Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

NJË KUJTESË E VOGËL PËR DITLINDJEN MË TË MADHE TË SHQIPTARËVE…      

by

617 VJETORI I LINDJES TË GJERGJ KASTRIOTIT SKENDËRBE (1405-06 MAJ-2022).

NGA NDUE  BACAJ 

HYRJE:  

Të shkruash e flasësh për Gjergj Kastriotin Skenderbe nuk është e lehtë, e veçanarisht në një ditë si kjo e 6 majit, që është ditlindja e 617-të e tij. Nuk është e lehtë pasi  nuk ke të bësh vetëm me një figurë historike, por ke të bësh me vet historinë  e shekullit XV . Histori e cila  pa Gjergj  Kastriotin jo vetem nuk do të kishte kuptim , por nuk do të ishte ajo që është sot në qytetrim, besim e zhvillim në Shqiperi, por edhe  në Europë… Gjergj Kastrioti ështe identiteti europerendimor , është  krenaria dhe lavdia  e pa mort e Arberisë së moçme dhe Shqiptarisë së sotme. Gjergj Kastrioti është kryeheroi ynë dy dimesionalësh ; Toksore dhe Hyjnore.  Është Ai pa të cilin ne Shqiptaret do ti ngjanim një ishulli pa identitet , apo më sakte një “çibani kanceroz” në trupin e Europes… Gjergj Kastrioti dhe vepra e tij është perjetsuar në mijëra  e mijëra faqe librash e dokumentesh, në mijera gojdhenash e legjendash, ai është “shëndërruar” në një  MIT , që krahasohet me një meteor që sa më shumë largohet nga toka , aq më shumë bënë dritë e aq më largë shihen rrezet e tija… Për ne shqiptaret , ky është një fat e privilegj i madh  që nuk e kanë pasur shumë popuj e vende të tjera.  Vepra dhe figura e Gjergj Kastriotit është pasaporta  europerendimore që nuk mund ta “grisin e shkarravisin” kurrë as  mijera vite apo shekuj, e jo më shekullaret e mëkatarët e çdo kohe të kësaj Bote. Ne Shqiptarët pas vdekjes së Gjergj Kastriotit u goditem per shekuj nga fortuna e stuhi  shekullore  të cilat lanë pas mjegull e erresirë, ku po të mos kishim në horizont  “meteorin” dritpashuar Gjergj Kastriotin Skenderbe, identiteti jonë Europerendimor do të ishte një ëndërr që nuk do të bëhej kurr zhgjëndërr…

“PAK” NGA JETËSHKRIMI I GJERGJ KASTRIOTIT NË DITLINDJEN E  617 TË TIJ.  

Sipas shumë historianëve e studiuesve  Gjergji  Kastrioti Skenderbeu ka lindur  me 6 maj të vitit 1405, 1 , në derën shquar të Kastriotëve , me prindër ; babë princin e njohur arbënor Gjon Kastrioti , dhe me nënë Vojsaven (disa studiues i thonë edhe Vojza…), e bija e kryezotit të Pollogut  të Tetovës. Kjo krahinë arbënore ishte pjesë e principatës të Balshajve dhe hynte nën influencen e Kastriotëve. Sipas dëshmisë të Gjon Muzakës nëna e Vojsaves ishte nga dera e Muzakajve. Gjergj Kastrioti kishte edhe tre vëllezer të tjer; Stanishin , Reposhin dhe Kostandinin, si dhe pesë motra ; Marijen , Vlajken , , Angjelinen ,Jellen (Lenen) dhe Mamicen…2. Ndër malet tona , per nji burrë kreshnik e div thonë se le drague, kur  lindë “me këmishë”, domethënë i  mbeshtjellun me nji pelhurë të hollë , me fletë nën sjetulla duke i dhanë nji fuqi të mbinatyrshme. Kështu mbas gojdhënash lindi edhe Gjergj  Kastrioti-Skenderbegu. 3.  Ndërsa  Marin Barleti shkruante se  pak ditë para se të lindë Gjergji, nëna e tij që ishte shtatzanë, Vojza (dikun Vojsava), kishte parë në ënderr  se u rrezua një yll prej qiellet , e duke  u ulur kadal u drejtua nga ajo e cila bani me u zmbrapë  për me i lëshue vend , e ylli  u shëndrrue në nji foshnje  përbukuri. Aasaj atëherë i ishte dhanë  me u afrua me e marrë grykë e me e puthë , por i doli gjumi e u kujtua se kishte kënë andërr. Vertet nuk kaloi shumë kohë mbas asaj andrre  e i fali Zoti ynë  nji djal fort të hieshëm , veshë me një këmishë të hollë , e në krahë të djathtë  kishte të “shkrueme”  nji shpatë , ndërsa  në sjetulla  dy lagje fletë  e në ballë kunoren…4. Gjergj Kastrioti do të rritej nën kujdesin e nënës tij Vojzes  dhe babait tij Gjonit , si dhe të vëllezërve e motrave të tij më të mëdhenjë. Gjergji si djali më i vogël i kësaj familje mund të ishte edhe më i “perkdheluri e priviligjuari” , por ato  kohë lufte e heroizmi kundër një pushtuesi mizor siç ishin turko-osmanët nuk ja lejonin ketë perkdhelje e privilegj as Gjergjit të vogël. Babai i Gjergjit , Gjon  Kastrioti (si dhe princër të tjerë arbënor) ishte në një luftë të pabarabartë kundër pushtuesve turq-osman. Duke qënë një luftë e pabarabartë pushtuesit arriten të mposhtnin edhe  fisin famemadh të Kastrioteve me në krye Gjon Kastriotin. Turqit siç e kishin zakon kur e mundnin një kundershtar per ta bërë “zap”, perveç të zezave të tjera i merrnin peng edhe djemët.  Kështu kishin bërë edhe me Gjon Kastriotin të cilit i kishin marrë peng katër djemtë e tij , i  fundit kishte qënë Gjergji.. Shtetaret turq me politiken e tyre  të shkollimit , edukimit luftarak dhe joshjes me hierarkinë ushtarake kishin menduar se Gjergj Gjon Kastriotin , këtë zog arbëri  e kishin tranformuar në një zog turku të betuar.. Por  kishin gabuar dhe këtë e vertetoj beteja “fatlume” e 3 nentorit të vitit 1443, betejë që u zhvillua në trojet shqiptare të Nishit të Kosoves, ku nisi udhën Gjergj Kastrioti (me 300 ushtarë shqiptarë) drejt Krujes së bekuar, dhe  me 28 nentor 1443 do të  valviste të lirë flamurin kombëtarë arbënor-shqiptar. Me këtë flamur  Gjergj  Kastrioti bashkoi fiset arbënore , me Beslidhjen e Lezhës (2 mars 1444), dhe kështu të bashkuar  u treguan të pamposhtur perballë perandorisë turko-osmane , asaj perandorie  para së ciles dridhej vetë Europa e kohes. Europës këto  të dridhura ja kishte larguar vetëm arbënori i lavdishem Gjergj Kastrioti –Skenderbe , i cili për  rreth  njëçerek shekulli,  në 22 beteja kishte qënë tmerri i pafund i ushtrisë osmane dhe vet sulltanve…Gjergj Kastrioti përveçse një komandont i zoti kishte qënë edhe një diplomat e poliglot i shquar. Ai zotëronte pëveç gjuhës së nënës (shqipen) edhe turqishtën gjuhën greke, italike dhe sllave.5.  Qëndresa dhe fama arbënore e Skenderbeut  kishte qënë aq e madhe (shpesh edhe me trajta hyjnore) , sa për rreth 10 vite pas vdekjes (1468) të Skenderbeut arbënorët qëndruan të pamposhtur përballë sulmeve të ushtrisë turke-osmane. Madje ushtarët dhe oficeret turq kur pushtuan Lezhën (me 1478) thuhet se hapen varrin e Skenderbeut dhe eshtrat e tij i merrnin si hajmali. Ndersa sipas një gojdhënë që ka ardhur deri në ditet tona thuhet se kur e hapen varrin , turqit e kishin gjetur zemren e Skenderbeut duke rrahur dhe gufuar gjakë të nxehtë. Ketë zemer e kishin futur në nje kuti të praruar dhe ja kishin derguar Sulltanit i cili e ruante me roje në një nga sallonet më të bukura të pallatit tij. Sulltani në një të premte në krye të çdo viti  hapte kutin dhe me një heshtë e therte  zemren e Skenderbeut ,e cila gufonte gjithnjë gjak të nxehtë… Ketë sulltani e bënte se besonte  se me ba me harrua pa ja ngul heshten atë ditë Skenderbeu ngjallej , e ateherë mjerë turqit…6. Natyrisht gojdhëna është gojdhënë. Por vepra dhe lavdia e Gjergj Kastriotit Skenderbe është e memorzuar perjetsisht në trashigimin heroike e historike të Shqiptareve , por edhe në rreth 1000 vellime të botuara në 72 vende të botes dhe në mbi 22 gjuhë  kryesore të botës…7. Disa nga këto vepra  të shkruara, (të cilat janë referncat më serioze e më të sakte edhe sot, për ata që dëshirojnë të shkruaj“diçka”serioze për Skenderbeun) , janë ato të Marin Barletit , Dhimiter Frangut , “Anonimit” Tivarasit, Frang  Bardhit, Rinaldit , Prifti Biemni, Torsunit e Ashik Pashazade (kronikanë të oborrit Osman, ndonse shkruajnë me urrejtje…), Donado Da Lezze, Zhak dë Lavardin etj. etj… Për të vijuar me korespondencën e Skenderbeut me Papët Bashkohor: Eugjeni IV, Nikolla V, Kaliksti III, Piu II, Pali II, si dhe Republikat apo mbretëritë e kohës si ato të Venedikut, Siçilisë , Napolit, Xhenoas, Firencës (ku nga frika e turqëve ndonjera ja kishte edhe me hile Skenderbeut..) etj.. Ndonjëra prej tyre Gjergj Kastriotin e quante jo vetëm aleat potencial, por edhe “Babë”, pa llogaritur levdatat e dekoratat e  Selisë së Shenjtë , ku nën drejtimin e Papa Kaliksti III  e shpallte Gjergj Kastriotin “Atlet të Krishtit”… Jehona e veprës së Gjergj Kastriotit vazhdoi jo vetem si një kujtim i lavdishem i një epoke të kaluar , por mbi të gjitha si një frymzim në mbrojtje të Europes e qytetrimit të saj  shekull pas shekulli… Albanologu dhe historian i shquar kroat, Milan Shuflaj  do të shkruante për Skenderbeun: “Qysh në gjallje Gjergj Kastriotin Europa  Përendimore  e stolisi me legjenda. Bestynia për fuqinë e tij demoniake  tek armiqtë turq sprapsi menjëherë besimin në kismet.  Imagjinata e popujve ballkanikë të shtypur nga të pabesët filloi të krijonte  nga ai heroin e këngëve  të tyre dhe të tregimeve të ënderruara… Nën Skenderbeun bërthama të shumta shtetërore u shkrinë në një shtet të vertet. Pas rënies së Konstandinopojes , Serbisë dhe Bosnjës , ky qe shteti i fundit më i madh i krishter i Ballkanit…8.

Në VEND TË EPILOGUT: GJERGJ KASTRIOTI DHE QYTETRIMI EUROPIAN..!

Nëse  në shekullin e XV , (në vitet 1443-1468) , në trojet e Arberisë nuk  do të  ‘‘shfaqej“  Gjergj Kastrioti  Skenderbe , me shpaten e tij ‘‘hyjnore“  dhe me trajtat e një “Mesie“ , kur Europa vuante prej ligështie, sot të pakten gjysma e popullsisë së kesaj Europe (femrat) nuk do të “lundronin” në  hapsirat, dëshirat, të drejtat dhe qjefet e jetës , që u garanton  qytetrimi perendimor –kristian, me koken lart, “duke numruar  yjet e qiellit”, por do të rrinin me kokën poshtë “duke numëruar gurët e sokakut”, të mbuluara  fizikisht dhe shpirtërisht , të mbyllura në mes katër mureve me pa të drejtë të perjetëshme që trupi i tyre të shohe rrezet e diellit ,  dhe në pritje të  degjimit të ‘‘trokllimës“ të ndonjë “kali“ apo diçkaje  tjeter , që i  lajmronte se një burrë, që do të ishte zoti i saj, po vinte ta kërkonte për grua (apo më sakt për skllave) të parë , të dytë , të tretë… apo të shtatë. Por ja që Zoti  e kishte ba emër të lind ky ‘‘Mesi“ ndër arbënor për të shpëtuar qytetërimin kristian në Europën e shek.XV nga pushtuesit turko-osman…9. Europa edhe sot ndaj shqiptarëve, pasardhës të Gjergj Kastriotit Skenderbe ka shumë borxhe. Mirë dje nuk i lau pasi siç thoshte Gjergj Fishta “shekujt” e kishin ba “kurva” motit, po sot që Europa e re (BE-ja) pretendon se është bërë e “ndershme”… a do t’na i lajnë ?..

REFERENCAT:

*Portreti, https://www.kultplus.com/trashegimia/ky-eshte-portreti-rralle-gjergj-kastriotit-skenderbeu-foto/

1.Shumica e studiuesve e historianë serioz  si ditlindje të Gjergj Kastriotit kanë konfirmuar datën 6 maj e jo 23 prillin që e “lidhin” me një datë të Shën Gjergjit. Kjo datë i ka përkitë kalendarit Julian, të cilin e ka korigjuar Papa Gregori i XIII-të, i cili me urdhëresën e tij:”Inter gravissimas” me 24 shkurt 1582, e reformoj Kalendarin Juliaan,177 vite pas lindjes të Gjergj Kastriotit. Ndryshimi në atë kohë ishte prej 10-të ditësh, ndërsa sot ndryshimi ndërmjet Kalendarit Gregorian dhe Julian është rritur në 13-të ditë, pra data 23 prill sipas kalendarit Gregorian që perdorë sot bota e civilizuar, duke shtuar 13 ditë shkon te 6 maji, madje disa zona Shën Gjergjin e festojnë jo me 23 prill, por me 6 maj. 

2.Fan  Noli , Historia e Skenderbeut ,fq.19 ,Tiranë 2015.

3.At Marin Sirdani , Skanderbegu  mbas gojëdhanash , fq.21 ,botime franceskane , Shkodër 2008

4.At Marin Sirdani ,po aty , fq.21-22.

5.Marin Barleti; Historia e Skenderbeut, fq.57, Tiranë 1967.

6.At Marin Sirdani ,po aty ,fq.97.). 

7.Gennaro Francione ,po aty ,fq.194.

8.Milan  Suflaj ,Histori e shqiptarëve të Veriut… fq.36-37 ,Prishtinë 2009.

9.Ndue  Bacaj, Kumtesa me titull”Gjergj Kastrioti “Mesia” që mbrojti qytetrimin Kristian në Europë e shek.XV”. Mbajtur në Tuz në vitin 2005, në Akademinë  solemne të organizuar nga SHKA “GRUDA”me rastin e 600 vjetorit të Lindjes të Gjergj Kastriotit Skenderbe.

NË VËMENDJE, 20 VJETORI I MUZEUT ETNOGRAFIK I MALËSISË (2002-01 MAJ-2022)  

by

NGA  NDUE  BACAJ  

MUZEU ETNOGRAFIK I MALËSISË, OSE “MALËSIA” E DËSHMIVE 3000 VJEÇARE TË  RRËNJËVE ILIRO-SHQIPTARE.

HYRJE:

Me daten 01 maj 2002 në trojet etnike shqiptare të Malesisë së Madhe (Lekaj Tuz, Mali i Zi), fotografi profesionist Shtjefen Ivezaj me ndihmen e bashkeshortes së tij, Gjyste Ivezaj do t’a kthenin shtëpinë e tyre në muze, në atë kohë shumëkush shprehu habi për këtë saktrificë, shumkush i uroi dhe ndihmoi, por kishte edhe nga ata që këtë punë e sakrificë e quanin një ëndërr që do të shuhej shpejt e deri një ide të “çmendur” të ketij burri, atëherë rreth 65 vjeçar. Mirpo idetë e medha të shoqëruara me punë të mëdha atdhetarie duket se i ndihmon edhe vetë Zoti…

MUZEU ME RISI HISTRORIKE SIKUR TË ISHTE 3000 VJEÇ…

Muzeu Etnografik sot është pasurua mjatueshëm për të qënë një vepër monument autoktonie që pershkruan e mbartë jo vetem një rrugë historike, por me eksponatet arkeologjike dhe etnografike nderton një “autostradë” autentike; të drejtë, pa rrugica e pa kthesa, që të çon vetem në zemren e Europes antike e moderne. Mrekullia e ketij muzeu tashmë i ka kaluar kufijet lokal e ata kombëtare ai nuk është më vetem pronë e Malesisë së Madhe (të dy anëve të kufirit politik), dhe e patrioteve fisnik që e krijuan Shtjefen Ivezaj me bashkeshorten tij Gjyste Ivezaj, por është pronë e pa kontestueshme e historisë të autoktonisë rreth tremijë-vjeçare të ketyre trojeve Pellazgo-Iliro-Arbënore-Shqiptare…. At Shtjefen Gjeçovi rreth një shekull më parë do të shkruante : “…Visari i jonë, historia jonë gjinden të mbulueme nën DHE, se mbi ketë visar mbeshtetet jeta e kombit. Një komb që s’ka histori të veten konsiderohet i vdekur. Që ketej shtrohet detyra e zbulimit e të studimit të kesaj historie nga vetë shqiptaret… Sa rrënime faltoresh të vjetra janë dermuar prej të huejve, sa vorre, suka e qytete janë çilë e shkatërruar, që sot s’u duket ma fije, sa tumula 3000-4000 vjeçare janë rrafshue, sa rrasa, shtylla, kapitoj etjer, që kanë ndejë në gjum të ambel…e sot si gjenë ma aty…Të njitena kah Shkodra, kah Kopliku e Vuksanlekajt….e do të shohim prej gropash sa visare janë nxjerrë e bajtë prej të huejt..”.1. Studiues francez që ka qenë edhe konsull në Shkoder –(Hyacinthe Hecquard) në studimet e tij theksonte se : “…Kur turqit pushtuan Shqiperinë e Eperme në fushë gjendeshin Fshatra, Kisha, dhe Keshtjella …të cilave u ka mbetur vetem nami …”.2. Ndersa Shtjefen Ivezaj me eksponatet e muzeut i ka kthyer edhe nishanin historisë së autoktonisë të këtyre trojeve Iliro-Shqiptare.  Eksponatet e muzeut na zgjojnë kujtesen edhe per madhështinë e qytetrimeve që kanë “lulëzuar” në qytete , qyteza apo qytetet -kshtjella të Diokles, Medunit, Tivarit, Budves, Ulqinit, Vranines, Klementianes, Dinoshes, Qytezes Hotit, Marshenjit, Ballezes, Potgorës, Shkodres, Drishtit etjer.. Per keto qytetrime, ndertime e zhvillime të hershme e të mrekullueshme që kishte arritur të ndertoi iliro-shqiptari, por të rrënuara më vonë ndër shekuj , profesori dhe studiuesi Giuseppe Gelcich (Xhuzepe Xhelçik), në vitin 1898 do të shkruante : “ I zgjuar nga natyra dhe i paisur me një shije të jashtzakonshme, Shqiptari i kishte stolisur qytetet e veta me monumente artistike shumë të çmuara, të cilat u zevendësuan pa shenjë e pa dukë nga kulla ciklopike zetjane dhe nga ledhet mbrojtëse venedikase . Shto edhe goditjen e pa mëshirë që i shkaktuan shpatat dhe zjarret perpirëse, që i shpartalluan ato qytete fatëkeqija. Kështu heshtën përgjithmonë sa e sa punishte, që e kishin bërë zakon të dergonin në vendet e Ballkanit, në të dyja brigjet e Adriatikut e deri në Maqedoninë e largët punime fort të hijshme në argjend, në fildish, në koral, në sedef, si dhe lesh e armë të atilla që konkuronin edhe ato të Damaskut ; krahas ketyre prodhonin edhe orendi prej bakri shumë të sterholluara nga çdo anë . Qendismat me fije ari, me të cilat deri në atë kohë pelqenin të stoliseshin të mëdhenjët e vendit dhe gratë më të bukura të Ballkanit, e kishin prejardhjen kurdoherë nga Shqiperia.”.3. Nderkohë trojet tona kanë qenë të banuara mijera vite më perpara, që në kohrat primitive, ku me ketë rast po “dallojmë” trojet e Grudes, nga Dinosha në Selishtë, në Kelmend e më gjërë ku gjinden shpella që dëshmojnë se janë perdorur per banim qysh në parahistorinë e mugët.4.

EKSPONATET  E  MUZEUT…
Eksponatet arkeologjike, por edhe etnografike të ketij muzeu nuk janë të veçuara nga krahina e qytetrime të “tjera” Iliro-Shqiptare, ato kanë të njëjten kulturë e të njëjtin zhvillim . Këtë e tregojnë eksponatet e gjetura të kohëve  të hershem,  të mesem e  të vonë, figurat prej balte , enët një dhe dy vegjake (vorba apo qypa) prej balte dhe prej qeramike, pa pikturim dhe me pikturim të shek.VII-VIII mbas Krishtit, fibulat e bronzit, varset e bronzit , unazat, vathët, bylyzykët, terrakotat, sëpatat, figurat (prej balte) antropomorfe, shpatat, thikat e bronzit eksponate të ndryshme hekuri, bakri, bronzi e tjer..Të gjitha këto eksponate janë të njëjta me ato të gjetura në trojet e tjera etnike Iliro-Shqiptare, duke përfshirë edhe ato troje që sot janë jashtë kufijëve politik të Shqipërisë e Kosovës.

“INVENTARI” ARKEOLOGJIK E ETNOGRAFIK I MUZEUT

Ekspnatet arkeologjike të gjetura nëpër trojet e Malesisë e Shqipërisë (të ekspozuara në muze) tregojnë edhe “kulturë” të njëllojtë me ato të Europes si ; Sakica e hekurit, Fibula e bronzit, unazat, lloje vathësh etjerë, që janë të ekspozuara edhe në muzeun Britanik, në muzeun e Athines dhe në muzeun Gjerman etjerë, ku zbukurimet mbajnë skema peshkimi, gjahu, zogjesh, figura njerzish, luftëtarësh dhe vizatime gjeometrike..5.  Eksponatet arkeologjike dhe etnografike Iliro-Shqiptare kanë qënë të vlersuara prej kohësh edhe nderkombetarisht. Për këtë po “kthehemi” në vitin 1925, kur në ekspoziten misionare të Vatikanit në Romë, Shqiperia bënte një figurë të mirë, me praninë e veshjeve të saj karakteristike (kombetare të veriut N.B.), të armëve të lashta, dhe të objekteve të tjera të bukura të karakterit etnografik. Në vitrinë ishte ekspozuar e vlersuar edhe matriali arkeologjik. Delegati i Gjermanisë në ekspoziten e Romës duke parë ketë koleksion tha : “Me keto vjetersina Gjermania mund të paguaj një kest të madh të borxheve të luftës ( luftës parë botrore). Megjithatë Shtjefen Gjeçovi mbeti i varfer..6.  (Siç ka mbetur edhe Shtjefen Ivezaj i muzeut etnografik të Malesisë.). Vlenë të shenohet se më perpara, në vitin 1905 Shtjefen Gjeçovi i kishte treguar arkeologut gjerman dr. Paal Traeger disa objekte të gjetura në një varr në Kodër-Bogëz (Laç-Kurbin), në mes të cilave edhe një unazë të vjeter me mbishkrim, ku Gjeçovi i kerkoi ta ndihmoi per ta identifikuar, arkeologu gjerman nuk i tregoi gjë, por ja vlersoi 7 napolana flori, Gjeçovi me një perbuzje ju pergjigj: “ Me mi dhanë 400 napolona nuk e shes, por veç deshta me ditë kohen dhe çmimin e vjetrsisë..”.7. E cilesova ketë “episod” se dhe krijuesi e themeluesi i muzeut etnografik të Malesisë z.Shtjefen Ivezaj ka pasur oferta për ti shitur eksponatet e muzeut, por ai nuk ka pranuar kurr t’i shesë këto vlera kulturore-historike të Malësisë e Shqiptarisë.. Eksponatet e muzeut janë të vjetra sa historia e tyre, por ka edhe të “prodhuara” në periudha më të vonshme, por edhe keto eksponate ruajnë me besnikri trashigiminë historike dhe kulturore, që të parët tanë autokton i trashiguan këto vlera jetësore e zhvillimore nga njeri brez në tjetrin, duke ruajtur edhe emertimet gjuhësore Iliro-Shqiptare… Duke vrojtuar me kujdes shumë eksponate të ketij muzeu, të shkon mendja te fiset ilire, Labeatet e Diokleatet që popullonin trojet e Malesisë Madhe Etnike e më gjërë, të cilët kishin mësuar që nga fundi i mijëvjeçarit dytë para Krishtit, se si të nxirrnin hekurin nga minerali ..që deri në shekullin e IX (para Krishtit) ky metal i rrallë perdorej kryesisht per zbukurime.. Ndërsa pas këtij shekulli filloi të bëhëj metal i zakonshem për vegla pune, orendi shtëpiake dhe armë..8.
DISA NGA ALMISET APO ORENDITË SHTËPIAKE NË MUZE:

Në Muzeun Etnografik të Malësisë janë të sistemuara eksponate të ndryshme prej balte, druri, qeramike, hekuri, bakri apo remi siç i kanë thënë malësorët … Aty ka të ekspozuara edhe prerje te hershme monedhash, por edhe copa tjegullash apo tullash Ilirike e Italike… Muzeu është i pasuruar me enët dhe almiset shtepiake si ; sofren, sininë, tepsinë, magjen, qethin, lugët, lugjet, lugicën, fulteren, kusiat, soxhakun, kakinin, vargonjtë, mashën, sahanin , bulieren, tejen, duaqit , kotrovën, qypin, babunen, vegshin, vozgën, damixhanin, enët një e dyvegjake, kryporen, tpinin, sheken, mokren, xhezen, filxhanat, kupen, thiken, grihen, limen, gershanët, gjylpanën, postin, trupicën, stolin , shilten etjerë. Për bulierën me të cilën transportohej e ruhej uji, që malësorët e vlersonin si simbol të jetës duke thënë, “Uji është jeta, ku ka ujë ka jetë etjerë..”. Por me këtë enë uji shpesh kanë lidhje edhe pak “sherre”, e shumë dashuri në mes vajzave e djemve, pikrisht kësaj i “kendon” edhe i madhi i letrave shqipe Martin Camaj me vargjet :
“ Zade moj Zade, si nuk pëlcas,
sa uji bjen në bulier,
çoje ruben e nepëm ujë me tas,
Zade moj vashë
Buza mua shqim ma terë .”
Ndersa vlen të kujtohet se sofra është pararendësja e tavolines së sotme, që është perdorur nga të parët tanë si orendi shtëpiake shumë e rendësishme, rreth të ciles uleshin burrat , paria, gratë, femijet, por edhe miqtë e të ftuarit e tjerë . Sofrat kishin edhe misione e emertime të ndryshme si: “Sofra e bajrakut (flamurit), sofra e fejesës, sofra e dasmes, sofra e udhës së mbarë bijës, sofra e mirseardhjes nuses, sofra e drekëve, sofra e pajtimit, sofra e puntorisë, sofra per mikun, sofra e përgimit, sofra e ndrikullave, sofra per nunin, sofra e probatinisë, gostia e thiut.”. 9.  Burrat rreth sofres uleshin këmbëkryq, ndersa gartë rrinin ndër stola. Pranë sofres duhet ndejur brijaza, duke ndejë nga sofra vetëm njerin gju, per të mos marrë vend shumë. Per të treguar sa miq pat shtëpia, perdorej njesia e matjes – sofër, të cilës i qasen 11 vetë për të ngrënë në të…10.  Risia sinjifikative e kësaj orendia shtepiake Iliro-Shqiptare është se u ka qëndruar shekujve dhe është “simboli” i formës saj të rrumbullaket.. Edhe sot kur zhvillohen bisedime që kerkojnë “vlersim të barabart” partnerësh dhe homologësh perdoret ” e bija” e sofres, tavolina e rrumbullakët…
Në muze qendron hieshëm edhe djepi ku u perkunden me kenget e zemres së nënës për atdhedashuri, kreshniket e ketyre trojeve e maleve që nuk e lanë kurr Shqiperinë-nanë pa djal në votër.. Kengët e Djepit (ninullat) që kendonin nënat shqiptare janë të shumta, e me karakter, trimërie, fisnikërie , bukurie, dashnie, besnikërie e mbi të gjitha atdhetarie… Djepi me foshnjen në të është njohur edhe si “mjet” i vlefshëm , që “ndalonte” pushkën e pajtonte gjaqe në mes shtëpiave e familjeve. Per këtë fetari , atdhetari dhe filozofi i njohur at Anton Harapi do të shkruante: “ …Kur ishin punët e pezmatueme… e s’punonte hatri as fjala e kujtë  , na gjithmonë  kemi marrë nji foshnje në djep, kemi zgjidhë burrat ma  të mirët , kur kemi mujtë kemi marrë me veti edhe klerikë, edhe i kemi shkue  të zot  të shtepisë  n’derë të oborrit , per me na falë e dhanë besë  për hatër të Zotit e të asaj foshnje . Aty  në derë  pa hij mbrendë  kemi permbysë djepin me gjithë foshnje, e kemi pritë të dalë i zoti i shtëpisë me na  ndeshë e me na sjellë mbarë atë djep; pastaj na  ka shti mbrendë dhe na  ka dhanë besë si e lypte nevoja. Por kur i zoti i shtepisë nuk ka dalë me i ndeshë njerzit  që i kanë në derë , e as se ka prekë djepin , atëherë  asht marrë vesht  se nuk don me dhanë  besë , e na pa i hij  mbrendë aspak , jemi nisë e shkua ndër shtëpijat tona. Zotni me i çue kujë djepin  në derë asht ma e mbramja e ma e fuqishmja  mënyrë per me ndërmjetsue…”.11.  Në ketë muze të bien në sy edhe “almiset” me të cilat punonin gratë e shtëpisë së malësorit shqiptar si shtroje, mbloje e veshje prej leshi si vekët, gerhanët, furka me bosht e tjer. Shpesh herë kur lindëte vajzë thoshin ka “lindur” furkë, ndersa kur lindëte djal thuhej ka lindur “pushkë”… Për furken ka edhe një histori të “vogël” që mendova ta citoj: “ Nën emën furkë permblidhen, të thuash, të gjitha rangët e detyrat e grues në familje…. Furka asht almistra që e perdorin granija per me tjerrë me të…. Perdorimi i furkes kapet deri në ma të hershmet mote të historisë…”.12.  Në muze i është bërë vend edhe gurit gjakut e tjer (si mjekim popullor). Por në muze shihet edhe një derë e vjeter me moshë mbi 170 vjeçare, e cila i perket shtepisë të Smajl Martinit të Grudes dhe bijës tij Tringës e cila hapi edhe shkollë në Grudë duke sakrifikuar pasurin e saj..
EKSPONATET E MUZEUT TRASHIGOJNË EDHE GJUHËN ILIRO-SHQIPTARE

Eksponatet arkeologjike të muzeut  ruajnë një histori të “heshtur” të punës e jetës së këtyre trojeve,  kryesisht me karakter  bujqesor… Në muze kemi almise që përgatiste vetë bujku dhe ishin të  “konsumueshme” si parmenda, shtjeza , trina , grada , koshi , koshiqi , kosherja e bletve ,  krozha , rrota e qerres, kulari , zgjedha , qaforja , hosteni , kamxhiku etj. Por mbi të gjitha  në muze janë të ekspozuara almise apo vegla bujqësore të cilat trashigojnë edhe emra në gjuhen Iliro-shqiptare , disa nga të cilat perdoren edhe sot si : Kazma , Shati , Kmesa , Kiza , Kosa , Kosorja , Sëpata , Latusha , Lopata , Drapëri , Parmenda  e  Plori me paime të tjera për pënden e qeve e për kalin… Por keto vegla bujqesore  na kujtojnë edhe bimët  që kultivonin të parët tanë dhe ruajnë edhe sot  emra të trashiguar nga ilirishtja  si; Gruri, Elbi ,Thekra, Tershana , Meli ,Qiqra , Fasulja  , Batha , Lakra, Pjepni , Preshi etj. .Nga ilirishtja trashëgojmë edhe emrat e disa pemve frutore si Kumbull , Qershi , Pjeshkë , Fik, pjergull..etj. Gjithashtu  nga ilirishtja e kanë prejardhjen fjalët  kalli , kallëz, plis, bluaj , hedh ,mbjell , shijë , byk, kashtë etj. 13.  Duke parë ketë tashigimi të këtyre fjalëve dhe emrave iliro-shqiptare që kanë “rrugëtuar” prej qindra e mijera vitesh të pa trandura nga stuhitë e mungëtirat e shekujve na duket se tingëllojnë aktuale edhe fjalet : ” Shqiptar vëlla duaje gjuhën tande me një dashni të përflakëshme , jeto për të e vdis per të… e mos t’na dhimbset jeta per dashni të gjuhes…sa të kesh gjuhen ke me kenë edhe ti vetë..”14.  Me këto të dhëna arkeologjike perputhen edhe vargjet e Klaudianit, poetit që i perket fundit shekullit IV dhe fillimit te shek.V. kur ai shkruante :
“Ai (bujku ilir) i pertrinë me grihen e tij kosat e nxira nga ndryshku,
i bën te shkelqejne shetrit e demtuar nga mosperdorimi, …..
dhe e mrekullon parmenda, të cilen rishats në dorë e mori,

plisa dheu dhe aromë mbjellje nxjerr.
E ndersa pret pyje e shkurre, këtë tokë të re, e kthen në ara e vreshta…”.15.

Duke parë me imtesi edhe disa paisje e mjete që u kanë sherbyer para-ardhësve tanë si bujqë, nuk duhet të harrojmë se Iliret pershkruhen si mjeshtra të kultivimit të vreshtave dhe krijues të llojeve të zgjedhura. Iliret kanë punuar si mjeshtra deri në GALI (Franca e sotme)… Në shekullin e parë mbas Krishtit lavdrohej për prodhim vere një lloj rrushi ilir me emrin “BALISKU”. Madje Plini i vjetri i krahasonte cilesitë e rrushit “Balisku” me coccolobis-in në Spanjë. Në viset Ilire prodhohej me shumicë elbi, nga i cili nxirrej një pije me emrin SABAJEN, pije e cila ka qenë e perhapur dhe është perdorur deri në mesjetë.16.

ARMËT E MUZEUT 
Në muze shikon disa nga armët që mbajur malësori shqiptar ndër mote e shekuj, si taganin, kurtjelen, shpaten, harbinë, huten, peticen, mauzerren, livoren, gjerdanin e fishekeve, veglat e pastrimit e vojimit të armëve e tjer. Armët kanë qenë të shumëllojshme, ato kanë ardhur tuj u permirsue. Studiuesi dhe etnografi At Kolë Berishaj i ka rënditë këto armë edhe sipas një dëshmie të marrur nga një plak 115 vjeçar nga Arza e Traboinit (Ucë Tomë Gjelaj) . Ai armët e zjarrit i “rëndiste” : -Huta e zakonshme apo huta kacaturrë, – Kapsulaça, – Huta Martine , – Kapaklija, – Berdanka , -Ostrogusha , -Novica…… Pos këtyne ka pasë edhe armë të tjera që malësorët shqiptarë i “thirrnin” me emrat : -Xheverdare , – Karajfile , – Ltine, – Breshane , – Novicë, – Dodume… Armët shqiptari i ka mbajtë për mbrojtjen e vet, për mbrojtjen e vendit, si dhe për stoli e për plotësimin e trupit vet. Në mentalitetin e vet, burri shqiptar është kenë i hjeshëm me shkua me armë, sidomos kur janë mbledhë në log të kuvendit. Kudo e kurdo me pa shkue pa armë i asht dukt vetja si i çuditshem, si i ngathun e si me pasë diçka mangut. Shqiptari pra s’ka mujtë me ndejë pa armë. Armët të shumtën e herës i ka marrë në luftë, por kur s’ka mujtë ndryshej ka shitë kaun e kularit dhe e ka ble pushkën e pa të nuk ka ndejë. Pushkën e ka mbajtë “nuse”: të pastër, të dlirtë si pasqyrë.  Për armë edhe janë betue (kanë ba be). Kur burri shqiptar ka thënë : “Pasha armët”, shqiptari as të ka rrejtë as të ka hangër fjalët. Për armët edhe janë lavdue…17.  Ndërsa një studiues huej i fundit të shekullit XIX për “dashurinë” e shqiptarëve për armët do të shkruante : “Dorezat e revoleve që shqiptari mban në brez , janë të gjitha të gdhendura dhe të zbukuruara, por po i pelqeu më shumë pushka, ajo është e gjatë, e hollë dhe njësoj e gdhendur dhe e zbukuruar, shpesh me gurë të çmuar, me një gdhendje të artë për gjatë tytës.18. 
Siç tregon historia jonë, armët kanë qenë “shokët besnik” të pandarë të malësorve e shqiptarëve ndër mote e shekuj, shpesh edhe në kushte mbijetese. Duke parë se shqiptari dhe arma e tij kanë qenë gati “sinonim” i njeri tjetrit më shkon mendja te vargjet lapidare të homerit shqiptare (At Gjergj Fishtes):
“…Kemi këndue po armët besnike
Që flakërue kanë në dorë t’Shqiptarve
Kah kanë dekë për besë jetike
Kah kanë dekë kta, per DHE t’parëve..”19.

Mrekullisht e pershkruajnë jetën dhe perpjekjet e të pareve tanë vargjet “bashkohese” me trojen shqiptare të shekullit XIX, Vraninen… me titull :”Shqiptari” nga të cilat “zgjodha” tre vargje të citoj:
“…Çfarë ka ma të shtrenjtë e ban fli per çdo gur Shqipnie !
Asht permendore , madheshtor në vorfenin e vet,
po e preke ku i dhemb, në komb e në nder, të pret e të vret !.20.                           

VESHJET E GRAVE E BURRAVE NË MUZE 
Në ambientet e muzeut janë të ekspozuar veshjet kryesore të malësorve e malësorëve me në krye xhubleten… Ka mbetur unik krahasimi qe i bënë xhubletes studiuesi hungarez Daniel Kornidez në vitet 1753-1754 kur shkruante: “As palloi, e as ylberi nuk kanë aq ngjyra sa xhubleta e grave kelmendase .”21.  Xhubleta…në muze…na kujton se  kjo ishte veshje unike , e bukur e fisnike e femrave iliro-shqiptare . Në xhubletë edhe sot  “bashkëjetojnë”: trashëgimia , historia, e pse jo edhe nostalgjia. Xhubleta në “luftë” me “harresen”, ndër shekuj gjeti “çerdhen” e mbijetesës mijëra-vjeçare, në veriun e Shqiperisë në pergjithsi dhe në Malësinë e Madhe në veçanti. Te malësorët u ruajt më gjatë e më mirë se në asnjë trevë tjetër iliro-shqiptare kjo veshje, dhe trashëgimia e saj të pakten  rreth katërmijë-vjeçare. U ruajt nga stergjyshet , gjyshet e nënat tona nga njeri brez në tjetrin. Xhubleta u ruajt jo vetëm si veshje me vlera të papërsëritshme të traditës popullore shumëshekullore  , por edhe si veshje në të cilën “shkruhej” histori jete , zhvillimi , civilizimi, bestytnish , besimesh etj. Nëse historia e popujve të tjerë  të lashtë u trashëgua duke u shkruar në “hiroglife” të  gdhëndura në gurë e mjete të tjera “rrethanore”, te   iliro-shqiptarët kjo histori u trashëgua edhe e “qendisur” në mesazhet . ngjyrat , simbolet e  figurat e xhubletës. Xhubleta ka qënë edhe objekt i shumë studiuesve dhe albanologeve, që nga Hoernes, Wide, Evans, Vasitis, Nopça etjerë, por ne po shkepusim pak rrjeshta nga ajo çfar shkruan ilirologu i njohur kroat Aleksender Stpçeviç.. : “Gratë Ilire visheshin me…xhubleten..që mbajnë hyjneshat lokale dhe gratë valltare … Hyjnesha Diana vishej me ketë veshje në formë kembane të qendisur mrekullisht prej qindra figurash e bojnash. E kjo veshje grashë (xhubleta) është ruajtur mrekullisht te shqiptaret e Shqiperisë së Veriut…”.22.  Perveç xhubletes në muze janë të ekspozuara edhe veshje të tjera si xhoka , postava , rubat (shamiat) e kokes të grave që janë trashigimi Ilire, madje edhe shamiat e bardha që shpesh lidheshin si kapica mbi kokë, janë trashigimi Ilire, që kishin per qellim të ruanin floket nga pluhrat, por edhe të mos fshihnin hiret e fëtyrës së grave Ilire…23.  Gjithashtu në muze gjinden edhe “paime nusesh” si duvaku, masha me vargjë , çorape, gubere, pshtjellakë , opakë me vaq , perqagëzat (nxirreshin prej lëkurës dhive e perdridhen sikur të ishin pej prej boshtit) , këputët , krozha e nuses, si dhe arka ku futeshin teshat e nuses . Arka me teshat e nuses sterpikeshin me ujë të bekuem. Kur arken e nuses e çonin në shtepinë e djalit (që martohej) e prisnin me këngë e gëzim, si :
“Po shëndritë rruga mbarë,
po na vjen arka me pajë,
eja nuse ardhsh e bardhë,
ardhsh me baft e me nafakë,
na e paç jetën e gjatë,
ty të gëzoftë djali n’konak !.”.24. 
Gjithashtu në muze janë të ekspozuara stoli si ; varse, vargj, vathë , unaza e ornamente të tjera zbukurimi per gratë.
Në muze një vend të rendesishem zënë vjeshjet e burrave që etnografi malësor At Kolë Berishaj i “shenon” me fjalët, petkat që ka bajtë burri, duke i renditur : -Gjurdi, – Gubere, – Xhabadan, – Mitan, – Jelek, -Kmishë , – Sahat e qastek, – Brez, – Xhakçir (tirqit), – Këputë, – Opakë ( me vaq, me saftjan, me krygjëza e gogisht), – Qeleshe (kapicë plisit), – Shalli (shtatë pash), – Padifoga me duhan, – Të dhezmet (gur, unur e kaf) , – Kamishi (çibuku , sipësinë)…”.25. 
Nga veshjet e burrave menduam të “veçojmë” disa nga keto si ; kmishën e burrave me origjinë ilire të qepur me dorë nga gratë, per të cilen një famulltar –etnograf e historian ,(Lovro Mihaçeviq), ka mbledhur një këngë vaji të gruas për burrin, që i kishte qepur e qendisur një kemishë, por që nuk kishte arritur ta gëzojë, ku në mes të tjerave i thoshte :
Njikët këmishë ti me m’ia çue
Edhe thuej ti Gjonit tem,
Ruaje mirë o more trim,
Me flokë t’kresë e kam qendisë,
Me lotë t’mi e kam ujtisë,
Me lotë t’syve e kam shpërla,
Në zjarm t’zemres e kam tha”.26.

Në shenimet e një udhëtari e studiuesi (të huej) në Ballkan e në Shqiperinë e fundit të shekullit XIX (nën pushtimin osman) do të gjejmë të shkruar: “Populli që të bie më shumë në sy janë Shqiptarët. Burrat janë shtatlartë dhe zeshkan, me tipare të pashme dhe të rregullta…Shqiptari më la pershtypjen e një sqimtari . Ai dëshiron që xhamadani i tij të jenë i qendisur me serm e flori..”.27.  Me vlera të rendësishme autoktonie është trashigimia dhe hershemria e kapicës apo qeleshes së bardhë të burrave, e cila sipas studiuesve e historianeve është trashigimi autentike e asaj që mbanin para-ardhesit tanë Ilirët.28. 
VEGLAT MUZIKORE..:
Një vend të rendesishem në Muze zënë veglat muzikore si lahuta, fyelli, zymarja,  çiftelia etjerë, me të cilat të parët tonë i kenduan bukurisë, trimerisë e trojeve shqiptare. Këto vegla muzikore popullore shoqëruan, “prodhuan”, zbukuruan, hijeshuan dhe i rriten vlerat folklorit autentik malësor e shqiptar, per të cilin at Gjergj Fishta do të thoshte : “Folklori asht pasqyra e kthejlltë e psihes së kombit, asht rrasa e mermerit me të cillen historija zgavron t’endunit e të shndritunit e popujve, asht cehja e pashterrshme e gjuhsisë e letersisë kombtare. Folklorin do ta shqyrtosh po deshe me shkrua historinë e kombit…29. 
Per veglat muzikore të të parëve tanë Ilir, shkruan edhe gjeografi e historian i njohur Straboni (i cila ka jetuar rreth vitit 63 para krishtit deri në vitin 20 mbas Krishtit). Nga i cili citojmë : “(Ilirët)- Dardanët ….muziken nuk e lënë menjëanë, po perkundrazi perdorin gjithmon fyej e vegla me kordha..”30.  Ndersa një studiues dhe etnograf shqiptar e përshkruan mrekullisht rendesinë e këtyre instrumenteve folklorike kur shkruan : “..Malësori kur merzitet kap Lahutën, fyellin, zymaren etjerë dhe i bie duke e percjell me kangë të permallshme. Këndon diten në maje të ndonjë krepi, ose në hije të ahit. I bahet se dielli ka ngel kah e ndie, se zogjët janë grumbullua rreth tij si të marrun mendësh, se krojet e gurrat kanë ndalue e nuk qesin ujë per mos me ba zhurmë… se shkembinjtë kanë ngreh kryet prej habijet, ndersa hëna dhe yjet e natës i duket se e degjojnë me kënaqesi..”.31.  Lahuta veçmas si vegël muzikore popullore e tradites , ka qenë “shoqëruese” e malësorve në raste gëzime edhe në raste luftrash .  Një gjë të tillë e cilëson edhe  Kral  Nikolla  (i Malit te Zi)   në poemen e tij “Kryengritja e  Malsorvet “ (Malisorski  Ustanak) të vitit 1911 , nga e cila citoj:

“…Kelmendasit …luftojnë rreptë … ,

Gjysa e këtij bajraku kanë  lahutat mbas shpine ,

Për me këndue gjatë luftimit ,

Lumnit e veta të fitimit …”. 32.

EKSPONATET , HISTORI AUTOKTONIE 
Eksponatet dhe inventari arkeologjik i muzeut janë nga më të thjeshtat e deri ato të zbukuruara me figura e skalitje të ndryshme dhe me simbolika vendase që nga ajo parakristiane e Diellit e deri ato Krisatine etjerë… Muzeu me gjithë këto eksponate arkeologjike dhe etnografike që mbanë brenda me një histori autoktonie Iliro-Shqiptare rreth tremijë-vjeçare…të cilat të duket se të thonë:
“…Fis ma t’vjeter kund nuk ka ,
se asht ky fis n’za i Shqiptarit,
në mes t’cilit punët e mëdha ,
për Europë xunë t’enden sparit …”33.

Inventari i shumtë i eksponateve arkeologjike dhe etnografike të muzeut që e shohim na shpalos jo vetem historinë iliro-shqiptare në pergjithsi, por mbi të gjitha, historinë e qytetrimit dhe zhvillimit të dy fiseve të njohura Ilire të ketyre trojeve ; Labeateve dhe Diokleateve (që “ndaheshin” dhe bashkoheshin “këtu”..), të dinastisë shqiptare të Balshajve etjerë deri në ditët e sotme.
Ndërsa ne banorët e këtyre trevave shqiptare, ( sot disa edhe “malazeze” ), me ndergjegje apo pa ndergjegje jemi trashigimtaret direkt të ketyre fiseve Iliro-shqiptare, gjë të cilën e tregojnë jo vetëm shumë zakone, doke e tradita jetësore të “perbashkëta”, por edhe eksponatet arkeologjike dhe etnografike të ketij muzeu.. Prej shekujsh në hisen e truallit tonë kanë mbirë edhe farëra të huaja që na kishin sjellë ndër shekuj erërat e lindjes.. Ku shpesh nga keto farëra të huaja mbinë dhe u rriten bimë të harlisura (edhe me “hormonet” stimuluese të Europes plakë), sa që kerkuan të na marrin edhe hisen e diellit, tokes dhe qiellit, që na kishte falur vetë krijuesi të parëve që me krijimin e jetës mbi këto troje… Muzeu me inventarin e tij arkeologjik dhe etnografik të mbledhur dhe sistemuar nga etnografi erudit Shtjefen Ivezaj është një dëshmi monumentale e vijushmerisë historike Iliro-shqiptare me kahje vetëm europiane-përendimore…

PAK FJALË NË VEND TË NJË EPILOGU

Muzeu  etnografik i Malësisë (edhe pse vetem në disa metra katrore, në katër dhoma e një koridor), me inventarin e tij arkeologjik dhe etnografik ruan në vetvehte rrënjë Iliro-Shqiptare të pa “thara” kurrë, edhe pse mbi trojet tona etnike vërshuan më shumë acare, rrëbeshe e stuhi se ditë të mira me diell… Ndaj themi se muzeu etnografik i Malësisë është Malësia e dëshmive 3000 vjeçare të rrënjëve Iliro-Shqiptare, si dhe krenaria jonë…, krenari e cila më ngjason me vargjet  brilante të gjermanit Dr. Gerhard Geseman me titull: “Krenari Shqiptaresh”, nga e cila zgjodha të citoj:

“… E ruajta, e mbrojta, u gjakosa për këtë tokë,
ndër motet ma të veshtira pushken pata shok.
Në lahuten time do ta gjesh historinë,
të lashtë sa rruzulli për mua, për Shqipërinë!
Më ka lindë shqiptarja e ashpër e fortë,
midis dhenëve dhe krismave, mbi shkambin e ftohtë,
Më ka mbeshtjellun me shallin e leshtë e të ngrohtë,
pshtjellakun ma të mirë, që s’asht pa në botë!
Lidhur më ka me sixhim, loze manaferre.
Nuk më ka perkedhelur, por ushqye me tamel dele !
Dhe për këtë jam betue :
Askujt udhen për vendin e të parëve nuk kam me ja lëshue !.34.  

Patrioti me trup të vogël por me zemër të madhe shqiptarie z.Shtjefen Ivezaj me ngritjen, pasurimin e mirmbajten e Muzeut Etnografik të Malësisë i ka ngritur një monument të pakontestueshëm historisë të autoktonisë e këtyre trojeve etnike shqiptare. Këtë muze unë pa frikë me rastin e 20 vjetorit të tij mendova ta quaj  Malësia e dëshmive 3000 vjeçare e rrënjëve Iliro-Shqiptare…

REFERENCAT:

1.At Shtjefen Gjeçovi, Një Argëtim Arkeologjik, botuar në vitin 1920, Ruzhdi Mata; Shtjefen Gjeçovi, Jeta dhe Vepra, fq.67, Tiranë 1982.

2.Hyacinthe Hecquard (Historia dhe pershkrimi i Shqiperisë së Eperme ose Gegërisë, fq.196, Plejad 2008.

3.Giuseppe Gelcich, Zeta dhe Dinastia e Balshajve, fq.366, sh.b.“55”, Tiranë 2009.

4.Franc Nopça, UDHETIME NËPËR BALLKAN, fq.16.sh.b. Plejad, Tiranë 2007.
5.Luiggi M.Ugolini, SHQIPERIA E LASHTE , gjurmime arkeologjike, fq.34, 86-87. Sh.b. “Migjeni”, Tiranë 2009.

6.Luiggi M.Ugolini, po aty, fq.70.

7.Ruzhdi Mata,po aty, Shtjefen Gjeçovi, Jeta dhe Veprat, fq.71, Tiranë 1982.

8.Skender Anamali., Arkeologjia dhe Bujqesia. fq.13-14, shtypshkronja “Mihal Duri”, Tiranë 1980.

9.At Kolë Berishaj, Përreth sofrave, vepra-I-, fq.18-45, Misioni Françeskan Tuz, Enti Botues “Gjergj Fishta”, 2013.

10.At Kolë P. Berishaj, Sofrat në Malësinë e Madhe, fq.7, Ferizaj 1990.
11.At Anton Harapi , Andrra e Pretashit  ,fq.154 , botime Franceskane , Shkoder 2008.

12.At Gjergj Fishta, Furka, rev. Grueja Shqyptare, nr.3, viti 1921.
13.Skender Anamali., Arkeologjia dhe Bujqesia..fq.105-110.

14.At  Shtjefën Gjeçovi Agimi i gjytetnisë, -1910, fq.114-115, botime  Françskane, Shkodër 2018.

15.Ilirët dhe Iliria te autorët antikë, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, perg. Nga Selim Islami (red.pergjegjës), Frano Prendi, Hasan Ceka, Skender Anamali,  fq.360, botime Toena, Tiranë 2002.

16.Skender Anamali, po aty, fq.26-27.
17.At Kolë P. Berishaj, Etnografi -3-, fq.46-48, Enti botues poligrafik “At Gjergj Fishta”, Tiranë 2003.

18.John Foster Fraser, ”Shqiperia e Poshtme”, fq.11, botimi shqip : Zenit Editions 2009.

19.At Gjergj Fishta ; Vallja e Parrizit, Mrizi i Zanave,Anzat e Parnasit, fq.9, enti botues Lisitan, Lezhë 1994.
20. Sulejman Krasniqi, ”Oso Kuka”..,fq.247-248. sh.botuese “Naim Frashri”,Tiranë 1990.
21.Prof. dr. Andromaqi Gjergji ; Xhubleta një element i lashtë kulturor, Matriale të sesionit shkencor, Malesia e Madhe një visar shqiptarie , fq.116, Koplik, dt.23-24 shtator 1996, botim “Logoreci” Tiranë 1997.
22.Aleksander Stipçeviq, ILIRET, historia, jeta, kultura, simbolet e kombit fq.91, botime Toena, Tiranë 2002.

23.Aleksander Stipçeviq, po aty, fq.92.

24.Lovro Mihaçeviq, Nëpër Shqiperi 1883-1907, mbresa udhtime e etnografi, fq.119, Enti botues “Gjergj Fishta”, 2006.

25.At Kolë P. Berishaj, Etnografi -3-, fq.56-59, Enti botues poligrafik “At Gjergj Fishta”, Tiranë 2003.

26.Lovro Mihaçeviq, Nepr Shqiperi-1883-1907,fq.130.

27.John Foster Fraser, po aty, fq.8.
28.Aleksander Stipçeviq, po aty, fq.89.

29.At Gj.Fishta, Hyrja te “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, mbledhur nga Shtjefen Gjeçovi.

30.Iliret dhe Iliria te Autoret Antik, fq.155.

31.At Gjon Karma, Folklorë, Përmbledhje  vrojtimesh përmbi zakonet  edhe Giuhen popullore të botueme në rivisten “Leka”ndër 11 vjetët e para, Kerkime ndër malet e Veriut, fq.261, riprodhim i përpiktë i orgjinalit, shtypur në shtypshkronjën “Shkodra”, Shkodër 2002.

32.Botim special i rev. “Leka”me me rastin e 25 vjetorit të shpalljes së pavarësisë së Shqiperisë , 1937 , fq.29(631).

33.At Gjergj Fishta, Lahuta e Malesisë, fq.105, Romë 1991.

34.Sulejman Krasniqi, Oso Kuka, fq.140, sh.botuese “Naim Frashri”,Tiranë 1990.  

VOO: Për muzeun Etnografik të Malësisë dhe risitë e tij të autoktonisë në vitin 2021 kam botuar monografinë me titull: Muzeu Etnografik i Malësisë, vepër monumentale autoktonie e Shtjefen Ivezaj-t. Sponsorizimin e botimit të kësaj  monografi e ka bërë Shoqata Atdhetare ”Malësia e Madhe”-Michigan, SHBA, të cilën gjëjë rastin ta falnderoj edhe njëherë publikisht.

ILIRË ISHIM, ARBËR U QUAJTËM, ALBANË NA THËRRASIN, SHQIPTAR PËRGJIGJEMI

by

“NË NGJASIM TË NJË ESSEJE HISTORIKE”

NGA  NDUE  BACAJ


Si pak popuj në botë, ne shqiptarët në trojet tona etnike, pavarësisht se ku banojmë, në shtetin “mëmë”, Shqipërinë “Londineze”, në Kosovën e martirizuar dhe sot të lirë e të pavarur, në trojet shqiptare të Maqedonisë së sotme perëndimore (Ilirida), në trojet etnike shqiptare nën Malin e Zi, Serbi apo në trojet tona etnike të grabitura ndër shekuj e që sot “quhet” Greqia veriore e veriperëndimore, (Çamëria),  por edhe kudo që ndodhemi ne shqiptarët në dhena të huaja e ngulmime të ndryshme, bota vazhdon të na thërrasë Alban (Albanez) dhe ne me “Kryeneçësi” vazhdojmë t’i përgjigjemi Shqiptarë. Përjashtim bëjnë vetëm emigrimet e para shekullit 17-të ose asimilimi i para këtij shekulli i pjesëve të bekuara të Ilirisë nga shtete të ndryshme që u krijuan realisht apo “artificialisht”, të cilët vazhdojnë të përgjigjen me emrin e lashtë Arbër. Ku rreth këtij emri sillen shqiptarët e hershëm ku vlen të shënohen ngulmimet në Itali që quhen Arbëresh, në Turqi që thirren Arnaut, në Greqi Arvanitas dhe në Kroaci (Dalmaci) Arbnesh (Arberesh), etj. Ndërsa për shqiptarët në përgjithësi në historinë e gjatë të shekujve gjenë emërtimet e ndryshme që fillojnë me Ilir, Arbër, Albanoi, Alban, “Arnaut” e së “fundi” (para disa shkeujsh e këtej) Shqiptarë. Për të gjitha këto emërtime, që në pamje të parë të duken si mospërputhje me një emër të përbashkët që ne e quajmë shqiptarë, janë dhënë shumë mendime shkencore e amatore, dashamirëse e dashakeqe, por që të gjitha “bashkë” tregojnë pa asnjë mëdyshje se bëhet fjalë për të njëjtin popull që banon e jeton në trojet e veta autoktone prej mijëra e mijëra vitesh. Gjithsesi, rrjedhojat e kohëve, pushtimet e ndryshme, por edhe evolucioni i gjuhës sonë e gjuhëve që ne ishim në kontakt të vazhdueshëm me to, kanë lënë gjurmët e veta, herë me pasoja të pranueshme e herë me pasoja të papranueshme, por që sot realiteti që jetojmë ka filluar t’i dallojë pa mëdyshje se bëhet fjalët për njërin nga popujt më të vjetër e të qytetëruar në krejt Europës, që Zoti e fali në këto troje të bekuara e të keqlakmuar nga popujt “primitive”, që zbritën shekuj më vonë në këto vise që i ngjanin parajsës së vërtetë. Natyrisht “kalvari” i emërtimeve të popujve të ndryshëm në përgjithësi ka qenë më i lehtë se i popullit tonë, por edhe sot ka “diskordancë” në mes asaj që bota i thërret e ata përgjigjen, e për “Çudi” të paktën në Europë janë ata popuj që dikur në lashtësi ishin me shqiptarët degë të të njëjtit trung, për shembull Gjermanët (Arianët) thërriten Tedesk, Dojç e tjerë, ndërsa Hungarezët thirren Maxhar e përgjigjen Hungarezë , greket thirren grek e mundohen te pergjigjen helen e tjerë e tjerë…

Natyrisht siç e thashë më siper, bota e “pabindur”, gjithnjë na thërret Alban e vendin Albania, ndërsa ne privatisht e zyrtarisht me “kryeneçësi” i përgjigjemi vetëm Shqiptarë e Shqipëri. Po si kështu… Natyrisht pa pretenduar të vendos ndonjë “gur” të palëvizshëm do të mundohem të sjell kronologjikisht “historinë” e rrjedhojës së emërtimeve të kombit tonë ndër shekuj, duke plotësuar kështu pak nga shumë shkrime të miat në të cilat edhe unë kam përdorur emërtime të ndryshme në kohëra të ndryshme, për popullin tim të cilit i përkas… Hyrjen do ta bëj me një poezi të Eskilit, Hiketides, (ku mbreti Aragon i drejtohet korit të Danaidëve):

“M’u përgjegj e me guxim më trego:

Se jam Pellazg i pari i kësaj toke

Krijues i Palehtonisë nga toka i lindur…”

Pra këtu bëhet fjalë për Pellazgët, paraardhësit e të parëve tanë Ilirë, që historiani e studiuesi francez Robert D’Anxheli në librin e tij “Enigma” shpjegon shkencërisht lidhjet Pellazgo-Ilire, si dhe “Racën” Pellazge të lindur nga “toka” me “Ymrin” e Zotit, e ku Pellazgë do të thotë i Lindur i bardhë nga ngjyra e jeta…Ndërsa për stërgjyshërit tanë Ilirët, ja çfarë shkruan historiani dhe albanologu Karl Patsch në veprën e tij Ilirët: “Ilirët banonin prej bregut të djathtë të Danubit… deri në Adriatik… dhe shtriheshin nga jugu në krejt pjesën perëndimore të gadishullit Ballkanik, tuj përfshi ishujt e Dalmacisë deri në Tesali, në Epir e në Veriperëndim të Greqisë…”. Ndërsa studiuesi e historiani (nga Boga e Malesise se Madhe) At Marin Sirdani shkruan se Maqedonia ishte pjesë e përbame prej vëllezërish Iliro-Trakë të ndamë në 15 fise të një gjaku e të një gjuhe, banorët ishin një degë e familjes Ilire… Ndërsa autori i disa veprave klasike mbi historinë e Romës së vjetër, Theodor Mommsen, në veprën e tij “Provincat e Perandorisë Romake”, ndër të tjera shruan: “Tokat e Ballkanit dhe të Europës së Mesme që njiheshin në kohën e Romakëve si Iliri, morën këtë emër mbasi ishin të banuara nga raca Ilire, që ishte fort e përhapur në atë kohë. Pasardhësit e kësaj race jetojnë edhe sot në skajin jugor të tokave të gjana që okupojshin në fillim. Ky popull i vogël që sot e quan veten Shqiptarë dhe të huajt e njohin si Albanez ose Arnaut, dhe ka ruajtur deri më sot kombësinë dhe gjuhën e tij të lashtë… Shqiptarët janë pjesë e familjes së popujve Indo-Gjerman dhe megjithëse janë më afër degës greke, ato dallohen prej grekëve aq shumë sa dhe Latinët ose Keltët. Në agimin e epokës historike kombi Ilirjan okuponte brigjet e Adriatikut, prej grykës së lumit Po, përmes Istrias, Dalmacisë dhe Epirit, deri në Arkani dhe Etoli (sot të Greqisë, shënim i autorit). Në drejtimin lindor tokat e Ilirëve shtriheshin mbi Maqedoninë e Epërme, Serbinë e Jugut, Bosnjen dhe pjesën e Hungarisë që është në jug të Danubit. Në lindje Ilirët ishin në kufi me fiset Thrakase dhe në perëndim me Keltët, prej të cilëve Taciti i shquan në mënyrë fare të qartë…”Ndërsa në poemën e lashtë “Iliada” e Homerit, tregohet për dy fise Ilire si aleate në luftën e Trojës e këto fise ishin Paionët dhe Dardanët. Eneu, trimi legjendar që pati dyluftim me Akilin dhe prijës të tjerë Greko-Helenë sipas Iliadës së Homerit, tregoi trimëri të rrallë dhe ishte bir i fisit Dardan (Kosova e sotme). Ku pas shkatërrimit të Trojës, Eneu u kthye në trevën e vet, Dardani… Ndërsa një autor tjetër i lashtësisë Virgjili, në veprën e tij “Eneida” n’a paraqet madhështor momentin që luftëtarët Dardanë po u afroheshin mureve të Trojës, por që rruga e largët dhe vështirësitë e udhëtimit (në dete) arrijnë pak më vonë se duhej e ku Virgjili  e paraqet thënien e Eneut me këto vargje:

“O dritë e Dardanisë, ti shpresa

më e madhe e Trojanëve, pse u vonove…?”

Dhe siç shkruan studiuesi malësor Preloc Margilaj te libri i tij “Ilirët flasin Shqip – Shqiptarët flasin Ilirisht”, “O dritë e Dardanisë” – është dritë që ndriçon në histori 30 shekuj. Kjo dritë nuk shuhet kurrë. Kot mundohen këta ardhacakë të stepave të lindur e mësuar me një jetë askete, duke fjetur në shpinë të kalit, në karvane shpella e pyje, duke u ushqyer më shumë me misër të pazier me bimë e me rrënjë…” Ndërsa të parët tanë kishin emrin domethënës që në shqipen e “vjetër” e të Re shpjegohet qartë e saktë se Ilir e kishin se ishin të lirë në trojet e tyre që i kishte falë vetë Zoti, duke i bërë zot të tyre e tokës së tyre. Duke qenë se Ilirët ishin fiset dominante jo vetëm në Ballkan por edhe në një pjesë të madhe të territorit të vetë Europës të organizuar në format “shtetërore” të kohës, ata që banonin në territorin Etnik Ilir, ndonëse të ogranizuar sipas provincash të ndryshme, kishin një emër të dalluehsëm nga fiset e tjera Ilire e këta sic thoshte Sami Frashëri u quanin Arban e ku i shpejgon me bashkimin e dy fjalëve Ilire (shqipe) Ar(ë) dhe Ban, domethënë që bën, punon, lëron arat (tokën), pra bëhet fjalë për një popull punëtor e me ekonomi të zhvilluar për kohën. Këtë emër e përforcon gjeografi Aleksandrin, Claudius Ptolemeus, i cili në shekullin e dytë (pas lindjes së Krishtit) ai e quan “Ilirinë” Albanon, kur ai në atë kohë e shkruan greqisht, pra duke zëvendësuar R me L. Ndërsa për kryeqendër të “Albanonit” ai thotë se ishte “Albanopolis”, e ky qytet sipas Georg Hahnit (albanolog i shquar) ishte në afërsi të Krujës së sotme. Ka shumë autorë të tjerë që emrin e këtij fisi të madh Ilir e quajnë Albanoi dhe e lidhin me emrin e zogut mesdhetar Albatos i cili banon me shumicë në këto pellgje me klimë të mrekullueshme, ka të tjerë që e lidhin me emrin e bimës Albatrosi që rritet me shumicë në bregdetin Adriatik. Por ka autorë që e lidhin emërtimin e kësaj treve të begatshme me drurët dhe bimët e mrekullueshme që pëshkonin tërë vendin e Ilirisë së moçme (Shqipërisë Etnike), ku pyje të mrekullueshme përshkonin zona të tëra, e për këtë autorët thonë se emërtimi vjen nga fjala Latine albero-druri, pema. Por ka edhe studiues të tjerë të cilët mbrojnë teorinë se vendi kryesor i Ilirëve u quajt Albanoi, Albania, Arbëria e tjerë, për arsye se banorët e gadishullit Apenin (Italian) e shihnin se dielli (drita) lindte nga bregdeti lindor Adriatik, ku ishin të vendosur të parët tanë e si të tillë vendin e quanin sipas gjuhës së tyre Alba (agon, lind), ndërsa prapashtesat e tjera i konsiderojnë rrjedhoja të evolimit të gjuhëve të ndryshme që kaluan mbi trevat Ilire, ndërsa tërë vendi u quajt Albania. Ndërsa Preloc Margilaj në librin qe sipercituem “Ilirët flasin Shqip – Shqiptarët flasin Ilirisht”, thotë se në favor të këtij pohimi shërben edhe një fakt historik, se territoret Italiane në pjesën e madhe të tyre kanë qenë të banuara me fise Ilire që janë shpërngulur nga ana lindore e Adriatikut, nga lindja, atje ku lind dielli që sjell agimi, Albën dhe abrogjenët kanë filluar të quajnë Albanë, Albanezët nga Alba…”. Këtë fakt e “mbështet” edhe poeti Romak, Virgjili i cili trimin Dardan te luftës së Trojës, Eneut i kushton poemën epike “Eneida”, ku sipas Virgjilit pas shembjes së Trojës, Eneu shtegtoi në shumë vise Ilire, ku zbriti gjithashtu në Butrint dhe më në fund shkoi në ishullin Italik ku edhe themeloi qytetein Laviniium, kurse i biri i tij Askani ngriti qytetin Albano, ku këto qytete ishin në afërsi të Romës së sotme. Në fillimet e shekullit XI (mbas Krishtit), autorët bizantinë i quajnë shqiptarët me emrat Arbanitai, Albanitai, Albanoi dhe vendin Albanon, ndër autorët kryesorë mund të përmendet e bija e perandorit të Bizantit, Anna Komnena, si dhe perandori Kantakuzen. Por më vonë në shekujt XII e XIII, në dokumentet latine, shqiptarët quhen Arbanensen, e toka e tyre Arbanum e Albania, prej nga rrjedhin emrat e mëvonshëm deri në ditët e sotme, Albanais, Albanese, Albania, Albanien… Ka mendime të ndryshme për hershmërinë e përdorimit të emërtimeve Arbër e Alban, disa autorë thonë se emri Arbër është përdorur më parë, por me kalimin e kohës e sipas gjuhëve të pushtuesit agresor e “miqësor”, ndryshoi germa R në L, duke u bërë nga Arb në Alb e të tjerat janë rrjedhojë e kësaj, ka të tjerë autorë që thonë se Alb e Albanon e Albania e Albanez është më e hershme se Arbër, Arbëri dhe gradualisht si më sipër ka ndodhur zëvendësimi i L me R, pra nga Alb është bërë Arb e rrjedhojat vijnë si më sipër në rastin analog. Natyrisht kjo është një çështje e shkencëtarëve dhe akademikëve që merren me këto fusha, por edhe mendimi im personal është se sipas shumë studimeve e autorëve që janë të shumtë dhe argumenteve paraqesin “Alb është para Arb”, gjithsesi kjo nuk ka shumë rëndësi, pasi rëndësi ka që të gjitha këto emërtime bashkohen në pikën kryesore se populli ynë me prejardhje Ilire është një dhe vetëm një si dhe autokton në trojet e veta… Në historinë e paspushtimit Osman në Shqipëri del emri Arnaut, ku kështu thirrej populli jonë nga pushtuesi Turk, për këtë emërtim të ri i referohem Vojvodës malazez Mark Milani, i cili në librin e tij “Jeta dhe zakonet shqiptare” shkruan: “…Kur pa sulltani se ushtria e tij filloi të dezertonte dhe vetëm Taborri i shqiptarëve vazhdonte të luftonte e të mos jepej, ai pyeti: Po ata pse nuk ikin? E dikush u përgjigj, shkëlqesi ata e kanë për turp të ikin, të kthehen prapa, ndërsa sulltani paska thirrur, Ah qenkan Arnaut”. Emërtimi Arnaut, rrjedh prej gjuhës Persiane, e cila së bashku me gjuhën Arabe dhe atë Turke është pjesë përbërëse e gjuhës letrare Turke, e diçka e ngjashme është emërtimi që shpjegohet ar-kthehu, e na-me, ut-mbrapshtë.”.   Por pas këtyre emërtimeve, si ndryshuan kaq “magjishëm” të gjithë këto emrtime (toponime) në emrin që kemi sot Shqiperi e Shqiptarë ??. Në një shkrim të Pashko Vasës, shkruhet se emri shqiptarë është shumë i hershëm e për këtë ai jep si argument se kur mbreti Ilir me famë Pirroja i Epirit po luftonte me Romakët (para rreth 2500 vjetëve) si dhe korri një fitore të bujshme, ushtarët e tij i thanë se ke luftuar si Shqipe mali (shqiponja ishte simbol i flamurit të Provincës Ilire, Epirit, ku drejtonte Pirroja, shënim i autorit), dhe ai iu kthye ushtarëve: “Jeni ju or shqiptarë që më bëtë kështu mu si një shqipe…”. Gjithsesi kjo është një dëshirë e pavërtetuar e Partiotit Pashko Vasa, e dëshira mbetet dëshirë, pasi u deshën mbi 2000 vjetë që të “rizbulohet” ky emër. Robert D’Anxheli, autori i librit  “Enigma”, në faqen 290 shkruan: “…Fjala shqiptarë nuk datohet në realitet më përpara vitit 1375 në Shqipëri, por ajo bëhet e njohur dhe e famshme për shkak të qëndresës të një ushtrie të vogël shqiptare (d.m.th. mbartës e shqiponjës, e shqipes) të princit legjendar shqiptar Gjergj Kastrioti, Skënderbeu (1444-1468)… Më 1380 fjala shqiptarë ishte shumë e zakonshme në Shqipëri”. Albanologu i shquar Gustav Majeri shkruan se shqiptar (Shkiptar) do të thotë njeri, që kupton (gjuhën) është më i pranueshëm, e kjo tezë mbështetet mjaft ku fjala shqiptar do të thotë që flet shqip, gjuhën e truallit ku lind e u rrit, gjuhën e nënës së tyre. Ka autorë të tjerë që thonë se emri shqiptar rrjedh nga emërtimi i një familje që paska jetuar në Drisht (Shkodër) dhe në dokumentet e shekullit XIV gjindet mbiemri Shkipëtar (Schapuder, Schepudar), por kjo tezë është e papranueshme që emri i një familje që më vonë i humbi shenja e nishani të jetë bërë shkak për emërtimin e një populli të tërë. Ka edhe një hipotezë tjetër që thuhet se emri vjen nga fjala latine scopulus që do të thotë shkrep, e vend i shkrepave, por në Shqipëri ka shkrepa, por edhe shumë pllaja e fusha që ia ka zili krejt kontinenti, e si rezultat nuk është argument i konsiderueshëm. Ndërsa autori i librit “Antologjia e Historisë”, Mustafa Kruja shkruan: “Për mua s’ka asnjë pikë dyshimi që emri shqiptar është formuar prej rrënjës shqipe dhe mbrapashtesës tar… në kuptimin që flet shqip… ku don me thanë qartë kuptueshëm…” Më poshtë po ky autor vazhdon, “…Por kur vallë ku e si lindi ky emër (shqiptar), si u përhap e hyri në gojën e çdo arbneshi, siç duket me një shpejtësi të jashtëzakonshme e forcë aq të mrekullueshme… Proçesi i këtij ndërrimi emri mund të ketë filluar që në fillim të shekullit 18-të e më parë (1680-1701) (shënim i autorit), shkaku kryesor ka qenë feja. Muslimanizmi hyri vonë në Shqipëri, ishin ende të krishterë 90% në Shqipëri në vitin 1650…Një pjesë e Arbëneshëve te bërë muhamedanë nuk mohuan vetëm fenë, por edhe kombësinë dhe e quajtën veten Turq, në emrin e zotëruesve që u kishin sjellë fenë e re… e në botën e atëhershme ndarja në përgjithësi bëhej sipas fesë e jo kombësisë, kështu edhe populli shqiptar u nda në gjysmën e dytë të shekullit 17-të në dy “rryma” të kundërta, “Turqit” në njërën anë dhe “Arbëneshët” në anën tjetër, se në atë kohë Arbnesh donte me thanë edhe i krishterë… Një hendek i tmerrshëm filloi të hapet midis popullit. Turma ishte e padijshme e shkonte nga ta shpinte zemra e mbushur me mni e interesat vetjake. Por në Shqipëri kishte në atë kohë edhe një klasë të zgjedhur që mendonte e ndjente për popullin e ajo ishte kisha Katolike. Kjo përvnerej ka shihte “dhente” e veta tuj u arratisë ndër sy e tuj u përzie me grigjen armike, por dridhej më tepër tuj pamun hendekun që përditë e ma fort ishte tuj u thellue e zgjanue nëpërmjet dy pjesëve të popullit, tuj i bërë vëllazrit armiq të papajtueshëm. Përmbi këtë gërrone të zezë duhej medoemos të krijohej një urë. Një shkëndijë gjenie e patriotizmi shkrepi në mendjen e në zemrën e një Prelati, ndoshta edhe të një prifti të thjeshtë. Ishte me kërkue gurin filosofal, ç’mund ta ftohë e largojë Arbneshin “Turk”, prej turkut të gjakut, d.m.th., prej turkut të vërtetë e ta afronte kah Arbneshi i krishterë, vëllau i gjakut të tij. Çfarë mund të ishte tjetër përveç gjuhës, gjë më e dukshme e më e kuptueshme për të padijshmin për t’ia treguar se turku ishte i huaj e Arbneshi i veti. Një urdhër një kryefjalë u shpërnda, si nën dhê nëpër të gjitha dioqezat, nëpër gjithë kuvendet, nëpër gjithë famullitë e Arbrit. Kisha katolike u vu më mish e me shpirt me predikue, ndër kisha e ndër familje, ndër mbledhje kuvendesh, dasmash e mortesh, ndër të Krishterë e ndër Musliman. Meshtari i brengosur, i mësuem e i udhëzuem prej të parit të vet do t’u thoshte gjindes: “Arbnesh e “turq” që flasin një gjuhëm që flasin shqip, na jemi vëllazen, kjo gjuhë është trashëgim i gjyshërve e stërgjyshërve tanë “turq” a “arbnesh”, musliman apo t krishterë, ne jemi të gjithë shqiptarë se flasim shqip…”. Kështu po krijohej një emër i ri, emri Shqiptar që i hynte në mendje lehtas Arbneshit e “neoturkut” se ishte emri i gjuhës që flitnin. Për “turkun” Arbnesh emri i vjetër ishte bërë i urryeshëm se i dukej se sundonin të krishterët, por gjuhës së folur nuk i binte mohit. Prandaj pranoi e përvetësoi pa vështirësi emrin Shqiptar dhe u mburr me të gjithmonë e gjithkund, siç e kanë vu re edhe studiues të huaj të Albanologjisë (Shqiptarisë)…”. Gjithsesi bota vazhdon të na thërrasë Alban (Albanez) dhe ne me “kryeneçësi” (me të drejtë) vazhdojmë t’i përgjigjemi Shqiptarë…

111 VITE NGA NGRITJA E FLAMURIT NE DEÇIQ

by

( 6 prill 1911-6 prill 2022)

NGA  NDUE BACAJ

Sukseset e dy javëve të para të kryengritjes kundër turke-osmane (24 mars-06 prill) do të sillnin atë ditë të shenjtë , të enjtën e 6 prillit 1911 kur trimat kryengritës çuan në vend, amanetin e Gjergj Kastriotit dhe fjalën e prijesit atdhetar Dedë Gjon Luli, duke e ngritur flamurin kombetar me shqiponjen dy-krenore në majen Bratiles së Deçiqit, që u LA me gjakun e shtatë deshmorve Kojas : Dokë Preç Kercaj, Tomë Uc Ivanaj, Marash Lucë Gjokaj , Cak Uc Ivanaj, Gjeto Tomë Kolçaj, Kolë Dokë Marashaj, dhe Gjeto Gjekë Ivanaj, të cilet ranë heroikisht njeri pas tjetrit per flamurin kombetar shqiptare, dhe sot ata janë të perjetsuar në një memorial në Kojë . Ndersa Nikë Gjelosh Luli, Gjon Ujkë Miculi dhe Pjeter Zefi janë flamurtaret e paharrur të shqiptarisë.1. Atë ditë (me 6 prill 1911) Lekët e Hotit, Grudes, Trieshit, Kojes, Orahoves, Fundnave, Kastratit, Kelmendit, Shkrelit etjerë, mbas fjales së Dedë Gjon Lulit :”Bini bini sokola, he në krajlni ju shkoft zani”. Rrugën flamurtaret ja hapen vehtes në mes të mitrolozave e mauzerreve të turkut, sikur të ishin badema derdhun mbi nuse e krushq ditën e dasmes, e jo plumba, që shkepusin jetë e shtrijnë burra për tokë.. Në pak orë u gjeten në maje të Deçiqit, dhe shpalosen në ajër të lirë të Malesisë Madhe at Rub të Kuqe me Shqipe të Zezë që tash 450 vjet kishte ndejë palua e diku edhe harrua, ndër skutat ma të fshehta të Shqipnisë robnueme..”.2.  Me 6 prill 1911, Malësia e Madhe “Etnike” nxorri nga katakombet turko-osmane në dritën e diellit Europian, Flamurin kombëtar të Gjergj Kastriotit –Skenderbe.. Në këtë ditë të paharruar nga mali i DEÇIQIT u valvitë flamuri jonë Kombetar i larë me lot e gjak per 432 vite rrjesht. Deçiqi është “Oxhaku” nga i cili ka dalë “tymi i bardhë” i ngritjes së flamurit kombetar, por është edhe “Oxhaku” që shperndau shkendijat që fluturuan nga Veriu në Jug, duke ndezur në të gjithë Shqiperinë idealet e flamurit dhe mvehtësisë… Ky “Oxhak” i shqiptarisë nuk u fikë kurr edhe pse mbi të u derdhen pa papushim ; rrebeshe, stuhi, gjakë, lotë e mundime. Tash mbi një shekull në trojet tona bëhet be ; pasha njatë flamur që u ngrit në Deçiq… Kësaj dite fatlume, fetari, atdhetari dhe poeti i ëmbël malsor, dom Aleksander Sirdani i kushtonte vargjet brilante :
“Nalt Flamuri perhillet,
Armikut s’i leshon cak,
Me besë Arbnori lidhet,
Me gjakë mbrojt Atdheun me gjakë,
Ngallnjyese kthen Malesia,
N’Deçiq Flamuri të valojnë,
Plot gjak e jetë i kushtojnë.
……………………………
Kuq e Zi Flamuri perhillet,
N’dor Ded Gjo’Lulit trim,
me Gurakuqin mblidhet,
Shqipnia me një kushtrim “.

Në atë ditë me 6 prill (1911) shqiptari i vertet mbushi mushkeritë me frymen e lirisë, e brohoriti në Zemer të vet :”Rrnoft Shqipnia”.3.
Patrioti i madh pendartë i kombit shqiptar, At Gjergj Fishta ketij Flamuri do t’i  kushtonte një poezi me titull: “Hymni i Flamurit Kombëtar”, nga e cila citoj:
“….Mbi njatë Flamur Perendia
Me dorë t’vet Ai e ka shkrue:
“ Per shqiptarë do t’jet Shqipnia
Kush ua prekë, ai kjoftë mallkue !
…………………………………………….
Ma mirë dekë me u shue nën hije
T’Flamurit tonë në fushë t’mejdanit,
Se me rrnue nji jetë robnie
Per nën sukuj t’huejë t’Ballkanit…! 4. 

Kjo krye-kryengritje dhe ky Flamur (në trojet tona) identifikohet shpesh me figuren madhore të Malësisë e Shqiptarisë, heroin e popullit Ded Gjon Luli që thoshte : “Flamuri i ka të gjitha, ai ka besen, ka pushken, ai ka brenda gjithë Shqiperinë.. atij i falen, atë e ndjekin mbrapa të gjithë, çka është shqiptarë i vertet..”. Keto ditë heroike të Malësisë Madhe i pershkruan mrekullisht edhe poeti pogradecar, Lasgush Poradeci me vargjet domethënëse :
“Malesia që bënë sulm në zjarr /
Porsi dragojë me fletë/
Siç bënte sulm ngadhnjimtar /
Gjergj Kastrioti vetë…”
Ndërsa gazeta “Liri e Shqipnisë”, që botohej në Sofje nga Kristo Luarasi do të shkruante: “Nji punë e bukur ndër këta burra, që leshi i kresë të çohet përpjet prej gëzimit, që këta fatosa luftojnë me flamur të kuq me shqiponjën e zezë me dy krena, due me thane me flamurin (bajrakun) e Skenderbeut”.5. Këtu nuk po mundem të lë pa kujtuar edhe aktin heroik të grudasit trim-dragua Nikë Pretash Leci – Sinishtaj, per të cilin Risto Siliqi (pjesmarrës në kryengritje me pushkë e pendë) do të shkruante: Fatosi shqiptar, i flakti trim prej Grudet Nikë Pretashi në betejen per marrjen e fortesës të Shipshanikut, kur e pa se turqit ishin të fortë në këtë forsadë e mbasi …shqiptaret topa nuk kishin vetëm luftonin me plumba, i plasi zemra e u nis në pikë të vrapit kalasë perpjetë edhe pse si breshen pikojshin plumbet në të gjitha anet …mberriti tu bedeni , ku me një hov murin e shkaperceu, pos sa e kapi murin e derës të hymjes së kalasë perbrenda e priti batarja e plumbave të nizamit..e ra deshmor në kambët e armiqëve …!
Me hov të luanit, me guxim burrash,
Desht ta rendojnë kalanë me dorë;
Prej njiqind singinash, prej njiqind plumbash
Mbrenda bedenit u ba therorë.! 6.
Ndersa trashigimia gojore thotë se Nikë Pretash Leci është hellur mbi gryken e Topit turk që qellonte malësorët kryengritës…
Per luften e kryengritesve malësor në Deçiq shkruan edhe autori i librit “DUKAGJINI” (Zef Gjeta), nga i cili po citoj: “ Në luften e Deçiqit dhe në ngritjen e Flamurit Kombetar moren pjesë edhe vullnetarë nga Shala e Shoshi . Në luften per ngritjen e Flamurit, midis të tjerëve u vranë edhe Bal Gjoni nga Nicaj-Shalë dhe Bush Delia i Shoshit. Kur u ngritë Flamuri në Deçiq dhe më vonë, populli i Shkodres e Malesisë i kendoi kengen:
Vigmen tue i dhanë Shqipnisë, po anë e mbanë
Bini bre burra bini ksaj Turki
Dirgu moj djelmni, e bjer në tiran
Me nji Gurakuq, me nji Dedë Gjo’Lul
Me nji Mehmet Shpend, me nji Prel Tul
Me ne janë Lekët që u shkrinë per Shqipni “ 7.
Dita e Flamurit tonë kombetar është një ditë e madhe, që deshmojë me zë të lartë, deri në kupë të qiellit, se shqiptaret e themelisht malsorët kanë ruajtur per shekuj fillin (shpesh të holluar) të perkatësisë sonë Europerendimore.. Ngritja e Flamurit në një ditë pranvere e bënë me domethënse ketë eveniment historik, pasi pranvera në kalendarët enciklopedik të popujve “njihet“ si : Pranvera e ringjalljes, pranvera e dashurisë, pranvera e luleve, ndërsa në kalendarin enciklopedit të memories sonë prej 6 prillit 1911 “kujtohet” si pranvera e Flamurit.
Trojet shqiptare për këtë ditë të shenjte historike , kishin “pritur” 432 vite në mes luftrave,   lotëve, e gjakut të derdhur nga malësorët e shqiptarët, ë cilët për liri e atdhe e bënin vdekjen si me le. Kësaj epopeja që i shtoi ngjyrën e gjakut flamurit kombëtar, një atdhetar, fetar e muzikant, (At Bernardin Palaj) do ti kushtonte  një poemë brilante me titullin d.m.th. “Vorret e Flamurit” , nga e cila citoj:                               “ Eni moj zana ,pra e shtojzavalle , 

E rreth Flamurit  tonë sot këndoni valle ,

Aso vallesh pirrike që kenduat motit

Para Lekës e burrit,Teutes  e Kastriotit..”.8.

Ky flamur nga Deçiqi, nisi udhetimin 600 ditore (6 prill 1911 – 28 nentor 1912) deri në Vlorë, i cili si flaka olimpike udhëtoi duke lëshuar dritën e dhanë kushtrimin, se kush është shqiptarë i vertet duhet të rrokë armet e t’i dalë zot atdheut… Nga Malësia filloi udhetimin 523 ditor nga veriu në jug të Shqiperisë edhe memorandumi i Greçes (23 qershor 1911) i cili sherbeu si bazë e programit politik të shpalljes së pavaresise nga Vlora me 28 nentor 1912… Nga Malesia e Madhe moren vrullë dhe udhëtuan nëpër Shqiperi e Europë per ditë e muaj edhe korifejt e shpalljes së pavaresisë së Shqiperisë , Ismail Qemali , Luigj Gurakuqi , Isa Boletini, Dom Nikollë Kaçorri etjerë , të cilet kishin marrë besimin , bekimin e sigurinë se koka e Shqiperisë (jo vetem nga ana figurative), Malesia e Madhe Etnike me në krye kryetrimin e urtë të atdhetarisë Dedë Gjon Lulin do të ishin në perjetësi në krye të luftës , perpjekjeve dhe kerkesave jetësore e ligjore për një Shqiperi të lirë e të mosvarme…

REFERENCAT:  

1.”Hylli i Drites” 1932/11, fq.575 , revista “Leka” 1937/6, fq.249-250, (Flamuri i kuq ne Deçiq), Kol Kamsi “Kronikë e Agimit të Lirisë”,“Leka” 1937/VIII-XII, fq.371-372.
2..At marin Sirdani, Flamuri në Deçiq, revista “Leka”, nr.6 -1937, fq.249.
3.Klajd Kapinova, Në mes Kryqit dhe Atdheut, fq.63.
4.Gjergj Fishta,…nga Mrizi i Zanave, Vallja e Parrizit, Anzat e Parnasit, fq.15-16, perg. Nga Tonin Çobani, Enti botues Lisitan, Lezhë 1994.
5.“Liridashësi” gazeta “Liri e Shqipnisë”, (që botohej në Sofje nga Kristo Luarasi), nr.4, dt.13 prill 1911. 

6.Risto Siliqi, “PASQYRA” e Diteve të pergjakshme në të pestin Shekull të Shqipnisë të Ronueme, fq.81-82, Trieste 1912.   

7.Zef Gjeta “DUKAGJINI”, fq.412-413.
8. At Bernardin Palaj, Poema“Vorret e Flamurit”.

9.Më shumë për kryengritjen , shih në monografinë time të botuar në vitin 2016 dhe ribotuar me disa shtesa në vitin 2019, me titull: “Kryekryengritja e Malësisë së Madhe kundër perandorisë Turke-Osmane 1911.

DEDË GJON LULI, “FLAMURI” UDHËHEQËS I KRYENGRITJEVE (1911-1912) QË I PARAPRINË SHPALLJES SË PAVARËSISË SË SHQIPËRISË

by

Nga Ndue  BACAJ/

Dedë Gjon Luli  e filloi aktivitetin e tij atdhetar në moshë të re, ku dallohet “të paktën” që në Luften heroike të Vranines. Dedë  Gjon Luli do të ishte  pushkë e parë edhe në Luftën e Kernices(1862), në Luftën te Mulliri i Vrakes (1871), në tre Luftrat e Shpuzes (1870-1877), në Luftrat per mbrojtjen e Hotit , Grudes , Plaves , Gucisë, Ulqinit e tjer të cilet zhvillohen nën udhëheqjen e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit (1878 -1881).  Dedë Gjon Luli ishte komandant i ushtrisë (vullnetare)  të Lidhjes shqiptare të Prizrenit per Malesinë e Madhe  dhe Zevendëskomandant i ushtrisë të Deges së Lidhjes Prizrenit Shkoder.  Por lufta më e madhe e Malesorëve me në krye Dedë Gjon  Lulin është ajo e vitit 1911 që njihet si kryengritja antiosmane që çoi në ngritjen e flamurit kombëtar të Gjergj Kastriotit me 6 prill në Bratilë të Deçiqit, pas 432 viteve “mungesë” nën  pushtimin  turko-osman… Dedë Gjon Luli  ishte udhëheqesi i kesaj kryengritje që shpesh identifikohet edhe me emrin tij.  Por trimi i urtë baca Dedë ishte pushkë e parë dhe udhëheqës i  parë edhe në luftrat per  mbrojtjen e trojeve shqiptare nga lakmit e shoveneve serbo-malazez  të viteve 1912 -1913-1915. Dedë Gjon Luli ishte jo vetem pushkë e parë e mbrojtjes të trojeve shqiptare ,por edhe “firmë” e parë në memorandumet , kerkesat dhe  protestat e 8 majit 1878, 13 qershorit 1878 , 15 qershorit 1878 , 16 qershorit, 2 korrikut, 7 korrikut, 7 tetorit, 22 tetorit e 8 nëntorit të vitit 1878, si dhe ato të 21 shtatorit 1879, të 1 marsit 1880 , 12 marsit, 4 prillit , 2 majit , 18 majit , 16 korrikut, 7 gushtit, 15 shtatorit,  19 shtatorit 1880, 26 prillit 1883, 9 qershorit  dhe 26 qershorit 1883, të majit 1903. Dedë Gjon Luli  shquhet si organizator dhe protagonist i Kuvendit të Greçes të 23 qershorit 1911 që formuloi e miratoi memorandumin (e Greçes) me trajtat e një një programi politik  per pavaresinë e trojeve shqiptare ,per të vijuar me kerkesat e 9 shkurtit 1912. Dedë Gjon Luli njihet edhe si një ndër perkrahesit e zjarrtë dhe nënshkruesit e vendimit prej 7 pikave  të  dates 5 mars 1899  (të zhvilluar në Shkoder) , në të cilen në emer të të gjithë vilajetit të Shkodres, u shpall besa dhe bashkimi  i popullsisë së ketij vilajeti me Kuvendin apo Lidhjen Shqiptare të Pejes (të 26-30 janarit 1899)dhe komitetin e saj të kryesuar nga udhëheqësi trim e patriot Haxhi Zeka. Dedë Gjon Luli në memorandume e protesta dallohet per nënshkrimin domethenes shenjë me kryq,  një “simbol” ky jo vetem  per besnikrinë në fenë e të pareve, por edhe një simbol që kerkesat dhe protestat beheshin per gjithë Shqiperinë Etnike, nga veriu në Jug , dhe nga Perendimi në lindje. Të gjitha këto protesta shoqëroheshin me argumente liridashëse në mbrojtje të Hotit, Grudës, Kelmendit , Trieshit, Kojës, Tuzit, Plavës, Gucisë, Ulqinit e të tjera troje që Europa kishte vendosur  t’ua  jepte Malit të Zi, Serbisë etj. Në këto momente tragjike edhe pushtuesi shekullor turk ishte dobësuar e ligështuar aq shumë para Europës, sa ishte i gatshëm të lëshonte pa mëshirë territore shqiptare. Të gjitha këto protesta, shqiptarët në përgjithësi e ata të Malësisë së Madhe në veçanti i shoqëruan me kryengritje e luftëra mbrojtëse.

DEDË GJON LULIT SI UDHËHEQËS I MALËSORËVE KRYENGRITËS

Emri dhe fama e Dedë Gjon Lulit si udhëheqës i malësorëve kryengritës, detyroi jo vetëm pushtuesin turk, por edhe kralnitë e Europës ta njohin e “respektojnë” këtë malësor si tribun popullor të shqiptarëve liridashës. Ndonëse këto shtete të fuqishme të kohës i ofruan Dedës bashkëpunim, shpesh të shoqëruara edhe me florinjë, ky atdhetar i klasit të parë nuk pranoi kurrë të shitet apo shesë idealet e lirisë së atdheut, që ai e quante mbi gjithçka. Vlen të kujtohet se Dedë Gjon Luli kishte qenë ndër të parët atdhetar që mbështeti Kongresin e Manastirit (1908) dhe vendimet e tij për alfabetin shqip që kemi sot. Kur në Shkodër, një grup fanatikesh musliman të nxitur nga hyqameti turk kërkuan të organizojnë një manifestim  në perkrahje të shkronjave arabe, ata ndërruan mendje kur moren vesh se  malesorët  e Malësisë (me në krye Dedë Gjon Lulin ,N.B.) do ti pergjigjen me një manifestim akoma më të madh e më fuqishem në perkrahje të shkronjave latine. Dedë Gjon Luli i fali gjithçka lirisë së atdheut, duke angazhuar në këto luftëra djemtë e tij, por edhe nusen e djalit të tij, Norën e tjer. Luftërat çlirimtare për Dedë Gjon Lulin vazhduan deri më 24 shtator 1915, kur e vranë armiqt e Shqiperisë Etnike. E vranë Dedë  Gjon Lulin pasi keta  armiq e shihnin si një ndër pengesat kryesore të grabitjes të trojeve shqiptare të Malesisë Madhe e më gjerë… Dedë Gjon Luli kishte ndertuar një bashkepunimin të shkelqyer në mes të atdhetarëve malesoreve e më gjerë pa dallim feje e krahine, dhe kjo e kishte shqetsuar gjithnjë pushtuesit shekullore otoman dhe fqinjet hileqar e shoven  malazez. Për Dedë Gjon Lulin është shkruar e folur  gjithnjë, per  forcën, vullnetin, urtinë dhe atdhedashurinë e palekundur  për trojet shqiptare  edhe kur ai kishte dialoguar  ballperball me shovenë  apo perkrahes të tyre: Admiralin anglez  Cecil Burey i cili, për të ndalur hovin e Dedë Gjon Lulit me malësorët e tij që mbronin me çdo çmim trojet e tyre shqiptare i kishte thenë  Dedes  ,kot luftoni më se Hoti e Gruda mbaruan, pasi Europa  ia ka dhënë Malit Zi…E kreshniku Dedë pa ju dridhë qerpiku i ishte  pergjigjur rrufeshem : “Ti zotni ke tager me shitë kopshtin tand, se atë t’emin  as nuk e shes , as nuk e fali..” Admirali duke parë vehten ngusht kishte kërcënuar malësorët se mos ndejshin rahat , fuqitë e mëdha kanë me i zbatua me forcë vendimet e veta.. Pas ketyre fjaleve të admiralit kishte  ra një heshtje, që e theu vet Dedë Gjon Luli me fjalet – kushtrim : ”A ka tager e forcë Europa  me më ndalue që me derdh gjakun tem”.  Krali i Malit Zi një ditë do ti thoshte Dedë Gjon Lulit se malësorët e tu janë  vetem një grusht eshtnash perpara taborreve të turqisë. Pranoni ndihmen tonë që të shpetoni. Deda do tja priste, o Kral, shqiptari nuk ka parë tek vehtja kurr eshtnat, por zemren.. Kral Nikolla në Vrellë të Potgoricës  kur u takua ball-perball me Dedë Gjon Lulin do ti thoshte: “O Dedë Gjon Luli  gryka e pushkes sate është e ngushtë dhe vetem duke pasë në krah Malin e Zi  ty të bëhet gryka e pushkes  top”. Por Dedë Gjon Luli do ti pergjigjej aty per aty:  “Me të vertet o kral gryka e pushkes  time është e ngushtë, por duke u ndodhur midis maleve shqiptare ato  ma bajnë gryken e ngushtë të pushkes sime më të gjerë e më të fuqishme  se gryken e topave të ushtrisë sate.13. Ndersa kur një gazetar i huaj e pyeti Dedë Gjon Lulin ,si është e mundur që një grusht luftëtaresh si ju të ndeshen me porten e lartë?  Dedë Gjon Luli  do t’i pergjigj rrufeshëm me fjalet: “Shqiptari është ah e nuk është shelg që të perkulet”.  Dedë Gjon Luli gjithmon perpara se të nisej në beteja kerkonte që me vehte të kishte një flamur shqiptar. Një ditë  shoket e çetes me të cilet ishte nisur në një betejë i thanë :” O baca  Dedë  kemi nevoja të tjera  më të mëdha se  flamurin sot në luftë”, baca Dedë pasi u kishte drejtuar shikimin të gjithëve  u ishte pergjigj:  “Jo bre burra, në krye duhet Flamuri  se ai i ka të tana brenda : Besen , trimnin, zakonet, bashkimin, luften dhe fitoren. Ai ka gjakun e të parëve tanë që e skuqi e na prinë”. Por me  pakë fjalë e mrekullisht e ka “permbledhur” portretin atdhetarë të Dedë Gjon Lulit , publicisti dhe vullnetari italian Euxhenio  Vaina , me daten 7 gusht 1911 (nga Tivari) kur e “quan” Ded Gjon Lulin: “Kalores të pa njollë dhe pa frikë”.

“DEDË GJON LULI NË DITË E SHPALLJES SË PAVARËSISË

Në diten e shpalljes së pavaresisë së Shqiperisë me 28 nentor 1912 në Vlorë, mungoi Dedë Gjon Luli, mungoi ai që duhet të ishte i pari e në krye të vendit, mungoi ai që mbajti më shumë se një gjysem shekulli të ndezur  zjarrin e lirisë në trojet e Malesisë Madhe e më gjërë, mungoi ai që me 1911 shperndau në votrat (gati të fikura ) të Shqiperisë gacat e zjarrit, per të rindezur zjarre të reja lirie e mvehtesie. Mungoi ai që frymzoi e trimëroi  Ismail  Qemalin, Luigj  Gurakuqin  e tjerë  korifenjë të shpalljes së pavaresisë së Shqiperisë. Mungoi Dedë Gjon Luli, mungoi ai që vetem ai nuk duhej të mungonte kurrë. Por ndonse Dëdë Gjon Luli mungoi fizikisht, ai me vepren e tij atdhetare ishte atë ditë aty, madje në krye të vendit, se pa Dedë Gjon Lulin dhe luften e tij me trimat Malësor ,ajo ditë nuk do të kishte ardhur kurrë. Dedë Gjon Luli nuk shkoi ne Vlore pasi ishte në moshen e tij 72 vjeçare, por që ja rendonte këtë  moshë  edhe  jeta si “kaçak” duke  jetua ma shumë  jashtë (malesh e shpellash, ku shtroje kishte token e bymyer me gjak , dhe mbulojë atë copë qiell që na takonte, por që shpesh e mbulonin retë e zeza që shpraznin mbi trojet tona shi, breshen e rrebeshe). Këtë jetë të veshtirë e pershkruan sakt e bukur famulltari i kishës së Brigjes, At Agostini në një relacion që i dergon Argjipeshkëvisë të Shkodres me daten 29 janar 1886 , ku ndër citojmë : “Shumë i ndershmi Dedë Gjon Luli, i pari i arratisun , gjendet në kushte shumë të veshtira jetese, i mungon deri buka shtepinë e tij të  djegun sapo e kanë mbuluar në një qoshe. Të ndihmohet se është ma i ndershmi dhe ma i dashtuni në keto male”. Edhe sot gjindet si “shenjë” një shpell e vogel aty ku “ndahet” Hoti  me  Kastratin me homonimin “Shpella e Dedë Gjon Lulit”, ku ai shpesh ishte strehuar gjatë perndjekjeve nga hyqameti turko-osman. Këto kushte  Dedës  ja kishin renduar moshën e paksuar  fuqinë për të shkuar atë ditë në Vlorë. Por e kishte të pamundur edhe pasi rruga nga do të kalonte ishte plot tym e erë baruti ku perlesheshin dy armiq shekullorr të malësorve e shqiptareve, Shkaju i Malit Zi që kerkonte të pushtonte Shkodren e rrethueme prej tij dhe turkut, që kishte mbetur me një pjesë të ushtrisë së tij si trofe lufte , por që së bashku me shkodranë e shqiptar të tjer po mundoheshin të mbronin vehten e Shkodren. Këto veshtirësi nuk “mbaronin” me kaq , pasi Kral Nikolla i Malit Zi  me politiken dhe propoganden e tij hileqare kishte arritur të mashtroi jo pak malesorë, të cileve u kishte thënë më ndihmoni të bojmë turkun që nga Malesia e deri pertej Shkodres , e ju kudo në keto vende që do ti çlironi do të ngritni flamurin tuaj, dhe  do të jeni zot të trojeve tuaja dhe ne nuk do tu biem më në qafë, por për këtë duhet ti thejmë qafen turkut, se sa të sundojnë ai kalanë e Shkodrës, ne, as ju nuk jemi të lirë… Fatkeqësisht mjaftë malsorë u genjyen dhe moren  pjesë  së bashku me  ushtrinë malazeze, gjoja  në luften kunder turkut, por në fakt me këtë luftë  ndihmuan Malin e Zi  per të pushtuar Shkodren. Kur  malësorët e kuptuan se çfar po benin ishte vonë, pasi deri atëherë, perveçse kishin luftur kundër “vehtes” e trojeve të tyre , duke ndihmuar armikun grabitqar Malin e Zi,  kishin rënë duke luftuar edhe dhjetra malësorë,  trimeria e të cileve si asnjeherë ndër mote e shekuj kishte shkuar kot… Në ketë gjendje të vajtueshme  që kishin rënë një pjesë e Malesisë , Dedë Gjon Luli nuk kishte si ja  kthente shpinen trojeve të Malesisë Madhe… Por Dedë Gjon Luli pas shpalljes së pavaresisë do të sfidonte kohet e veshtira  dhe moshen mbi 72 vjaçare dhe do të shkonte të takonte shpallesit e pavaresisë me në krye Ismail Qmalin ,me të cilin ishte takuar edhe gjatë kryengritjes antiostomane të Malesisë Madhe në vitin 1911. Dedë Gjon Luli e siguroi Ismail Qemalin se te Malesia e Madhe do të kishte një mbeshtetje besnike dhe te palekundur per qeverinë e Vlores. Pas takimit Ismail Qmali do të deklaronte se: “Dedë Gjon Luli  është pushkë e ngrehur  per Shqiperinë”.

VRASJA E DEDË GJO LULIT

Me 24 shtator të vitit 1915 në Orosh të Mirdites vritet pabesisht nga falangat serbo-malazeze dhe esadiste, trimi legjendar Dedë Gjon Luli. Vritet nga komandanti serb me emrin Gjura, që  gjindej (jo rastesisht) në Mirditë  me një kompani ushtaresh serb në vendin e quajtur Sheshaz..Vritet kur baca Dedë kishte shkuar atje per të realizuar një beslidhje të Madhe me parinë e Mirdites e më gjerë, per të kordinuar luftën çlirimtare e mbrojtëse të trojeve shqiptare nga  grykesia shekullore e shkjeve të Ballkanit e më gjerë. Lufta e parë Boterore kishte filluar dhe kishte rrezik që të realizonte vendimet famkeqia të traktatit të fshehtë të Londres të 26 prillit 1915 , duke coptuar edhe atë Shqiperi që kishte “tepruar” nga konferenca e Londres 1913. Ndaj Trimi i urtë Dedë Gjon Luli duke qënë zemra ,mendja dhe pushka e parë e Malesisë Madhe dhe shqiptarisë, për më shumë se një gjysem shekulli , kishte perbuzur moshen e thyer dhe rrezikun per jeten, duke u bërë keshtu faqja e bardhë në perjetsi e Hotit ,Malesisë e Shqiptarisë. Pas vrasjes së Dedë Gjon  Lulit, falangat serbo-malazeze dhe esadiste trupin e tij të pajetë e  kishin mbuluar me landë drusore e gjethe në Malin Shejtë, ku e zbuluan disa barinjë rastesisht pas disa diteve. Me 8 tetor  (1915),famulltari i Oroshit të Mirdites  e varrosi te kisha e “tij”. Ndersa me 29 maj 1924 eshtrat e Dëdë Gjon Lulit u  rivarrosen me një cermoni  madheshtore të organizuar nga Etnit Franceskan në Shkoder, ku muaren pjesë mbi tremijë veta, si dhe delegati Apostolik imzot Ernesto  Kozi.  Në ketë cermoni një ligjeratë brilante mbajti At Anton Harapi ,ligjeratë nga e cila menduam të citojmë: “Sikurse Athina e Roma  mbi gjak e eshtna të fatosave ngrehen ndertesen e Lirisë, ashtu per të mëkamunit e Shqipnisë u lyp që gjaku i kreshnikeve të sterpikë krepat e Maleve tona. Mbas 400 vjetësh  Dedë Gjon Luli me çeten e vet  lufton per të paren herë nën  Flamurin e Shqipnisë, per Lirinë kombetare. Ai kje tre here Fatos se i fali Atdheut dy djemtë  dhe veten ,tuj u ba shenjë i salvimit të xhonturqëve, të sllavëve dhe esadisteve. Ai së dyti provoi se bashkë me Atdhetarinë në gjoksin e tij, vloi edhe zelli per Fe…Në të vertetohet fjala e popullit  se ndihma e Zotit dhe pushka e Hotit  e shpejtoi Lirinë Kombetare”.  

REFERENCAT: 

1.Ndue  Bacaj, Kryekryengritja e Malësisë së Madhe kundër perandorisë Turke-osmane 1911, (botim i dytë),  fq.88, Fiorentia-Shkodër 2018. 

2.Ndue  Bacaj, po aty, fq.89-90. 

3.At Gjergj Fishta  ,Lahuta e Malësisë ,fq.62, Romë 1991. 

4.Hamdi  Bushati ,Shkodra dhe Motet ,v.I , fq.413-431 ,Shkodër 1998. 

5.Hysni Myzyri , Ded Gjon Luli –patriot dhe luftëtar i shquar i  Rilindjes sonë , gaz. “Zeri i popullit” dt.  23.9.1975. 

6.Romeo Gurakuqi, Kryengritja e Malësisë së Mbishkodrës 1911, fq.86-88, Phoenix;Shkodër 2002. 

7.Akte të Rilindjes Kombetare Shqiptare… Tiranë 1978. 

8.Kristaq  Prifti , Lidhja Shqiptare e Pejës , fq.221, Tiranë  2002. 

9.Shtjefen Gjeçovi ,Fondi “Bernardin Palaj” ,dosja 4/1 dhe 15 AQH, R.Shqiperisë. 

10.Edwin Jacques ,Shqiptaret-Historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri në ditët e sotme , fq.352, botim 1995.  

11.At  Gjon Karma “Kerkime  në malet tona [të veriut] ,fq.197. 

12.Fritz  Radovani “Dedë Gjon  Luli” ,fq.27. 

13.Pandi  Rrumbullaku ,”Dedë Gjon Luli pushkë e ngrehur per Shqiperinë” ,gazeta “Luftëtari” , dt.25 shtator 1980.  

14.Frrok Çupi, ZP, Asht ah nuk asht shelg me u perkul shqiptari ,dt.3 tetor 1979. 

15.Stefanaq  Pollo “Gjurmë të historisë së Shqiperisë”,fq.282 ,botim i A.K.Sh. ,Tiranë 1990.

16.Pal Doçi , “Dedë Gjon  Luli “ ,Tiranë 2003. 

17.Ketë ma ka treguar Marash Vatë Shabi në mars të vitit 2010. 

18.At Justin  Rrota , Ditet e mbrame  të Turqisë në Shkoder, ase rrethimi i qytetit 1912-1913 ,botim II ,botime franceskane , Shkoder , 2010 ,fq.28-31.  

19.Hortense  von Zambaur , Rrethimi i Shkodres 10 tetor 1912 -22 prill 1913, fq. 138, “Camaj-Pipa”, Shkoder 2006. 

20.Pandi  Rrumbullaku ,”Dedë Gjon Luli pushkë e ngrehur per Shqiperinë” ,gaz. Luftëtari ,dt.25 shtator 1980.

21.Fritz Radovani ,veper e cituar ,fq.38. 

22.At Gjergj Fishta-ligjeratë Për një monument të Dedë Gjo’Lulit, ”Antologji Shqipe”, bleni I ,shtëpia botuese “Kristo Luarasi” botua nga Filip Fishta , Tiranë 1935. 

23. Ndue  Bacaj, po aty,fq.104. 

24.Zekeria Cana ,fjala e tij e mbajtur në  shtator 2005 ,kur u inagurua shtepia muze e Dedë Gjon Lulit.