë “thjeshtë” trashigimi të një pushtuesi, pasojat e të cilit ende i vuajmë… 

REFERENCAT: 

1.Kristo Frashëri, https://www.radiokosovaelire.com/dr-kristo-frasheri-shqiptaret-ne-betejen-e-kosoves-te-vitit-1389/. 

2.Serge Metais , Histori e Shqiptarëve -nga Ilirët deri te  Pavarësia e Kosovës, fq.237, sh.b.”55”, Tiranë  2006. 

3.Kristo Frashëri, https://www.radiokosovaelire.com/dr-kristo-frasheri-shqiptaret-ne-betejen-e-kosoves-te-vitit-1389/. 

4.Gjon Muzaka, “Gjenealogji e familjes  Muzaka” 1510. 

5.Ewin Jacques, Shqiptarët- Historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri në ditët e sotme, fq.195, Fondacioni Abraham Linkoln në Tiranë 1995. 

6.Robert Elsie, Fjalori Historik i Shqipërisë, fq.574-575, sh.b. Uegen, Tiranë 2011.

7.Edith  Durham , Shqiperia e Eperme, një udhëtim në Shqiperinë e veriut të vitit 1908 , fq.312 botime IDK.  

8.Gjon Muzaka, “Gjenealogji e familjes  Muzaka” 1510.

9.https://sq.wikipedia.org/wiki/Tyrbja_e_Sulltan_Muratit.  

10.https://sq.wikipedia.org/wiki/Xhamia_e Çarshisë.  

11.https://sq.wikipedia.org/wiki/Xhamia_e_Mbretit.  

QERSHOR 2022.

NGA  NDUE  BACAJ/

HYRJE:  

Që nga 23 qershori i vitit 1911, në “themelet” e historisë së qëndresës dhe perpjekjeve  të shqiptareve , për autonomi ,vetqeverisje  dhe një Shqiperi të lirë e të pavarur , shendritë si meteor drit-plotë   KUVENDI  I GREÇES . Ky kuvend patriotesh, trima e të urtë solli në jetë 12 kerkesat e memorandumit autonomist me aromë të dukshme pavarësie. Memorandumi lindi “rreth sofres” së Malesisë së Madhe dhe nën ngohtesinë votrës së kryengritjes më të sukseshme antiotomane të shqiptarëve.. Kerkesat e memorandumit të Greçes u shperndanë në të  gjithë Shqiperinë natyrale , porsi kënga magjepse e bylbylit që kendon pa frikë , duke i bërë sfidë roberisë e jehonë lirisë… 

KUVENDI I GREÇËS VIJIM I TRADITËS… 

Kuvendi i Greçes (10  deri  me 23 qershor 1911), është vijim i tradites historike të kuvendeve , memorandumeve dhe protestave  të shqiptareve ,të cilet ndër shekuj , në luften ,perpjekjet dhe qendresen  titanike për trojet e tyre , lirinë e flamurin , perkrah pushkes kishin “shokë” të pandarë edhe penden ,(pra rrugen diplomatike)..Ky kuvend historik “lindi” në zjarrin e kryengritjes antiotomane të Malesisë e Shqiperisë, të filluar me 24 mars (1911), dhe me “kulm qiellore”, ngritjen e flamurit kombetare te Gjergj Kastriotit me  6 prill (në Bratilë të Deçiqit). Ndaj Kuvendin e Greçes  pa frikë e “pagëzojme” KRYEKUVENDI  i kuvendeve të shqiptarisë , me rendesi historike – kombetare i krahasuar  me Kuvendin e Lezhes  (2 marsit 1444) ,dhe me Lidhjen e Prizrenit (10 qershor1878)… Është me vlera të thuhet se  disa nga Kuvendet ,Memorandumet dhe Aleancat antiotomane ,ndër shekuj kishin pasur  “SOFREN” në trojet e Malesise Madhe Natyrale  (apo Etnike më saktë), dhe  kishin  per aleat  ,jo vetem fqinjet tanë (shpesh  hileqare) ,por edhe vende të Europes Perendimore të kohes si ; Venedikun dhe ish Republika të tjera  Italiane,  Francen, Spanjen , Austro – Hungarinë e më gjërë…Edhe Kuvendi i Greçes është vijim i kesaj rruge diplomatike që kishte një qellim final..Pavaresinë e Shqiperisë.

KUVENDARËT DHE KUVENDI I GREÇËS 

Pjesa më e madhe e nënshkruesve të  protestave apo memorandumeve (të lidhjes Prizrenit  e më pas) , që i kishte gjetur gjallë kryengritja antiotomane e vitit 1911 , ishin në krye të kryengritjes  me pushkë në dorë , por  edhe disa nga pjesemarresit  e Kuvendit të Greçes, ku u nenshkrua Memorandumi me 12 kerkesat që kishin në themel autonomin  me aromë pavarësie, lirie dhe flamuri… Kuvendaret e Greçes, që kanë hyrë në histori si Rilindasit e Programit të “Pavaresisë” janë :  Dedë  Gjon Luli , Gjeto Marku -Hot  ;  Dedë  Nika -Ivezaj, Sokol  Baci dhe Tringë  Smajlja  -Grud , Gala Smajli , Gjon Gjeka  -Triesh ;   Dodë  Preçi –Kastrat ;   Tomë Nika  , Martin  Preka –Shkrel ;   Cal Dedli , Lul  Rapuka , Llesh Gjergji , Prekë Gjetja  – Kelmend  ; Mehmet Shpendi –Shal, Prel Marjani –Shosh  , Avdi Kola – Gimaj , Tup  Çuni e Binak Lulashi – Toplan , Nikë  Mhilli – Shllak  ; Bec   Delia,  Bash Bajrami – Nikaj –Mertur ; Luigj  Gurakuqi , Hilë  Mosi , Risto Siliqi – Shkoder ;  Sali  Hoxh Hidri –Elbasan – perfaqesues i Ismail  Qemalit ; Nikolla  Lako – perfaqesues i Korçes e Gjirokastres , Nuçi  Pepo  , si dhe perfaqesuesit e  Binomit  Fe dhe Atdhe  : Pater Karl  Prenushi – famulltari  i Vuksanlekajve  ; P.Lorenc  Mitroviq –   famulltari  i Bajzes  ; At Mati     Prenushi – famulltari  i  Kastratit ; P. Sebastian  Hila – famulltari i  Rapshes ;  P.Bonaventura Gjeçaj – famulltari  i Grudes ; P. Luigj  Bushati – famulltari i  Traboinit…  Megjithse   pjesmarrja  ishte më e gjërë , keta 34 emra kanë  mbetur të skalitur në perjetësi  në  formulimin dhe konsolidimin e dymbëdhjetë kerkesave të Memorandumit , i cili kishte “frymen” e të gjitha trevave  shqiptare (nga veriu në jug ) , ndaj në memorandumin orgjinal dallohet qartë një perzierje dialektesh.. Ky memorandum ndonse kishte  kerkesa disi më të “zbutura”e diplomatike  se sa ato të paraqitura  në zjarrin  e kryengritjes , kishin në themel  një autonomi substanciale që shkonte drejtë  pavaresisë së Shqiperisë… 

KËRKESAT E KUVENDIT (MEMORANDUMIT):  

1. Garantie kundra përsëritjes pas sodit të veprimevet e të mënyravet antikostitucionale nga ana e qeverisë qendrore e t’Auktoritetevet vendore në të gjithë Shqipërinë. Nderim për të gjitha Fetë e për zakonet e vjetra të garantuara nga konstitucioni e konsakruara nga kanunet e zakonet.

2. Të njohunit e plotë të kënies së kombit shqyptarë me ato të drejta që kanë kombe të tjera të mbretënisë.

3. Liri e plotë për shqyptarët të zgjedhin pa ndonjë pengim a ngushtim deputet e vet, numri i të cilve do t’i përgjigjet popullsisë.

4. Liri e plotë për shqyptarët të mësohen e të përparojnë në gjuhë të vet e të themelojnë shkolla shqipe të veçanta e të botshme,  të cilat të kenë të gjitha të drejtat që kanë shkollat e qeverisë. Nderim për të drejtat që u janë njohun krenvet fetarë të kërshtenë përsa i përket mësimit ndër shkollat që janë nën sundimin e tyne.

5. Organizimi i administrimit të vilajetevet, ku ndodhen shqyptarë, i cili të ketë për themel një system deqentarlizimi administrator, që t’u përgjigjet nevojavet të vendit e konstitucionit me praktikat e konsakruara prej kohës në disa vise.

6. Të zgjedhunit e Vilanjevet e të tjerve nëpunës të lartë të shtetit në mes të ma të mirve e ma të vlefshmëvet zyrtarë të shtetit, tue pëlqye ma tepër ata që dinë gjuhën e zakonet e vendit. Emnim i të tjerve nëpunës civilë e financiarë e të gjygjtarvet në mes të atyne që janë shqyptarë e që të kenë cilësitë e njohësitë e lypuna. Xhandarët e agjentët e policisë, ashtu edhe nëpunësit e tjerë të zgjidhen në mes ma të zotvet nga njerzit e vendit.

7. Emnim i një përfaqsuesi të Sulltanit si inspektor i përgjithshëm për një periudhë vjetësh me barren që të shikojnë të vuemit besnikrisht n’udhë të nomit organik, të mbaruarit e detyrës së Vilanjevet e të tjerve nëpunës, e të mbajtunit e qetsisë e të harmonisë ndër mest t’elementeve të ndryshëm Ethnikë që ndodhen në vilajetet bashkërisht.

8. Përdorimi i gjuhës shqipe ndër marrveshjet në mes të administratuarvet dhe administratorvet të vendit, e ndër kuvendet gjykimet përpara gjygjeve përkrah me turqishten që asht e mbetet gjuha zyrtare e qeverisë qendrore.

9. Shërbimi ushtarak i detyrueshëm për të gjithë shqyptarët me system skanesh (Systeme de cantinnement) në kohë paqi; e një organizim të veçantë për vendasit e visevet që ndodhen në kufi me shtetet ballkanike, tue dhanë lehtësien që mund të bajnë shërbimin në vend e të ruajn shegurien e kufijvet. Ushtarët do ta kenë të lirë shërbimin e besebet të tyne e të mbajturit e zakonevet të veta.

10. Të lidhunat për nevojat e vendit të të gjitha t’ardhunavet, përveçse atyne të Gjymrykut, të postës e të telegrafës, të duhanit, të Spirtos e të pullavet, të cilat janë dhanë për disa shërbime të veçanta. Të lanunit për ndërtim udhash e hekurudhash me ndearshtje vendore e për mbajtjen e shkollavet të botshme të një pjesë të tepricës t’ardhunavet të përmenduna sypri ashtu edhe të gjitha pagesavet për udha, të pagesës shtimore për mësim e të 3% të së drejtës së hyrjes.  T’u njihet komunevet e drejta e të prerit, drejt për së drejti ose me anën e të tjerve, të pyjevet të vendit, me detyrë për komunet me marrë për barrë ruajtjen e tyre, me rregullar të prerit pas urdhnave teknike, e me i pague fiskut një pagesë që do të shenjohet pas drunjvet e pas largimit të pyllit nga limani ose nga vendi i shitjes.

11. Të drejta për Këshillat e Përgjithshme të munt të japin vendime mbi budgetin e vilajetevet e të bajnë kontroll të prishunat.

12. Kërkim i fondeve të nevojshme që të shegurohet mbledhja e të hollavet që lypsen për goditjen rishtazi të shtëpiavet e të ndërtesavet të djeguna; e themelim i një komisioni të përziem (comissis mixte) e të mosvarme që të vështrojnë këthimin në vent të njerzve të damtuarë e goditjen e shtëpiavet të djeguna.                                        Të kthehen armët e marruna me detyrë për ata që i bajnë t’i shtrohen kanunit të posaçëm.”  (R.Gurakuqi, Kryengritja e Malësisë së Mbishkodrës, 1911, fq. 116-119, cituar nga revista “Leka” 1937/1). 

Keto kerkesa  të Kuvendit të Greçes  njihen  me emrin historik Memorandumi i Greçes , por shpesh edhe “Libri i Kuq “, (sipas ngjyres kapakeve të librit)… Për arësye “objektive” memorandumin nuk e nenshkruajnë të gjithë pjesemarresit ,ku kjo bie në sy veçanarisht  për gjashtë perfaqesuesit e binomit Fe dhe Atdhe , që me sa duket nuk e firmuan për të mos i dhënë  rast propogandes perçarese fetare të pushtuesit.. Memorandumi i Greçes  ju dorzua  legates turke në Cetinë me daten 25 qershor (1911) nga perfaqesuesit e kuvendareve ; Dedë Gjon Luli (Hot) , Sokol Baci (Grudë) , Dod  Preçi (Kastrat), Prek Gjetja (Kelmend) dhe Luigj Gurakuqi (Shkoder)..  Momentin e  takimit për dorzimin e memorandumit te  ministri (ambasadori) turk Sadredin Beu e preshkruan mrekullisht në “Kujtimet e mija” Dom Luigj Bumçit, botuar në “Hylli i Dritës”, Shkodër 1944/5, ku ndër të tjera citojmë:  “… Para se me hi Ministri, shkova te malësorët e u thashë që të danin një ndër ta që të fliste n’emën të të gjithve. Ndanë Dedë Gjon Lulin. Si hime në atë odë, Ministri u fal me ta e u thotë: Zotni, kam ardhë prej Cetine me ju pa. Dedë Gjon Luli po i përgjegjet: S’na ka pas marrë malli për ty. Mua m’u donte me e përkthye. Si u ulëm  e ndejëm, po i thotë ministri: Mbreti ju do e ju ka falë. Dedë Gjon Luli nuk e la me mbarue, e me i herë i tha: Mos na e përmend Mbretin pse s’kemi punë me të. Aj as nuk na njeh, as nuk i din punët tona. Por ju qi vini mbas mbretit jeni te tanë hajna e menafikë, e ju rreni si për ne si për të tjerët. Pra aj nuk ka shka me falë. Atëbotë Ministri sillet kah unë e më thotë: Po pyeti kta zotni, at librin që këta përmendin, a e duen për vedi a për të gjithë Shqipni?… Dedë Gjon Luli ja përgjegjë: Ato pika që janë në atë librin e kuq i dona ma parë për vedi, mandej për Shqipni mbarë…”. (Dom Luigj , “Nga kujtimet e mia” ,“Hylli i Drites” 1944/5 ,fq.16-17). Me 16 korrik (1911) Dom Luigj Bumçin i ngarkuem nga Arqipeshkevi  shkon per të takuar malesorët kryengrites te Kisha e Trieshit , i shoqeruar nga Dom Nikollë Ashta dhe At Mati Prenushi , shkon per tu thënë malësorëve të dalin në Podgoricë pasi Arqipeshkevi don me u takua me ju , por nuk ka mundesi me dalë ketu. Argjipeshkvi na  ka thënë me u tregue  se mbreti ju ka falë ,veçse ju therret me u kthye në shtepiat tuaja ,dhe u  jep fjalen se ka me ju shperblye të gjitha damet që keni pasë… Malesoret  iu  luten Marash Ucit me folë per te tanë , e Marashi muer fjalen e tha: Zotni po thua se mbreti na ka falë. Çka me na falë ? Na mos i kjoshim falë aspak mbretit  qyshse ai  në kuvend të Berlinit na pati lëshua doret e na pat dhanë Malit të Zi… Qyshë atëherë nuk kemi pa ditë të mirë . Vendet tona i kemi ruajt na vetë , e nuk asht shkrep e gur që nuk i kemi la me gjak. Shka don me na falë mbreti ? Por se jemi të vegjel , se me shtij pleq  me mbretin , na mbretin  kishim me e qitë borxh.. Të gjitha kerkesat e malësorve ju referoheshin memorandumit (të Greçes), duke mbeshtetur  secilen nga kerkesat e tij.. (Dom Luigj , “Nga kujtimet e mia” ,“Hylli i Drites” 1944/5 ,fq.16-17). Me 16 korrik (1911).

Gjithsesi malësorët edhe pas kësaj nuk e lëshuan pushkën krahut duke kërkuar të drejtat e tyre kombëtare, ku minimalja ishte realizimi i 12 kërkesave, që në fakt qeveria turke pas pak koheve do të bente disa leshime, duke i pranuar disi kerkesat e memorandumit, ndaj pergjigjen e “realizimit” të memorandumit do tju a sillte malesoreve kryengrites  në 12 pika  me anë të ministrit të saj në Cetinë, Sadredin Beu, i cili njoftoi malësorët për “pranimin” e memorandumit nga qeveria turke si më poshtë:

1. Një amnisti e përgjithshme për të gjithë ata që kishin marr pjesë në revoltën e fundit.

2. Malësorët e aftë për shërbimin ushtarak do ta kryenin atë në Vilajetet e Shkodrës dhe të Kostandinopojës.

3. Kajmekami i Tuzit duhej të njihte gjuhën shqipe. Mudirët duhet të caktoheshin në mes të bajraktarëve dhe vetëm kandidatët e zgjedhur prej popullit duhet të uleshin në Këshillin Komunal.

4. Taksat nuk do të mblidheshin gjatë dy vjetëve të ardhshme.

5. Taksa e deles do të pakësohej dhe një projektligj me këtë efekt do të paraqitej në parlament.

6. Mbajtja e armëve do të lejohej për të gjithë, por do të ishte e ndaluar vetëm në qytet e pazare.

7. Një shkollë kombëtare, në të cilën mësimi do të jepej në shqip prej mësuesve shtetërorë, do të krijohej ndër Distriktet e Shalës, Shoshit, Shkrelit, Kastratit, Grudës, Hotit dhe Kelmendit një shkollë për çdo rajon.

8. Në të njëjtat rajone do të ndërtoheshin rrugë dhe rrugë mushkash, në bazë të parimeve të barazisë do të merreshin në konsideratë kërkesat njësoj si për të gjitha subjektet e Perandorisë.

9. Puna për bërjen e rrugëve do të fillonte sa më shpejt.

10. Shtëpitë e dëmtuara dhe të shkatërruara në distriktet e sipërshënuara do të vlerësoheshin prej një komisioni në të cilin do të përfshiheshin përfaqësues të vilajetit dhe përfaqësues të Arqipeshkëvit së Shkodrës.

11. Meqë kredia prej 1000 lirash turke e dhënë nga Sulltani nuk ishte e mjaftueshme, një kredi tjetër do të hapej në të ardhmen.

12. Të gjithë refugjatët që do të kthehen nga Mali i Zi në Shqipëri do të marrin deri në të korrurat e ardhshme një gjysëm kilogrami misër në ditë për kokë, me një dhurim prej 1 lire turke për çdo të rritur.(Romeo Gurakuqi, Kryengritja e Malësisë së Mbishkodrës, 1911, fq.146-147, cituar nga “The Times”, 1 gusht 1911). 

 JEHONA E MEMORANDUMIT NË MEDIET E SHKRUARA TË KOHËS: Memorandumi i Greçes  kishte një jehonë të madhe jo vetem  kombetare por  mbi të gjitha nderkombetare , e veçanarisht  në mediat e shkruar të kohes , disa nga të cilat po i “kujtojme” si më poshtë :

*Gazeta e parë që botoi Memorandumin  (jashtë Shqiperisë) ishte ajo Austriake  “Neue Freie Presse” e Vjenes , e cila shkroi  12 kerkesat që me daten 25 qershor (1911),pra vetem dy dite  pas perfundimit të Kuvendit…

*Gazeta e dytë  që i bënë jehonë Memorandumit  ,duke botuar edhe 12 kerkesat e shqiptareve është ajo franceze “Le Moniteur Oriental “ e dates 26 qershor 1911…

* Me daten 6 korrik (1911) Gazeta e Shkupit “Vardar”, boton të plotë Memorandumin e Greçes..

* Gazeta  “ Corriere d’ Italia “ shkruan  per Memorandumin e  Greçes  me 12 korrik (1911), duke e quajtur një program politik që  shkeputë  Shqiperinë  nga  Turqia..    

*Jehona e Kuvendit te Greçes   nuk kishte mbetur jashtë vemendjes  të komuniteteve shqiptare në Bullgari të cilet e botojne “Librin e Kuq” në gazeten e tyre “Liri e Shqipërisë” (Sofje) me datat 7 dhe 20 korrik (1911). Gjithashtu Arbereshet e Italise në Gazeten e tyre “La  Nazione Albanese” e botojnë në gjuhen Italiane  Memorandumin e Greçes  me daten 31 gusht (1911).. Edhe  më vonë  Memorandumi i Greçes u ribotua  në disa organe shtypi të Arberesheve, ashtu siç  u botuan  më vonë pjesë të memorandumit dhe  komente të ndryshme  nepër Gazeta apo revista të Europes…

MEMORANDUMI NË TROJET ETNIKE SHQIPTARE   

Memorandumi i Kuvendi të Greçes , në trojet Shqiptare kishte pasur  jo vetem   një  jehonë të gjërë ,por edhe një perkrahje të madhe nga veriu në jug të Shqiperisë duke  u “shoqëruar” me një varg memorandumesh , kerkesash e protestash  të peraferta me ato të 10-23 qershorit (1911)..:  I njëjti memorandum iu drejtua Portes së lartë dhe perfaqesuesve  të fuqive të medha  nga ana e pjesmarresve  të mitingut të gjërë popullore  që u organizua  të URA  E SHUSHICES (afer Vlores), ku në hyrje të këtij memorandumi  i ishte shtuar një dekleratë soldariteti me kryengritesit në Veri të Shqiperisë… Gjirokastra  bënë  Memorandumin e saj me 21 korrik (1911) . Tepelena  del me dy Memorandume radhazi, atë të dates  18   gusht  dhe atë të dates  23 gusht 1911…  Me daten 9 shkurt 1912 në  Hot  perpilohet një memorandum tjeter që u drejtohet Fuqive të Medha  të Europes  dhe  u kerkohet per të nderhyrë pranë qeverisë së Xhonturqeve per zbatimin e memorandumit të Greçes… Memorandumi  është nenshkruar nga 50 perfaqesues të Hotit, Grudes,Kelmendit, Kastratit, Shkrelit ,Shales ,Shoshit  e Kirit… Pastaj vijnë kerkesat e Krasniqes të prillit 1912 , kerkesat e Peshkopisë të datave  01 dhe  15 maj (1912) , Memorandumi i Junikut 21-25 maj 1912, kerkesat e Mitrovices  të muajit  maj 1912, thirrja e  Malësive të Gjakoves  po e muajit maj.. Thirrja e perbashket e Shkodres, Janines, ,Kosoves dhe Manastirit, perseri e muajit maj (1912), ku kjo thirrje është e botuar si trakt në gjuhet Shqip, Frangjisht dhe Italisht  nën emrin e “Organizates Kombetare te Shqiperise” me nenshkrimet e Nikollë Ivanajt dhe Simon Dodes… Në qershor 1912  nga Korfuzi studentët  shqiptar i drejtojnë një proklomat opinionit publik për pjesmarrjen e tyre  perkrah popullit shqiptare për  çlirim kombetar… Ndoshta memorandumi më me vlera, që tregon se kerkesat e Kuvendit të Greçes ishin bërë programi bazë i pavarësisë së Shqiperisë   është ai i mbajtur me 23 korrik 1912 në Sinjë të Beratit. Në këtë  memorandum ndër të tjera shkruhej : ” Keshtu pra jemi të detyruar të rrimë në mal ,gjersa të njihen të drejtat tona  dhe të garantohen me të vertetë  per sot dhe per të ardhmen…12 kerkesat  janë të njejta me ato të paraqitura në memorandumin e Greçes 10/23 qershor 1911. Memorandumi është hartuar në turqisht e  frangjisht dhe ka titullin :   Memorandum mbi vendimin e marrë nga Kuvendi i Pergjithshem i Krerëve te Shqiperisë  së  Jugut në  maje të malit Sinja , më 10/23 korrik 1912 . Ky memorandum  është nenshkruar nga 46 veta , në mes të cileve :  Pandeli  Cale  , Izet Zavalani , Mustafa Kapinova , Jaup Korça e tjer..   Po në Korrik 1912 Prishtina formulon dy kerkesat e saja autonomiste… Ndersa  Manastiri  në gusht të vitit 1912  i drejtohet me një thirjje  popullit  shqiptar për  t’u  hellur në kryengritje për lirinë dhe veteqeverimin e Shqiperisë , pasi Stambolli duket se nuk po i mbante premtimet… Perseri Vlora me 4 gusht 1912 u drejton  një memorandum  për autonomi  Sulltanit , Kryeministrit (e autoriteteve të tjera shtetrore e fetare të Stambollit). Durresi  me daten 12 nentor (1912) i drejtohet me një memorandum perandorit të Austro-Hungarise, me kerkesen  për të perkrahur autonomine ose pavaresinë e Shqiperisë… Memorandumi është  nënshktuar  nga Dom Nikoll Kaçorri , Murat Toptani, Sali Gjuka, Abdi Toptani etjerë , që pas  16 diteve (me 28 nentor në Vlore) do të nenshkruanin aktin madhorë të pavaresise së Shqiperisë… Pra siç shihet Memorandumi i Greçes gjeti  perkrahje në të gjitha trojet etnike shqiptare ,duke u bërë  programi bazë i pavaresise së Shqiperisë. Rendesinë e këtij memorandumi  e kishte kuptuar me kohë perandoria pushtuese otomane që drejtohej nga  xhonturqit , të cilet kishin derguar që me 15 qershor (1911) në Prishtinë  sulltanin “kufomë” Mehmet Reshiti –V-të, që së-bashku me funksionarë të larte të qeverisë osmane, do të shpallnin “FALJEN” , për të gjithë  shqiptaret e Kosoves që kishin marrë pjesë në kryengritjen antiotomane të vitit 1910 , por me kusht  që të denohej  programi autonomist  i Greçes… (Stambolli kishte dijeni për memorandumin e Greçes , që diten e parë të fillimit me 10 qershor).  Gjithë këto zhvillime të rendesishme që vunë themelet e pavaresisë së Shqiperisë  kanë  një  vleresim të pakrahasueshem , nese kemi parasysh se Kryengritja  antitotomane dhe Kuvendi i Greçes , zhvilloheshin në një kohë kritike  kur  gjenerali Shefqet  Tergut Pasha shpallte qellimin e tij të shfarosjes së malsoreve  në kufirin turko –malazez  (pra në Malesi të Madhe natyrale N.B.), dhe në  vend të malësorëve autokton thoshte se do të  sillte emigrant boshnjake… Për suksesin  historikë të Kryengritjes  dhe  Memorandumit të Greçes  Alabanologu ,Studiuesi dhe Diplomati  i atyre koheve , Franc Baron  Nopça ,  me  6 korrik 1912 në Gazeten austriake “ZEIT”  shkruante : “…Kryengritja e Malesoreve, ajo e një viti më parë (1911 ,N.B.)  perfundoi  në dukje me një fitore ushtarake  (të Stambollit) , por me një shpartallim diplomatik të Xhonturqeve. Xhonturqeve iu desht t’i pranonin të gjitha postulatet  e kryengritesve , pra 12 kerkesat e Memorandumit te Greçes… 

NË VEND TË EPILOGUT 

 Çdo Malësor apo shqiptar që viziton per herë të parë  vendin  ku kuvendaret tanë formuluan dhe aprovuan  12 kerkesat e memorandumit  të Greçes,ndjen emocione  dhe të ngjallin  mjaftë ndjesi.. Në keto “kushte” unë memndova të “sjell” këtu “ndjesitë” e mia nga vizita e parë në  Pllajen e Greçes (qershor 2006), në këtë deshmitare të heshtur, por të pashuar të historisë , ku ;  

“Shkembinjet ,më ngjanin  si stola e sofra të kuvendarve , 

Lendina plotë gjelbrim më dukej në postin e qylymin e tradites , 

Ahët ,”lisat” dhe druret etjerë pyjorë i enderrova si trarët e tavanit qiellor.. 

Kronin aty afer ,e adhurova si burimin e pashterrshëm ku shuhej etja e kuvendareve , që historia na e ka sjellë me  homonimin “Kroni i Krenve”.

Ndërsa me lulet shumngjyrese të lendines u mundova të “ndertoj” kunoren e lavdisë , të ketij evenimenti historik e diplomatik , që amanet e kemi në perjetsi ; se shqiptareve u ka hije jo vetem pushka top , por edhe  mendja top , por me ndjesi e kahje gjithmon nga perendimi…”. Ndaj edhe sot “ brohorasim” me krenari :

Lavdi të perjetshme kuvendit dhe kuvendarëve të Greçes ..

REFERENCAT:                                                                                                   1. Edwin Jacques “ SHQIPTARET”, histori e popullit  Shqiptare nga lashtesia deri ne ditet e sotme. Fq. 272. + Ferdinand  Schevill  “BALLKANI”,Historia dhe qytetrimi  fq.203-204.                                                                                                             2.Dokumente te shek.XVI-XVII ,per Historin e Shqiperise ,Perg. nga Injac Zamputi ,fq.289-297.                                                                                                                3.Dokumente te Shekujve …..Vell. IV (1675-1699) ,fq.130-131.                                      4*.Stavri   N. Naci  ,Pashalleku i  Shkodres nen sundimin  e Bushatllinjeve 1757-1796 ,fq.174-176.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                              5 .Kristo Frasheri , Lidhja Shqiptare e Prizrenit (1878-1881) ,fq.199 ,Ref.  F.Sumes  Rap.49 ,Shkoder 1 korrik 1878.  + At Gjergj Fishta ,Lahuta e Malesise fq.101-102.                                                                                                                                                                6 .Akte te Rilindjes Kombetare Shqiptare 1878-1912 ,Akademia e Shkencave te… Shqiperise ,Instituti i histories (1978) ,fq.30-37.                                                                          7. Po aty, Akte te Rilindjes Kombetare Shqiptare 1878-1912 …fq.92-114.                         8 .Serge  Metais , Shqiptaret nga Iliret deri tek Pavaresia  e Kosoves ,              fq.39-47.                                                                                                                                  9. Gjek Gjonaj ,gazeta  “55” date 31 korrik 2004 ,fq.18 .                                                            10 .Lulash N. Palushaj ,MALESIA dhe Fiset e saj ,shenime historike ,fq.208.                                                                                                                                                                                            +Romeo Gurakuqi ,Kryengritja e  Malsisë së Mbishkodrës  e vitit 1911 ,fq.185…                                                                                                                                                  11. At Marin Sirdani ,Franceskanet ne Shqipni dhe shqiptaret katolik në lamë  të atdhetaris , fq.139-140 , + Romeo  Gurakuqi..Po aty.. fq.127 . + At Konrad Gjolaj “CINARET” ,fq.63-65.                                                                                            12. Ismail  Qemali  ,Permbledhje Dokumentash 1888-1919 ,Drejtoria e pergjithshme  e Arkivave te shtetit 1982 ,perg. nga Teuta Hoxha ,fq.166.                                             13.  Revista “ LEKA” e vitit 1937 /1  fq.12-13.(Pjese nga Memorandumi  mbi vendimet e dhanuna prej kuvendit te pergjithshem shqiptare ne Grece ,me 10/23  te Qershorit 1911)… ( Me gjeresisht 12 pikat e Memorandumit  mund te lexohen  ne Revisten “Leka”te sipercituar…N.B.).                                                                                      14.Raport nr.43 A-B,Cetinë 27.6.1911 ,roport i Erental-Vaincetel ).                     15.D.Lugj Bumçi,”Nga kujtimet e mia ,botuar ne“Hylli I Drites”5/1944 ,fq.17-18.                                                                                                                           16.Stefanaq  Pollo , Ne gjurmë  te Historisë shqiptare (botim i Akademise Shkencave ..Shqiperisë ,fq.269-270.                                                                                17.Akte te Rilindjes  Kombetare Shqiptare ,Akademia e shkencave …Instituti i historise , Tirane 1978 ,fq.225-226.                                                                             18.Ismail  Qemali ,permbledhje dokumentesh ,po aty ,fq.166 + Akte te Rilindjes Kombetare  ,po aty ,fq.225.                                                                                   19.Akte te Rilindjes Kombetare Shqiptare , po aty ,fq.226-227.                                    20.  Po aty..fq.228-230.                                                                                                  21.Po  aty ,fq.230-231.                                                                                                      22. Po aty ,fq.232-233.                                                                                                 23.Po aty , fq.233-258.                                                                                                    24..F. Musaj  “Isa  Boletini” ,Tiranë 1987 ,fq.108.                                                       25. Franc  Baron  Nopça ,Udhetime neper Ballkan ,Kujtime…fq.290.                                                                                                                                                                26.Franc Baron Nopça ..Po aty  ,fq.358-359.                                                                     27. Gazeta “STANDARD” ,dt.05.7.2008…                                                                       28. Ndue  Bacaj Gazeta “Shqiperia Etnike” ,nr.62 ,dt.13 korrik 2004.(Kuvendi i Greçes ,Programi politik i pavaresisë së Shqiperisë.                              

29.Ndue  Bacaj ,gazeta “Shqiperia Etnike”,nr.96,dt.21.9.2006.(Per herë të parë botohet lista e plotë e kuvendarëve të Greçes).

29. Trashigimi gojore ,te mbledhura nga  autori neper  Malesi te Madhe..