Prof.as.dr. Hasan Bello/

Për myslimanët muaji i Ramazanit konsiderohej si “sulltani” i dymbëdhjetë muajve. Ardhja e tij mezi pritej nga të gjithë besimtarët. Një pjesë e tyre i fillonte përgatitjet disa muaj më parë. Kjo, sepse menuja e Ramazanit kishte specifikat e saj.

Në vitet 30-të, fillimi i Ramazanit përcaktohej me metodën klasike, me shikimin e hënës. Kryetari i Komunitetit Mysliman informonte zyrtarisht Ministrinë e Drejtësisë. Kjo e fundit merte masa për të respektuar protokollin (vizatat, kujdesin ndaj besimtarëve dhe objekteve të kultit, shkurtimin e orarit zyrtar për myslimanët që punonin në administratë etj). Pjesë e kësaj ishte edhe hedhja e fishekzjarreve, të cilët lajmëronin hapjen e iftarit në qytetet kryesore të Shqipërisë.

Në çdo xhami këndohej mukabele (lexim i Kur’anit me zë të lartë nga një person i caktuar, i cili dëgjohej ose ndiqej nga të tjerët me zë të ulët).

Në xhaminë e medresesë dhe në ato më kryesoret mbaheshin ligjërata të posaçme për komentimin e Kur’anit. Në këto aktivitete, përveç hoxhallarëve të njohur angazhoheshin edhe nxënësit e vitit të fundit të medresesë.

Në xhami këndoheshin hatme për personalitete të njohur publik (siç ishte ajo për babain e mbretit) dhe njerëz të thjeshtë.

Ndërsa për nxënësit e Medresesë së Përgjithshme në Tiranë përgatitej ushqim i veçantë, sipas një liste që miratohej paraprakisht nga KMSh me propozim të drejtorit të saj.

Për fëmijët jetimë dhe të vobegtët kishte iftare dhe syfyre, që organizoheshin jo vetëm nga institucionet, por edhe nga besimtarët me gjendje të mirë ekonomike.

Në përfundim të Ramazanit njoftohej për natën e Kadrit, e cila për institucionet e shtetit ishte pushim zyrtar.

Në fund vinte festa e Bajramit, kur rrugët e kryeqytetit dhe të qyteteve shqiptare mbusheshin me besimtarë, që vizitonin njëri-tjetrin dhe fëmijë plot hare.

---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 1 Mars 2025

“Pueblo” ka botuar, të hënën e 19 qershorit 1961, në ballinë dhe në faqen n°8, intervistën ekskluzive asokohe me mbretin Leka I në shtëpinë e Dukeshës së Valencias, në Spanjë, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Leka I, Mbreti i Shqipërisë, është kurorëzuar disa ditë më parë në një dhomë hoteli në Paris

Ai ndodhet në Spanjë, në shtëpinë e Dukeshës së Valencias.

*Kur forcat ruse hynë në Shqipëri dhe vendosën komunizmin, familjes mbretërore iu desh të kërkonte strehim jashtë vendit.

*Mbreti Zog, gruaja e tij dhe Leka i vogël jetonin duke u endur nëpër kombe të ndryshme. Së pari, në Kajro; më pas, me rrëzimin e Farukut, në kryeqytetet evropiane; së fundmi, Parisi.

*Me vdekjen e Zogut, Leka, djali i tij, trashëgoi fronin, duke u kurorëzuar në një dhomë të thjeshtë hoteli.

*Sot, Leka I pushon në Spanjë në shtëpinë-kala Aguilar që Dukesha e Valencias ka në Avila.

*Ai priti atje ekipin tonë të reporterëve në një intervistë unike dhe të veçantë për PUEBLO-n, e cila sot publikohet në “Faqja e pothuajse gjithçkaje që ndodh”.

E veçantë : Ai u kurorëzua disa ditë më parë në një dhomë hoteli në Paris

Leka I, Mbreti i Shqipërisë, po pushon tani në Avila, në shtëpinë e Dukeshës së Valencias. Ka mundësi që ai të ketë vendosur vendbanimin e tij në Spanjë.

Leka I, Mbreti i Shqiptarëve, i cili ndodhet në mërgim, jeton këto ditë në shtëpinë e fortifikuar të Aguilarëve. Ai është mysafir i Dukeshës së Valencias.

Emri i Lekës është versioni shqip i Aleksandrit. Lartmadhëria e Tij është njëzet e dy vjeç. Ai është këtu, përballë nesh, me lartësinë e tij të pamasë 2.04 metra, me shikimin e tij të qartë.

Mbreti i Shqipërisë ka veshur një kostum gri, kollare blu. Mban syze. Gjestet e tij janë serioze, të matura. Buzëqeshja e tij, e ëmbël.

Pikërisht dy muaj më parë, kur pranvera pushtoi Parisin, një grup besimtarësh shqiptarë, patriotësh, u takuan në një hotel pa emër. Ata burra të fortë, pasardhës të atyre malësorëve që me shekuj kishin mbrojtur atdheun, tani po bënin betimin.

Akti ishte i thjeshtë dhe solemnisht emocionues. Sapo kishte vdekur në Paris Mbreti Zog i Shqipërisë, i cili në mërgim përfaqësonte fatet e vendit; Dhe tani, ata, të mërguarit, u mblodhën rreth trashëgimtarit të tyre të vetëm : Lekës.

Në këtë dhomë të një hoteli pa emër do të shkruhej një pjesë e historisë së Shqipërisë. Aty do të bëhej ceremonia e kurorëzimit të Mbretit të ri. Që nga ato momente, shpresat e të gjithë patriotëve shqiptarë u përqendruan tek sovrani i ri Leka, njëzet e dy vjeç.

Një mbret i ri në ekzil

Kur forcat ruse depërtuan në Shqipëri dhe vendosën komunizmin atje, familja mbretërore duhej të kërkonte strehim jashtë vendit. Mbreti Zog, gruaja e tij dhe Leka i vogël u vendosën fillimisht në Kajro. Ata qëndruan atje deri në rrëzimin e Farukut nga froni. Më vonë, familja mbretërore e Shqipërisë ka jetuar në vende të ndryshme të Evropës, deri në vendosjen në Paris.

Leka, sundimtari aktual, studioi në El Caño, Gjenevë dhe Akademinë Ushtarake Sandhurst. Së fundmi, ai u diplomua në Shkenca Politike në qytetin universitar të Parisit.

Pra, Sovrani i ri, edhe në mërgim, ka marrë një edukim shumë të kujdesshëm për të marrë në kohën e tij fatet e vendit të tij.

Leka flet anglisht, frëngjisht, italisht, gjermanisht, arabisht. Ai është një sportist i ri. Praktikon kalërimin, tenisin, gjuetinë dhe të gjitha sportet ujore. Së fundmi, në makinën e tij sportive, ai ka thyer distancën Paris-Madrid në një rekord të vërtetë shpejtësie.

Sovrani i ri nga Shqipëria ka ardhur në Spanjë si mysafir i mbretit Simon të Bullgarisë.

— Ne jemi si vëllezër. — na thotë Madhëria e Tij. — Të dy jemi rritur jashtë vendit dhe e njohim dhimbjen e ekzilit.

Sot, sovrani i ri Leka po pushon në shtëpinë-kala Aguilar. Ai është i ftuari i një zonjëje të mrekullueshme dhe të lezetshme : Dukeshës së Valencias. Është ajo që na ka siguruar me dashamirësi këtë intervistë.

— Unë personalisht kam njohur mbretin e ndjerë Zogu dhe mbretëreshën, — thotë dukesha. Më prezantoi në Kanë kushëriri i tyre Konti i Toptanit. Edhe sovranët ishin mysafirë në jahtin tim “Geraldinë”.

Një vështrim i thellë përgjegjësie shfaqet në sytë e qartë dhe naiv të Sovranit të Shqipërisë. Ai ka përjetuar shumë kohët e fundit, ngjarjen e vdekjes së babait të tij dhe zgjedhjen e tij si Mbret i ardhshëm. Leka nuk merr pjesë në ballo, nuk merr pjesë në jetën shoqërore të monarkëve evropianë. Ai ka marrë përgjegjësinë për dramën e popullit të tij dhe shqetësimet e tij janë të drejtuara nga ky aspekt :

— Unë erdha në Spanjë dhe Portugali për të takuar krerët e tyre përkatës të qeverive. Më datë 15, pata një takim të rëndësishëm gjysmë ore me Shkëlqesinë e Tij, Kreun e Shtetit spanjoll. Unë e admiroj Gjeneralin Franko, sepse ai përfaqëson të vetmin bastion — me Oliveira Salazar-in — kundër komunizmit. Unë u largova me të njëjtin admirim që hyra në takim.

Të shtunën e kaluar, Sovrani i ri i Shqipërisë foli gjerësisht edhe me kreun e qeverisë portugeze. Ata kanë shkëmbyer rrëfime interesante.

— Ndoshta do të vendos rezidencën time të përhershme në Madrid. — na thotë ai.

Zemra e këtij Monarku të ri është e lirë. Leka nuk ka të fejuar dhe nuk ka plane për martesë në të ardhmen. Ëndrrat e tij, përgjegjësitë e tij fokusohen në fatin e popullit të tij.

— Kohët e fundit komunizmi shqiptar është ndarë nga ai sovjetik. Kjo na bën të kemi disa shpresa për të ardhmen. Aktualisht të gjitha partitë politike shqiptare që janë në mërgim janë bashkuar dhe i kanë fshirë dallimet. Unë përfaqësoj interesat e tyre. Ato e dinë se vetëm një Monark mund të përqendrojë të gjitha dallimet politike dhe të bashkojë përpjekjet për të arritur një Shqipëri të lirë dhe të bashkuar.

Sadik Krasniqi 

Besnik Rraci

AKADEMIA E SHKENCAVE DHE E ARTEVE E KOSOVËS – GJENOCIDI DHE MASAKRAT E SERBISË NË KOSOVË (1998-1999) – KONFERENCË SHKENCORE – (28 PRILL 2023).

Abstrakt

Kumtesa me titull: “Masakrat Serbe në Kosovë 1998-1999 – sipas dëshmive materiale muzeore” trajton materien e krimeve serbe në Kosovë, përkatësisht do të fokusohet te masakrat e kryera nga forcat e okupatorit serb ndaj civilëve shqiptarë, duke mos i kursyer as kategoritë me të ndjeshme të popullit, siç ishin fëmijët, pleqtë dhe gratë. Punimi ynë do të përqendrohet kryesisht te rrëfimi i ngjarjeve tronditëse nëpërmes dëshmive materiale muzeore, siç janë: heshtat, thikat, sëpatat, shiringat, litarët, telat me gjemba, rroba të brendshme të femrave të përdhunuara, e deri te përdorimi i të gjitha predhave të kalibrave të ndryshëm të artilerisë serbe. Pra, janë këto disa nga burimet materiale autentike, të cilat janë përdorur nga forcat e ushtrisë dhe policisë serbe, për t’i masakruar në mënyrën më brutale popullsinë e pafajshme të Kosovës, me arsyen e vetme, pse ishin shqiptarë. Një pjesë e konsiderueshme e dëshmive materiale që i referohet luftës së fundit në Kosovë, përfshirë këtu edhe masakrat serbe ndaj popullsisë civile shqiptare, që kryesisht janë të mbledhura dhe të ruajtura nëpër muzetë e Kosovës, me theks të veçantë në Muzeun Kombëtar të Kosovës. Prandaj këtij punimi shkencor e profesional i jemi qasur nga këndvështrimi muzeor, me qëllim të pasqyrimit sa më të detajuar të këtij kapitulli, sa të dhimbshëm po aq edhe krenar. 

Fjalët çelës: Masakrat, Kosova, Muzeu, dëshmitë, krimet, burime materiale, lufta, shqiptar, civile, forcat ushtarake serbe, etj.

Populli shqiptar në përgjithësi dhe ai i Kosovës në veçanti, gjatë historisë nuk i pushoi asnjëherë përpjekjet për çlirim kombëtar. Gjatë këtij rrugëtimi të gjatë dhe me plot sakrifica të mëdha, dhanë kontribut të çmuar shumë gjenerata dhe kategori të ndryshme të popullit tonë. Në vitet 40 të shek. XIX udhëheqësit serbë filluan t’i mendojnë planet ekspansioniste për zgjerimin e Serbisë, të cilat e kishin zanafillën edhe më herët. Mbi këtë bazë ata filluan edhe të ndërtojnë platformën famëkeqe të „Naçertanies“, e cila u jetësua në vitin 1844, në krye me ideologun e këtij elaborati, Ilia Garashanin, rreth të cilit do të mblidheshin të gjithë krerët politikë’, por edhe ata fetarë që u vunë në shërbim të kësaj ideologjie duke u mbështetur edhe nga qarqet konservatore serbe. Ky plan në shënjestër kryesore i kishte vënë shqiptarët që, në fakt, pësuan dhunë, padrejtësi historike, shpërngulje dhe kolonizim të tokave të tyre të shoqëruara me një gjenocid të paparë deri te tentativat për shfarosjen e tyre të plotë. 

Kthesa radikale që e favorizonte Serbinë ishte “Paqja e Shën Stefanit” dhe gjendja e brishtë e krijuar me dobësimin e Perandorisë Osmane, kur edhe filluan shpërnguljet e mëdha të shqiptareve nga trojet e tyre të përcjella më dhunë dhe krime monstruoze ndaj tyre, të cilat nuk u ndalën asnjëherë në vijimësi deri te lufta e fundit 1999. Përdorimi i metodave me drakonike si; dhuna shtetërore e pandërprerë dhe kolonizimi i tokave ua nxinë jetën shqiptareve dhe në fund i detyronte të shpërnguleshin, te asimiloheshin apo të vriteshin pa gjyqe nga falangat paramilitare serbe që vepruan lirshëm me leje të strukturave shtetërore. Pra, nxitja e ekseseve më banale ndëretnike bëhej me qëllim të caktuar për të pasur alibi për terrorin që do të ushtrohej ndaj gjithë popullatës së një rajoni të tërë. Duke mos mundur të ballafaqohej me rezistencën shqiptare, ushtria, policia dhe paramilitarët serbë gjithë egërsinë e tyre e shfrynin kundër popullatës së pafajshme civile shqiptare, kundër grave e fëmijëve, pleqve e të rriturve. Në këtë kasaphane nuk mbeti metodë më monstruoze që të mos jetë përdoruar vetëm e vetëm që popullata autoktone shqiptare të shfarosej përgjithmonë. 

Vrasjet dhe masakrat masive të shkaktuara nga aparati shtetëror serb në Kosovë, janë të shumta, gjithandej Kosovës. Në lidhje me këtë tematikë, fokusi ynë kryesisht bie te rrëfimi i ngjarjeve tronditëse nëpërmes dëshmive materiale muzeore, siç janë: heshtat, thikat, sëpatat, shiringat, litarët, telat me gjemba, rroba të brendshme të femrave të përdhunuara, e deri te përdorimi i të gjitha predhave të kalibrave të ndryshëm të artilerisë serbe. Pra, janë këto disa nga burimet materiale autentike, të cilat janë përdorur nga forcat e ushtrisë dhe policisë serbe, për t’i masakruar në mënyrën më brutale popullsinë e pafajshme të Kosovës, me arsyen e vetme, vetëm pse ishin shqiptarë. 

Një pjesë e konsiderueshme e dëshmive materiale që i referohet luftës së fundit në Kosovë, përfshirë këtu edhe masakrat serbe ndaj popullsisë civile shqiptare, që kryesisht janë të mbledhura dhe të ruajtura nëpër muzetë e Kosovës, me theks të veçantë në Muzeun Kombëtar të Kosovës, janë dëshmitë më reale që mund të shihen dhe preken me dorë, të cilat kanë shërbyer nga okupatori fashist serb për kryerjen e krimeve dhe masakrave në Kosovë gjatë viteve 1998-1999. Dëshmitë materiale muzeore të cekura si më lart, na argumentojnë edhe një anë tjetër të errët të medaljes, ku përmes përdorimit të tyre, kriminelët serbë i kanë copëtuar gjymtyrët e trupave të civilëve shqiptarë, duke ua prerë veshët, hundën, duart, këmbët, sytë, organet gjenitale, kokën, e deri te nxjerrja e organeve me vitale të trupit të njeriut siç janë mushkëritë, veshkat, zemra, etj. 

Përdorimi i këtyre metodave morbide, nga aparati shtetëror serb, në mënyrë të organizuar, tentonte që t’ia fuste frikën në palcë, popullatës civile shqiptare, në mënyrë që ta nënshtronte dhe ta detyronte atë që të hiqte dorë nga kauza e tyre për liri dhe pavarësi. Gjithashtu, pushteti okupues gjenocidial serb pretendonte ta përdhoste edhe identitetin kulturor dhe kombëtar, duke i shkatërruar disa nga objektet e trashëgimisë kulturore dhe historike. 

Prej këtyre dëshmive materiale posedojmë; dy shpata të shkurtra të gjetura në lagjen Arbana të Prizrenit; një thikë e gjetur në fshatin Vërmicë të Prizrenit; një thikë e gjetur në fshatin Celinë të Rahovecit; dy shpata të gjetura në fshatin Dresnik të Pejës; një sëpatë e gjetur në fshatin Marec të Prishtinës; dorëz e thikës me mbishkrime ruse e gjetur në fshatin Bellacerkë (Fortesë) të Rahovecit; shkop druri i gjetur në fabrikën e Ferronikelit në Drenas; një litar i përgjakur dhe një shiringë të gjetur në fshatin Duhël të Shtimes; sofër buke e traditës shqiptare e përdhosur dhe e dëmtuar me mbishkrime nacionaliste serbe, e gjetur në fshatin Bellacerkë (Fortesë) të Rahovecit, plisi i bardhë i përgjakur me mbishkrime nacionaliste serbe (shkrimi i katër “S-ve”), i gjetur në Fushë Kosovë; disa dhjetëra gëzhoja të predhave të kalibrave të ndryshëm të përdorura nga forcat artilerie ushtarake dhe policore serbe kundër popullsisë civile shqiptare të gjetura në të gjitha komunat e Kosovës ku kishte luftë; si dhe disa palë rroba të brendshme të femrave shqiptare të dhunuara seksualisht nga paramilitarët dhe militarët e forcave serbe. 

 Dy shpata të shkurtra: të gjetura në banesën e kriminelit Gadaf Demaj nga lagja Arbanë e Prizreni, i shkolluar në Beograd të Serbisë, i cili ishte bashkëpunëtor shumëvjeçar i UDB-së. Ka marrë pjesë në shumë masakra të kryera nga paramilitarët dhe njësitë e rregullta militare policore serbe në rajonin e Prizrenit dhe në tërë Kosovën. Pra sipas burimeve okulare thuhet se ky kriminel i njohur në këto anë me pseudonimin “Gadafi” me këto armë të ftohta ka masakruar shumë civilë shqiptarë. Krimineli në fjalë ka arritur t’i shpëtojë luftës dhe pas kapitullimit të Serbisë ka ikur në Serbi, ku jeton edhe sot e kësaj dite. Me qëllim të zbardhjes dhe argumentimit të krimeve të kryera gjatë luftës nga ky kriminel, informatat për Muzeun Kombëtar të Kosovës i ka dhënë Enver Rexha, ish-veprimtar politik i LKÇK-së, me datën 18.02.2001. 

Fig.1. Dy shpata të shkurtra të gjetura në lagjen Arbana të Prizrenit

Thikë: e gjetur në trupin e një femre civile shqiptare të paidentifikuar, në fillim të muajit nëntor të vitit 1999, në vendin e quajtur Vërmicë, fshat ky që gjendet ndërmjet kufirit shqiptaro-shqiptar, Kosovë-Shqipërisë. Sipas rrëfimeve autentike të dëshmitarit Xhemshit Krasniqi, i cili thotë se forcat serbe, kanë vrarë shumë civilë shqiptarë në shumë vende përgjatë vijës kufitare me Shqipërinë, përfshirë këtu edhe rastin në fjalë. Më tej ai shprehet se: “kudo që kemi arritur t’i shohim vrasjet dhe masakrat e bëra ndaj civilëve shqiptarë kemi hasur në shumë dëshmi materiale kryesisht armë të ftohta. I vetëdijshëm për vlerën dhe rëndësinë argumentuese që ka thika, e kam marrë nga vendi i ngjarjes për të dëshmuar për rastin”. Ndërkaq me datën 16 qershor 2001, këtë eksponat ia ka dhuruar si dëshmi Muzeut të Kosovës. 

Fig.2. Thikë e gjetur në fshatin Vërmicë të Prizrenit

Thikë ushtarake: e gjetur në fshatin Celinë, përkatësisht në lagjen Hasanaj të Rahovecit me datën 25 mars 1999. Sipas rrëfimeve të deshmitarit Sadik Hasani, vërtetohet se thika është përdorur nga paramilitarët dhe militarët e forcave serbe për të vrarë dhe masakruar civilët shqiptarë të këtij fshati. Pra, pikërisht në mars të vitit 1999 janë masakruar 81 fshatarë të të gjitha moshave. Dëshmitari veç të tjerash thekson se forcat serbe përveç që i vrisnin civilët shqiptarë më pas ata i masakronin duke ua prerë organet e ndryshme të trupit, si: hundët, gjuhën, syrin, kokën, duart, këmbët dhe në fund fare ua nxjerrin jashtë të gjitha organet e brendshme, kështu që në shumë raste ishte e pamundur ta identifikoje familjarin tënd. Për t’i vrarë njerëzit me lehtë zakonisht i përdornin armët e zjarrit, ndërsa më pas kufomat e tyre i prenë e i copëtonin në format më barbare të mundshme me armët e ftohta, vetëm e vetëm që t’i frikësonin shqiptarët dhe t’i bënin të vuajnë sa më shumë. Sipas dëshmitarit Sadik Hasani, në kohën kur janë vrarë fshatarët e fshatit Celinë në mesin e tyre kanë qenë edhe pesë anëtarë të ngushtë të familjes së tij. Pas përfundimit të luftës me qëllimet me mira që t’i kontribuonte ndriçimit të krimeve serbe, dëshmitë materiale përfshirë këtu edhe thikën ia dorëzoi Muzeut të Kosovës, si institucioni më kompetent për ruajtjen dhe prezantimin e krimeve të luftës më 10 dhjetor 2000. 

Fig.3. Thikë e gjetur në fshatin Celinë të Rahovecit

Dy shpata: të gjetura në shtëpinë e një serbi në fshatin Dresnik të komunës së Klinës në tetor të vitit 1999. Sipas të dhënave të marra nga Halit Sahitaj, thuhet se shpatat janë përdorur nga forcat paramilitare dhe militare serbe për të bërë masakra ndaj civilëve shqiptarë në rajonin e Pejës. Sipas tij shpatat e përgjakura janë dëshmia me autentike konkrete në të cilat shihen qartë gjurmët e krimit, që forcat serbe i përdorën si metodat me monstruoze për të treguar edhe kësaj here se urrejtja e tyre ndaj shqiptarëve është patologjike dhe e organizuar mirë nga aparati shtetëror që nga gjysma e dytë e shekullit XIX, e në vijimësi shpërfaqet deri në përfundim të shekullit XX. Po e themi këtë për faktin se të përdorësh në luftë armë të tilla për t’i prerë dhe copëtuar viktimat e pafajshme, duhet të jesh shumë i prishur në shpirt, në shkallë kanibali ose të jesh egërsirë e çmendur, aq më tepër në këtë shekull kur vetëdija e njeriut dhe botës së qytetëruar në përgjithësi kishte arritur në një nivel tjetër, derisa mendësia e okupatorit serb kishte mbetur nën nivel mesjetar. Të dy shpatat janë sjellë në Muzeun e Kosovës me datën 6 dhjetor 1999, si dëshmi për ta argumentuar gjenocidin serb ndaj shqiptarëve dhe për t’i informuar e edukuar brezat e rinj se çfarë kishte ndodhur në Kosove gjatë luftës 1998-1999. 

Fig.4. Dy shpata të gjetura në fshatin Dresnik të Klinës

Sëpatë e gjetur në fshatin Marec të komunës së Prishtinës, me të cilën është masakruar shqiptari Faik Vitia nga forcat policore serbe në prill të vitit 1999. Sipas të dhënave të kushëririt të tij të afërm, Behxhet Vitia, i cili thotë se forcat serbe përveç që ishin të armatosur dhe të organizuar paraprakisht me armë të ftohta, gjithashtu edhe kur hynin nëpër shtëpitë e fshatrave shqiptare i vrisnin dhe i masakronin ata me veglat e tyre të punës, qofshin ato bujqësore apo të amvisërisë siç ishin sëpatat, kmesat, drapërinjtë, kosat, sharrat, etj. E në rastin konkret me sëpatat tona që fshatarët kryesisht i kanë përdorur për nevoja familjare, përkatësisht për prerjen e drunjve në pyll apo në shtëpi është masakruar Faik Vitia. Pas përfundimit të luftës këtë eksponat e ka sjellë në muze Behxhet Vitia, e cila ka shërbyer si dëshmi materiale për t’i prezantuar përmes ekspozitave tematike në muze krimet serbe para opinionit vendor dhe sidomos atij ndërkombëtar. 

Fig. 5. Sëpatë e gjetur në fshatin Marec të Prishtinës

Dorëz e thikës me mbishkrime ruse e quajtur “DUMA”: e gjetur në shtëpinë e familjes së Avdurrahman Kelmendit në fshatin Fortesë të Rahovecit. Sipas rrëfimit të tij, me datën 24 prill 1999, forcat serbe dhe paramilitar rusë të ardhur vullnetarisht dhe si mercenar nga Rusia, janë stacionuar në shtëpinë e tij prej nga janë dhunuar seksualisht, vrarë dhe masakruar shumë shqiptar në mesin e tyre edhe Nadie Spau nga Rahoveci, Shaipi me djalë nga fshati Brestoc i Rahovecit dhe shumë të tjerë. Për këto krime dëshmojnë edhe dëshmitë e shumta materiale përfshirë këtu edhe thikën me mbishkrime ruse, të përdorur nga paramilitarë rusë kundër civilëve shqiptarë, që shumë prej tyre kishin marrë pjesë në luftën e Kosovës 1998-1999, në kuadër të forcave serbe. Dorëza e thikës është dëshmi konkrete që flet qartë për pjesëmarrjen dhe kryerjen e krimeve në Kosovë. Është me rëndësi të potencohet fakti se, gjatë kësaj kohe në fshatin Bellacerk (Fortesë) të Rahovecit janë vrarë dhe masakruar dhjetëra shqiptarë të këtij fshati nga forcat serbe dhe paramilitare ruse. Dorëza e thikës që mban emërtimin rus “Duma”, pas luftës me datën 13 janar 2001, i është dhuruar Muzeut të Kosovës, si dëshmi historike materiale për ta argumentuar pjesëmarrjen dhe masakrat e shkaktuara edhe nga paramilitarët rusë. 

Fig.6. Dorëz e thikës me mbishkrime ruse e gjetur në fshatin Bellacerkë (Fortesë) të Rahovecit

Shkop druri: i gjetur në fabrikën e Ferronikelit në Drenas, si rezultat i hulumtimeve kërkimore të bërë nga bashkëpunëtorët shkencorë dhe profesionalë të sektorit të historisë në Muzeun e Kosovës, gjatë muajve nëntor-dhjetor të vitit 1999, me ç‘rast, krahas shumë dëshmive materiale u gjet edhe ky shkop druri. Sipas të dhënave okulare të marra nga komuniteti shqiptar që jetonte pranë këtij lokaliteti, rrëfyen për ngjarjet që kishin ndodhur gjatë luftës në këtë qytet. Ata veç të tjerash, na treguan se për çfarë ishte përdoruar shkopi i drurit nga forcat serbe. Shkopi i drurit apo siç njihet në opinionin e gjerë si “shkop beizbolli” ishte përdorur nga forcat serbe për rrahje masive në grup dhe individuale te të gjithë shqiptarëve që në mënyra të dhunshme i kapnin nëpër qytet dhe i grumbullonin në fabrikën e Ferronikelit në Drenas, pikërisht aty ku ishte stacionimi kryesor i forcave serbe. Si pasojë e rrahjeve brutale, shumë prej civilëve shqiptarë vdisnin, ndërsa një pjesë e vogël prej tyre mbetën përgjithmonë invalidë. Aq lart shkonte brutaliteti sa kriminelët serbë, përveç që i mbytnin, me pas kufomat e tyre i gjymtonin dhe i tjetërsonin duke ua ndërruar rrobat para se t’i varrosnin masivisht. Eksponati në fjalë, është pjesë integrale e koleksioneve të luftës, të cilat shërbejnë si dëshmi historike për t’i argumentuar krimet e forcave serbe ndaj civilëve shqiptarë. 

Fig.7. Shkop druri i gjetur në fabrikën e Ferronikelit në Drenas

Litar i përgjakur: i gjetur në fshatin Duhël të Shtimes, me datën 10 korrik 1999. Sipas burimeve të marra nga Zona Operative e Pashtrikut, sektori për informim, nën udhëheqjen e eprorit Halil Çadraku, i cili konfirmon se të gjitha këto dëshmi materiale përfshirë këtu edhe litarin në fjalë, janë përdorur nga forcat paramilitare dhe militare serbe për të bërë dhunë dhe vrasje kundër popullatës civile shqiptare, duke mos i kursyer as kategoritë me të ndjeshme që ishin fëmijët, gratë, pleqtë dhe të hendikepuarit. Sa i përket litarit, në të cilin shihen qartë gjurmët e krimit është përdorur posaçërisht për ngulfatjen e civilëve në shkallë vdekjeje. Pra, barbaritë serbe nuk lanë asnjë metodë apo mjete të ndryshme që nuk e përdorën për t’i dhunuar dhe vrarë shqiptarët në format më shtazarake. Përzgjedhja e vrasjeve nëpërmes litarëve, telave me gjemba dhe me gjësende të tjera ishin të menduara mirë nga kriminelët serbë. Këtë e bënin me pretendimet se shqiptarët gjatë procesit të vrasjeve duhej të vuanin sa më shumë, t’i frikësonin për ta braktisur atdheun e tyre dhe që Kosova të popullohej me popullsi serbe. Eksponati në fjalë iu dhurua Muzeut të Kosovës, si dëshmi historike me datën 09 dhjetor 1999. 

Fig.8. Litar i përgjakur i gjetur në fshatin Duhël të Shtimes

Shiringë: Sipas burimeve të marra nga Zona Operative e Pashtrikut, drejtoria për informim, nën udhëheqjen e eprorit të UÇK-së Halil Çadraku, shiringa është gjetur në fshatin Duhël të Shtimes me datën 10 korrik 1999. Sipas tij shiringat janë përdorur nga njësitë paramilitare dhe militare serbe për drogimin e tyre në mënyrë që veprimet e tyre të ishin sa me të shfrenuara dhe më të rënda në ekzekutimin e krimeve të kryera ndaj civilëve shqiptarë. Këtë formë e aplikonin kryesisht njësitë paramilitare serbe që shteti serb në mënyrë të organizuar i kishte mbledhur dhe mobilizuar kriminelët nga burgjet serbe, kriminelë me përvojë nga luftërat e zhvilluara në Kroaci dhe Bosnjë e Hercegovinë, si dhe kriminelë të ardhur nga bota e krimit në Serbi dhe jashtë saj. Me fjalë të tjera, të gjitha këto grupe kriminelësh duke përdorur drogë dhe lëndë të tjera narkotike, përpiqeshin ta mënjanonin ndjenjën e dhimbjes shpirtërore dhe nën ndikimin e saj të dhunonin, vrisnin dhe masakronin popullatën shqiptare të Kosovës. 

Fig.9. Shiringë, i gjetur në fshatin Duhël të Shtimes

Sofër buke e traditës shqiptare: e dëmtuar dhe e përdhosur me mbishkrime nacionaliste serbe dhe ruse, e gjetur në shtëpinë e familjes së Avdurrahman Kelmendit në fshatin Bellacerkë (Fortesë) të Rahovecit. Sipas rrëfimit të tij, më 24 prill 1999, forcat serbe dhe paramilitare ruse të ardhur vullnetarisht dhe si mercenarë nga Rusia, janë stacionuar në shtëpinë e tij prej nga kanë vrarë dhe masakruar dhjetëra civilë shqiptarë të këtij fshati. Dëshmitë e shumta dhe materiale të disponueshme vërtetojnë fakte të rënda kriminale, përfshirë këtu edhe sofrën e bukës me shenja cirilike serbe dhe ruse.

 Siç dëshmon Avdurrahman Kelmendi, sofra e bukës fillimisht ishte përdorur për qëllime normale të ngrënies. Pasi kishin konsumuar alkool, sofra u keqpërdor për tallje, duke shfaqur mospërfillje për trashëgiminë etno-kulturore të shqiptarëve. Ata kanë shkruar simbole nacionaliste, grafika të figurave femërore të zhveshura dhe në fund, bënin veprime të turpshme, duke kryer edhe nevoja fiziologjike mbi të.Veprime të tilla ndaj kulturës dhe trashëgimisë historike shqiptare ka pasur nëpër të gjitha komunat e Kosovës, gjë që dëshmon edhe për krimet kulturore apo siç njihet në terminologjinë ndërkombëtare kulturocid. 

Është me rëndësi të potencohet fakti se sofra e bukës me tërë pamjen e saj karakteristike që pasqyron barbarizmin serb dhe rus, në korrik të vitit 1999, pas hyrjes së NATO-s në Kosovë është përdorur si dëshmi kundër vendosjes së ruseve në Rahovec, krahas shume krimeve të tjera të bëra në këtë rajon. Ndërkaq më 13 janar 2001, sofra e bukës i është dhuruar Muzeut të Kosovës, si dëshmi historike materiale për t’i dëshmuar krimet kulturore në Kosovë. 

Fig.10. Sofër buke e traditës shqiptare e përdhosur dhe e dëmtuar me mbishkrime nacionaliste serbe, e gjetur në fshatin Bellacerkë (Fortesë) të Rahovecit

Plisi i bardhë i përgjakur me mbishkrime nacionaliste serbe (shkrimi i katër “S-ve”), i Shefki Halil Dedincës nga fshati Lajthishtë (Leshkoshiq), i gjetur në banesën i tij në Bresje të Fushë Kosovës. Sipas rrëfimeve të Naim Buelnicas, Shefkiu ishte zhdukur gjatë luftës në Kosovë nga forcat paramilitare serbe me datë 7 mars 1999, i cili ende nuk është gjetur. Raste të tilla ku janë vrarë civilët shqiptarë me plisin e bardhë në kokë ishin të shumta, kjo për faktin se forcave serbe u pengonte çdo simbol kulturor e kombëtar që lidhej me shqiptarët, ndaj edhe në rastin e plisit të bardhë të Shefki Dedincës, janë shkruar katër S-të, për të treguar ambicien e tyre shoviniste për Serbi të madhe. Pas përfundimit të luftës, këtë relikt e ka sjellë në muze Naim Buelnica, i cili ka shërbyer si dëshmi materiale për t’i prezantuar krimet serbe. 

Fig.11. Plisi i bardhë i përgjakur me mbishkrime nacionaliste serbe
(shkrimi i katër “S-ve”), i gjetur në Fushë Kosovë

Dhjetëra gëzhoja të predhave të kalibrave të ndryshëm të përdorura nga forcat ushtarake dhe policore serbe kundër popullsisë civile shqiptare në Kosovë, të gjetura si rezultat i hulumtimeve kërkimore të bërë nga bashkëpunëtorët shkencorë dhe profesionalë të sektorit të historisë në Muzeun e Kosovës gjatë viteve 2000-2015. Sipas të dhënave okulare të marra nga komuniteti shqiptar që jetonte pranë këtyre lokaliteteve, rrëfyen për ngjarjet që kishin ndodhur gjatë luftës nëpër vendbanimet e tyre. Ata, përveç të tjerash na treguan se për çfarë dhe nga kush ishin përdorur gëzhojat e ndryshme të artilerisë serbe. Sipas tyre, në secilën bazë ushtarake ku operonte ushtria serbe në Kosovë, ishte përdorur artileria rëndë në mënyrë që t’i bombardonin nga larg vendbanimet ku ishin mbledhur dhe strehuar popullata civile shqiptare; nëpër fusha, male, gryka, fshatra e deri nëpër qytete. Si pasojë e këtyre predhave u vranë dhe u gjymtuan mijëra civilë shqiptarë anekënd Kosovës. Numri i vrasjeve nga artileria serbe vinte kryesisht nga madhësia e predhave dhe volumi i tyre në gjuajtje. Gëzhojat e predhave të lartcekura të të gjitha kalibrave që nga ato me të voglat e deri te me të mëdhatë janë dëshmitë faktike që i pasqyrojnë krimet serbe në Kosovë në shkallë gjenocidi. Gëzhojat e predhave të ndryshme, tashmë të shndërruara në eksponate muzeore, në kuadër të Muzeut Kombëtar të Kosovës, janë pjesë integrale e koleksioneve të luftës 1998-1999, të cilat shërbejnë si fakte historike për t’i argumentuar krimet e forcave serbe ndaj civilëve shqiptarë. 

Fig.12. Dhjetëra gëzhoja të predhave të kalibrave të ndryshëm të përdorura nga forcat artilerive ushtarake dhe policore serbe kundër popullsisë civile shqiptare të gjetura në të gjitha komunat e Kosovës ku kishte luftë 1998-1999

Në kuadër të krimeve serbe kundër shqiptarëve të Kosovës, një segment mjaft i ndjeshëm që ndodhi në Kosovë gjatë luftës 1998-1999 ishte edhe dhunimi i femrës shqiptare. Sipas të drejtës ndërkombëtare dhe Statutit të Tribunalit të Hagës, dhunimet janë vepra penale që radhiten si krime kundër njerëzimit. Ndaj pushteti terrorist i Serbisë në krye me kriminelin Milosheviç nuk qe kursyer edhe rreth dhunimeve masive të femrës shqiptare në Kosovë. Këto forma të veprimeve të kriminelëve serbë kishin për qëllim diskreditimin politik, psikologjik, moral dhe shpirtëror të shqiptarëve në përgjithësi e të femrës në veçanti. Në bazë të informacioneve nga terreni të marra prej dëshmitarëve dhe viktimave të ndryshme, rezulton të jenë më shumë se njëzetmijë (20.000), numri i femrave shqiptare të dhunuara gjatë luftës së fundit në Kosovë.Për këtë dimension të krimeve, posedojmë disa fotografi, dhe tri palë rroba të brendshme të femrave të dhunuara të gjetura në fshatin Duhël ndërmjet komunës së Shtimes dhe Suharekës.

Rroba të brendshme të femrave shqiptare të dhunuara seksualisht:

Sipas burimeve të marra nga Zona Operative e Pashtrikut, drejtoria për informim, rrobat e brendshme të femrave shqiptare të dhunuara seksualisht janë gjetur në fshatin Duhël të Shtimes që kufizohet me komunën e Suharekës me datë 10 korrik 1999. Sipas të dhënave, rrobat e brendshme të femrave janë dëshmi autentike që dëshmojnë se gjatë luftës në Kosovë, ushtria dhe policia serbe kanë dhunuar seksualisht femrat civile shqiptare. Me qëllim të zbardhjes dhe argumentimit të krimeve seksuale të kryera nga kriminelët serbë, si dëshmi materiale muzeore, për Muzeun e Kosovës i ka dhënë Halil Çadraku, ish-epror i lartë i UÇK-së në Zonën Operative të Pashtrikut, me datë 9 shkurt 1999.

Fig.13. Rrobat e brendshme të femrave shqiptare të dhunuara seksualisht
nga forcat ushtarake dhe policore serbe 1998-1999

Përfundime

Materia e zhvilluar si me lart, na sjell te përfundimet se punimi është një përpjekje serioze për ta pasqyruar drejt luftën e popullit shqiptar për liri dhe pavarësi. Në mënyrë që të realizohej kjo kauzë u kërkua që të sakrifikohen shumë qytetarë të Kosovës ndër vite, duke i vënë në fokus krimet e bëra në shkallë gjenocidi të shkaktuara nga forcat okupatore kriminale serbe, siç ishin; shkatërrimet, djegiet, vrasjet, dëbimet, dhunimet e duke shkuar deri në ekstremitet ku u vranë dhe u masakruan edhe kategoritë me të ndjeshme të popullit tonë si, fëmijët, gratë, pleqtë dhe të hendikepuarit.

Gjithashtu, në vijim po e paraqesim një përmbledhje të përgjithshme të vrasjeve, masakrave, dhunimeve, dëbimeve, të zhdukurve dhe shkatërrimeve, të cilat janë të renditura si më poshtë:

-Numri i shqiptarëve civilë të vrarë nga forcat serbe në Kosovë janë: 9. 525

-Numri i dëshmorëve nën organizimin e luftës së UÇK-së janë: 2. 800

-Numri i shqiptarëve të zhdukur gjatë luftës dhe të pagjetur deri më sot, është rreth 1. 600 

-Pra numri i përgjithshëm i shqiptarëve të vrarë gjatë luftës në Kosovë, arrijnë shifrën rreth 

 14.000 

-Më shumë se 800.000 shqiptarë të Kosovës u dëbuan me dhunë nga atdheu i tyre.

-Numri i komunave, fshatrave, shtëpive të dëmtuara dhe të djegura nga forcat serbe gjatë luftës 

 në Kosovë 1998-1999, janë: 29 komuna, 100 fshatra, 99. 362 shtëpi.

-Numri i objekteve të arsimit, kulturës, shëndetësisë dhe shërbimeve publike të dëmtuara janë: 

 objektet e arsimit dhe edukimit 534, Numri i objekteve të shëndetësisë 240, numri i objekteve të 

 kulturës (trashëgimisë) 869, numri i objekteve të shërbimeve publike 407.

Ndaj falë rezistencës së popullit shqiptar të Kosovës ndër vite, luftës së UÇK-së dhe intervenimit të NATO-s të udhëhequra nga ShBA-ja, bënë të mundur që krimet dhe masakrat më shumë se 100 -vjeçare serbe ndaj shqiptarëve të Kosovës, të ndërpriten dhe Kosova të ecë në rrjedhën e vet historike. 

Burimet dhe Literatura:

1. Arkivi i Muzeut Kombëtar të Kosovës, Prishtinë
2. Akademia e Shkencave e Shqipërisë-Instituti i Historisë, “Historia e Popullit Shqiptar II ”, Botimet Toena, Tiranë, 2002
3. PhD. Besnik Rraci & Dr. Sadik Krasniqi, “Veprimtaria Atdhetare e heroit Sali Çekaj”,Botues, Muzeu Kombëtar i Kosovës, Prishtinë, 2022
4. Nysret Pllana, “Terrori i Serbisë pushtuese mbi shqiptarët 1844-1999”, Prishtinë, 2001
5. Mikel Ndreca, “87 VJET, terror dhe gjenocid shtetëror (1912-1999)”, Prishtinë, 2001
6. Mr. Sadik V. Krasniqi, “Lufta për Çlirimin e Kosovës (1997-1999)”, Prishtinë, 2009
7. Luljeta Selimi, “Rrëfime tronditëse (femra të dhunuara gjatë luftës në Kosovë)”, Prishtinë, 2003
8. Mr. Tefik Morina “Mozaik Historik”, Prishtinë, 2011
9. Katalogu i ekspozitës tematike me titull:”Drama kosovare”, e hapur zyrtarisht më 12 qershor, 2000, në hapësirat e Muzeut të Kosovës në Prishtinë.
10. Gazeta “Koha Ditore”, qershor, 1999, Prishtinë
11. Koleksioni muzeor i dëshmive për krime lufte në MKK 
12. Raporte pune nga terreni, gjatë hulumtimeve kërkimore në mbledhjen e dëshmive materiale të luftës ndërmjet viteve 2000-2015, Sektori i Historisë, Muzeu i Kosovës, Prishtinë.
13. Raport pune, “Lista me dëshmitë materiale të luftës1998/99”, Sektori i Historisë në Muzeun e Kosovës, Prishtinë.
14. Deklaratë me gojë e Enver Rexha, Prizren.
15. Deklaratë me gojë e Xhemshit Krasniqi, Prizren
16. Deklaratë me gojë e Sadik Hasani, Celinë-Rahovec.
17. Deklaratë me gojë e Halit Sahitaj, Çifllak-Rahovec
18. Deklaratë me gojë e Behxhet Vitia, Marec-Prishtinë
19. Deklaratë me gojë e Avdurrahman Kelmendit, Bellacerkë (Fortesë), Rahovec
20. Deklaratë me gojë e Halil Çadrakut, Prizren
21. Deklaratë me gojë e Naim Buelnica, Fushë Kosovë

Gjon F. Ivezaj/

Me nismën e Komitetit të kryengritjes (të Podgoricës), u mblodh në pllajën e Greçës, pranë Trieshit( Triepshit ), në perëndim të Selcës, në Malësinë e Madhe. Kuvendin e përgjithshëm të krerëve shqiptarë, i cili më 23 qershor miratoi dokumentin më të rëndësishëm të kryengritjes, të njohur me emrin Memorandumi i Greçës, i hartuar nga Ismail Qemali e Luigj Gurakuqi. Ai ishte nënshkruar nga Muharrem Bushati, Isa Boletini, Sokol Baci, Ded Gjon Luli, Abdulla Aga, Preng Kola dhe Mehmet Shpendi. Shtypi i kohës theksonte se, megjithëse kryengritja zhvillohej në një trevë të ngushtë, të banuar kryesisht nga katolikë, kryengritësit dolën me kërkesa kombëtare .Ata në thelb kërkuan autonominë e Shqipërisë . Në dokumentin e shkruar, ose siç u quejt ( Libër i Kuq”) , u formuluan 12 kërkesa të paraqitura më 23 qershor 1911, drejtuar qeverisë turke. Kryengritësit kërkonin që të njihej kombësia shqiptare dhe që, mbi bazën e decentralizimit administrativ, në vilajetet ku ndodheshin shqiptarë, të krijohej një administratë me nëpunës shqiptarë, me xhandarmëri e polici të formuar nga shqiptarë dhe me valinj që, mundësisht, të njihnin gjuhën e doket e vendit. Në administratë do të përdorej gjuha shqipe krahas turqishtes që mbetej gjuhë zyrtare. Sultlani do të caktonte një përfaqësues me cilësinë e inspektorit të përgjithshëm, i cili do të kontrollonte veprimtarinë e adimnistratës. Në kuadrin e kësaj autonomie teritoriale administrative, kërkohej liri e plotë për të zgjedhur deputetët e vet, liri e plotë për mësimin e gjuhës shqipe dhe për themelimin e shkollave shqipe me ato të drejta të shkollave të tjera shtetërore, garanci kundër veprimeve antikushtetuese dhe respektim i të gjitha feve, dokeve e traditave të garantuara nga kushtetuta e të konsakruara nga kanunet e vendit.

Në memorandum kërkohej gjithashtu e drejta për të gjithë shqiptarët që të kryenin shërbimin ushtarak në kohë paqeje brenda kufijve të vilajeteve shqiptare, si dhe e drejta për një organizim të veçantë për vendësit e viseve që ndodheshin në kufi me shtetet ballkanike, duke u dhënë atyre lehtësi në mënyrë që të bënin shërbimin në vend e të ruanin kufijtë. Përveç këtyre, në memorandum bëheshin edhe një varg kërkesash me karakter ekonomik, që ishin pjesë e pandarë e atyre për autonominë teritoriale administrative të vendit. Kështu kërkohej që të gjitha të ardhurat fiskale, me disa përjashtime, të përdoreshin për zhvillimin ekonomik dhe kultural të vendit dhe që e drejta për administrimin e buxhetit t’u lihej këshillave të përgjithshme. Të mashtruar disa herë nga qeveria turke, kryengritësit dëshironin të kishin garancinë e fuqive të mëdha për realizimin e kërkesave të tyre. Prandaj ata ua dorëzuan memorandumin përfaqësuesve të shteteve evropiane në Cetinë, ndërsa qeverisë engleze në një memorandum të veçantë i luteshin t’i përkrahte këto kërkesa.

Në memorandumin e Greçës formuloheshin në mënyrë të qartë kërkesat për autonominë teritoriale administrative të Shqipërisë. Karakteri kombëtar i këtij memorandumi hidhte poshtë trillimet e bëra nga qeveria turke dhe propaganda e shteteve fqinje që mohonin qëllimet kombëtare të lëvizjes shqiptare dhe e paraqisnin kryengritjen e malësorëve si kryengritje për ruajtien e venomeve. Memorandumi i Gerces i dha fund qëndrimit pritës që kishin mbajtur deri atëhere rrethet patriotike të krahi-nave të tjera dhe bëri që ato të hidheshin në veprim të hapur kundër turqve. Si pasojë, në korrik lëvizja e çetave në Shqipërinë e Jugut dhe të Mesme mori përpjestime të mëdha. Por përpara lëvizjes kombëtare shqiptare qëndronte gjithnjë rreziku që qeveria turke ta trajtonte atë si lëvizje lokale. Për këtë arësye duhej që kërkesat e Greçës të gjenin në krahi-nat e tjera të Shqipërisë një mbështetje të fortë gjë që do ta detyronte qeverinë turke t’i pranonte ato. Komitetet e Shoqërisë së zezë për shpëtim” mendonin se mjeti më i mirë për këtë ishin veprime sulmuese të armatosura kundër garnizoneve dhe administratës turke. Ato vendosën edhe lidhje me repartet shqiptare të redifëve, që ndodheshin në qytete të ndryshme të vendit. Më 17 korrik u vendos të sulmohej Vlora si qendër e rëndësishme bregdetare, prej nga mund të komunikohej lirisht me komitetet e kryengritjes jashtë vendit. Çetat iu afruan qytetit, por sulmi dështoi, për arësye se repartet e redifëve në qytet në çastin vendimtar nuk pranuan të bashkëpunonin me çetat. Sulmi mbi Vlorën duhej të përkrahej nga sulmi mbi qytetet e tjera. Por jo të gjithë krerët e lëvizjes ishin për veprime të armatosura sulmuese.

Qeveria turke kishte filluar të grumbullonte forca të mëdha ushtarake dhe kishte filluar të bënte një agjitacion të gjerë për t’i larguar udhëheqësit e lëkundshëm të lëvizjes nga lufta e armatosur, duke premtuar se do të bënte të forcohej rryma lës qeveria turke duhej detyruar të pranote kërkesat e shqiptarëve jo me luftë të armatosur, por me anë mitingjesh të armatosura. Një vendim të tillë kishte marrë Komiteti i fshehtë i Janinës, i cili kishte dhënë udhëzime të bëheshin më 23 korrik, në përvjetorin e revolucionit xhonturk, miting të armatosura në qytetet e vilajetit në favor të autonomisë së Shqipërisë. Ndërkaq, qeveria turke u kishte bërë kryengritësve në Veri propozimet e veta për marrëveshje, të cilat jo vetëm ishin shumë larg kërkesave për autonomi të shprehura në memorandumin e Greçës, por përfshinin vetëm zonën e kryengritjes në Malësinë e Mbishkodrës. Qeveria turke shpallte amnistinë e përgjithshme dhe pranonte që shërbimi ushtarak të bëhej brenda vilajetit e vetëm një vit në Stamboll, që si krahinarë ose anëtarë këshillash administrative të emëroheshin edhe bajraktarë, që taksat të caktoheshin duke marrë parasysh gjendjen ekono-mike të popullsisë, që të mbaheshin armët, por me lejë të posaçme, që të ndërtoheshin shkolla, rrugë etj. Një pjesë e krerëve të lëvizjes në Jug rrezikun kryesor që vinte nga propozimet turke e shihte jo në faktin që ato nuk e njihnin autonominë e Shqipërisë, por në faktin që ato përfshinin vetëm zonën e kryengritjes në Veri. Për të shmangur një rrezik të tillë, ata organizuan para afatit, më 21 korrik, një miting të armatosur në Manastirin e Cepos (afër Gjirokastrës) me çetat që ishin grumbulluar rreth Gjirokastrës.

Në vendimin e marrë këtu vihej në dukje dëmi që i sillte njësisë kombëtare krijimi i një administrimi të posaçëm për Malësinë dhe kërkohej që Shqipëria të kishte një sistem të vetëm administrimi e që qe-veria otomane, siç thuhej në këtë vendim, të themelonte „një lloj regjimi në veri e në jug të Shqipërisë”, për të siguruar që shqiptarët të mund të jetonin „si element kombëtar”. Propozimet turke nuk u pranuan nga shumica dërmuse e kryengritësve në Veri e në Jug, të cilët kërkonin zbatimin e memorandumit të Greçës dhe garanci ndërkombëtare për ma-rrëveshjen që do të arrihej me turqit. Edhe qeveria engleze kërkoi nga fuqitë e tjera që të ndërhyhej kolektivisht pranë Stambollit në favor të kërkesave të shqiptarëve. Ajo deshi ta shfrytëzonte rastin e memorandumit dërguar asaj nga Greça për t’i shkaktuar Turqisë vështirësi të reja, të cilat do t’i lejonin të ndërhynte më lehtë në punët e saj, në një kohë kur në Turqi po forcoheshin gjithnjë e më shumë pozitat e rivales së saj, Gjermanisë. Por kërkesa e Anglisë nuk u përkrah nga fuqitë e tjera me pretekstin e mosndërhyrjes në punët e brendshme të Turqisë. Malësorët në Veri vazhdonin të qëndronin, ndërsa Shefqet Turgut Pasha detyrohej ta shtynte vazhdimisht afatin për kthi-min e tyre. Mbi malësorët, përveç Turqisë, filloi të ushtronte tani gjithnjë e më shumë presionin e vet edhe Mali i Zi. Tendencat kombëtare të lëvizjes së malësorëve ishin në kundërshtim me planet e mbretit Nikollë. Ai u bashkua me turqit në përpjekjet për ta konsideruar kryengritjen si lëvizje me karakter lokal. Kur më 28 korrik me ndërhyrjen e Rusisë dhe Austro-Hungarisë u arrit marrëveshja midis Turqisë dhe Malit të Zi për t’i dhënë fund konfliktit, qeveria malazeze jo vetëm nuk i ndihmoi më malësorët kryengritës, por me kërcënime, i detyroi ata të pranonin propozimet turke. Qëndresa e malësorëve u thye më në fund nga krerët, të cilët, të detyruar nga gjendja e vështirë që u krijua, në fillim të gushtit pranuan të nënshkruanin marrëveshjen me Turqit, në bazë të propozimeve të Stambollit.

Në këtë kohë autoritetet turke në jug të vendit po merrnin masa të rrepta kundër lëvizjes kombëtare shqiptare. Gjatë korrikut ato arrestuan në Korçë një numër të madh patriotësh. Natën e 29-30 korrikut çetat e udhëhequra nga Qamil Panariti dhe Spiro Bellkameni u rrethuan nga forcat turke në Orman Çiflig (aër Korçës), por pas një mbrojtje heroike, ku lanë gjashtë të vrarë, e çanë rrethimin dhe u larguan. Në krahinat e tjera të Jugut çetat e vazhduan edhe për disa kohë veprimtarinë e tyre në favor të memorandumit të Greçës. Në vendimin e marrë në mbledhjen te ura e Drashovicës (Vlorë) më 31 korrik, vendim i cili iu dorëzua përfaqësuesve të huaj në Vlorë, shprehej solidariteti me malësorët e Veriut dhe aprovoheshin kërkesat e Greçës. Një vendim i tillë u muar edhe në mitingun në Qafën e Sinjës (Berat). Por këto veprime nuk ishin në gjendje ta ndalonin rënien e përgjithshme të lëvizjes. Pasi u nënshkrua marrëveshja në Veri, turqit vendosën t’i jepnin fund me të njëjtën mënyrë edhe lëvizjes në jug të Shqipërisë. Në ditët e para të gushtit qeveria e Stambollit me një thirrje drejtuar popullsisë së vilajetit të Janinës shpallte faljen për ata që ktheheshin në shtëpinë e tyre pa armë dhe premtonte se do të merrte parasysh disa nga kërkesat e shqiptarëve në lidhje me shkollat, alfabetin dhe përmirësimin e gjendjes ekonomike. Me inisiativën e qeverisë turke më 18 gusht u organizua në Tepelenë mbledhja e përfaqësuesve të parisë shqiptare dhe të krerëve të çetave të vilajetit të Janinës për të shqyrtuar propzimet e qeverisë turke. Në këtë mbledhje morën pjesë si përfaqësues të qeverisë turke shqiptarët Abdyl Ypi dhe Fejzi Alizoti. Kërkesat e patriotëve shqiptarë për të zbatuar memorandumin e Greçës në gjithë Shqipërinë nuk patën rezultat. Por në Jug propozimet e qeverisë turke parashikonin të drejta më të gjera se ato që u premtuan në Veri, siç ishin amnistia e përgjithshme, dhënia e gjuhës shqipe në shkollat shtetërore, subvencionimi nga shteti i shkollave shqipe, caktimi i nëpunësve që të njihnin gjuhën e doket e vendit, shërbimi ushtarak në vilajetet shqiptare, caktimi i taksave sipas mundësive të popullsisë, mbajtja e armëve, me lejë të posaçme, rihapja e shkollës normale të Elbasanit dhe caktimi i një fondi të posaçëm shtetëror për mbajtjen e saj etj. Me mbledhjen e Tepelenës ra edhe në Jug, ndonëse përkohësisht, lëvizja e armatosur për autonominë e Shqipërisë. Kryengritja e vitit 1911 dështoi pa arritur të kthehej në një kryengritje të përgjithshme. Megjithëse u vendosën lidhje midis Veriut dhe Jugut, në të vërtetë nuk u arrit të krijohej një udhëheqje e vetme e lëvizjes që të kishte autoritetin dhe ndikimin e duhur në të gjithë vendin dhe të ishte në gjendje të drejtonte e të koordinonte veprimet kryengritëse në Shqipëri.

Në krye të forcave kryengritëse pati edhe elementë të lëkundshëm e bejlerë çifligarë të cilët u trembën përpara presionit turk dhe u pajtuan me qeverinë e Stambollit në kundërshtim me dëshirat e patriotëve të thjeshtë, që kishin rrëmbyer armët për çlirimin e Shqipërisë. Përveç kësaj, kryengritja u zhvillua në kushte të vështira ndërkombëtare. Kundër saj mbajtën qëndrim armiqësor si shtetet fqinje ashtu edhe fuqitë e mëdha imperialiste. Në dështimin e kryengritjes ndikoi në mënyrë të veçantë politika e atëhershme armiqësore e Malit të Zi dhe Austro-Hungarisë. Por kryengritja e vitit 1911, nga ana tjetër, pati një rëndësi të madhe. Ajo shënonte një hap përpara në organizimin dhe mobilizimin e masave popullore dhe në ngritjen e ndërgjegjes politike të lëvizjes kombëtare. Ajo e detyroi Turqinë të hynte në bisedime me shqiptarët, t’u bënte atyre lëshime të cilat, ndonëse ishin larg autonomisë, shënonin një bazë për kërkesa të reja në të ardhmen.

---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 26 Shkurt 2025

“The Illustrated London News” ka botuar, me 24 mars 1934, në faqet n°442 – 443”, fotografitë ekskluzive të një kolonie pelikanësh në Shqipëri, realizuar asokohe nga natyralisti i njohur austriak, Hugo Adolf Bernatzik, të cilat, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, i ka sjellë për publikun shqiptar :

Zogj pothuajse në zhdukje në Evropë : një koloni pelikanësh në Shqipëri

Të dhëna të reja të fluturimit, të zakoneve të ndërtimit të foleve dhe mënyrës së tyre të ushqyerit të të vegjëlve.

Fotografi të © Dr. Hugo A. Bernatzik, Vjenë

Në një shkresë përshkruese bashkangjitur me këto fotografi interesante, lexojmë :

“Natyralisti i njohur austriak, doktor Hugo Adolf Bernatzik, ka arritur të hetojë në vështirësi të mëdha, në malësitë shqiptare, pjellat e fundit evropiane të mbijetuara të atij shpendi gjigant, pelikanit. Këta zogj, më të shquarit nga të gjithë, kanë ngjallur interes për mijëra vjet dhe janë objekt legjendash dhe mitesh. Ata janë me përmasa të mëdha, me gjerësinë e krahëve të tyre që arrin deri në 4 metra tek një zog të rritur; dhe me sqepat e tyre të fuqishëm dhe grykën madhështore, ata të kujtojnë krijesat parahistorike. Legjenda e pelikanit që çan gjoksin për t’i dhënë gjakun e zemrës të vegjëlve të tij dhe që u bë kështu simboli i dashurisë amtare, është megjithatë vetëm një histori prekëse. Metoda e tyre aktuale për të ushqyer të vegjlit e tyre nuk është më pak patetike kur mendojmë se, pavarësisht nga ky shqetësim prindëror për fëmijët e tyre, ata mezi po i rezistojnë fushatës së shkatërrimit që po bëhet kundër tyre. Tani pelikani është pothuajse i harruar dhe zogjtë pothuajse kanë ngordhur në Evropë, si krijesa që nuk ‘i përshtaten’ epokës sonë të zymtë dhe materiale. Fatmirësisht, vitet e fundit është zbuluar të vjedhësh natyrën është një aktivitet steril dhe i padobishëm. Vëzhguesi ka zënë vendin e gjahtarit. Ai nuk shkon më të mbajë një armë për të vrarë krijesa të rralla në mënyrë që t’u tregojë pasardhësve të tij se si dukeshin ato me anë të një karikature të ballacamosur. Aparati fotografik ka zënë vendin e armës dhe tani na zbulon historinë misterioze të jetës së kafshëve të fundit “përrallore”.”

Mund të kujtojmë se në numrin tonë të 15 prillit 1933, ne botuam disa fotografi po aq të mrekullueshme nga Dr. Bernatzik që ilustrojnë zbulimin e tij, jo shumë larg Vjenës, të një kolonie të shumimit (riprodhimit) të spoonbills-ëve, zogj që atëherë besohej se ishin zhdukur në Evropën Qendrore.

Roje dhe i kujdesshëm ndaj shushurimës më të vogël që dëgjohet aty pranë : një pelikan i vjetër pranë folesë dhe shikon në drejtim të një zhurme, por nuk mund të shohë asgjë. — Burimi : The Illustrated London News, 24 mars 1934, faqe n°442 – 443 / Fotografi e © Hugo Adolf Bernatzik.

Një nënë pelikane ushqen të vegjlit e saj : xhepi i madh i ngjitur në pjesën e poshtme të sqepit shtyhet nga koka e të voglit brenda, pothuajse duke shpuar zverkun e qafës së të voglit me sqepin e saj. — Burimi : The Illustrated London News, 24 mars 1934, faqe n°442 – 443 / Fotografi e © Hugo Adolf Bernatzik.

Shfaqja e shtrirjes së madhe të krahëve të pelikanit gjatë fluturimit dhe mënyra e uljes : mbërritjet në një vend shumimi (riprodhimi), me fole aq afër njëra-tjetrës sa të rinjtë luajnë me fqinjët e tyre. — Burimi : The Illustrated London News, 24 mars 1934, faqe n°442 – 443 / Fotografi e © Hugo Adolf Bernatzik.

“Streha e fshehtë” e fotografit : një strukturë me kallamishte e ndërtuar mbi një varkë të palosshme me një vrimë të vogël për vëzhgim – një objekt me të cilin zogjtë duhet të mësohen përpara se ai të mund të qëndrojë në të. — Burimi : The Illustrated London News, 24 mars 1934, faqe n°442 – 443 / Fotografi e © Hugo Adolf Bernatzik.

Si një nënë pelikane ushqen të vegjlit e saj – një proces që supozohet se nuk është fotografuar kurrë më pare : koka e zogut të ri shtyhet në grykën e fytit të prindit për të marrë ushqimin që përmban. — Burimi : The Illustrated London News, 24 mars 1934, faqe n°442 – 443 / Fotografi e © Hugo Adolf Bernatzik.

Pelikanët janë zogj shumë paqësorë, por nëse një i huaj afrohet shumë, ai mund të marrë një shtytje me sqepin për t’i mësuar sjelljet më të mira : një shqetësim i lehtë në koloni. — Burimi : The Illustrated London News, 24 mars 1934, faqe n°442 – 443 / Fotografi e © Hugo Adolf Bernatzik.

Një fole tipike pelikani, e ndërtuar me kallamishte të vjetra, që përmban një vezë dhe një “fëmijë” një ditor tashmë i aftë për të pare : (në të majtë) një vezë që është rrokullisur nga foleja, por që zogjtë e vjetër nuk përpiqen kurrë ta kthejnë. — Burimi : The Illustrated London News, 24 mars 1934, faqe n°442 – 443 / Fotografi e © Hugo Adolf Bernatzik.

Në një fluturim fillestar, pelikanët nuk e tërheqin (siç thuhet ndonjëherë) qafën mbrapa dhe e mbështesin kokën mbi shpatulla, por e shtyjnë atë dhe trupin përpara dhe, me mbylljen e pendëve të krahëve, ngrihen pa mundim. — Burimi : The Illustrated London News, 24 mars 1934, faqe n°442 – 443 / Fotografi e © Hugo Adolf Bernatzik.

Një familje e uritur dhe në pritje : pelikanë të rinj gjysmë të rritur që presin kthimin e prindërve me ushqim – i riu më i vjetër shikon lart në ajër ku nëna po fluturon sipër. — Burimi : The Illustrated London News, 24 mars 1934, faqe n°442 – 443 / Fotografi e © Hugo Adolf Bernatzik.

Një pamje më e qartë e metodës së nënës pelikane për të ushqyer fëmijët e saj : një zog i ri kërkon ushqim brenda të grykës së fytit së prindit, me fytin e tij që përpëlitet si një gjarpër në sqepin e tij të poshtëm të gjerë. — Burimi : The Illustrated London News, 24 mars 1934, faqe n°442 – 443 / Fotografi e © Hugo Adolf Bernatzik.