Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

ABAZ KUPI,HEROI YNË I HARRUAR

by

Ne Foto: Abas Kupi dhe Mithat Frasheri ne Londer, 1949/

Nga Eugjen Shehu/

Trojet shqiptare janë ruajtur në shekuj prej bijëve të vet.Sa herë që ata kanë parandjerë rrezikun , kanë klithur me ate zë të dhmisur,ç’ka vetëm bijtë e denjë e kanë dëgjuar.Këta bij,anipse ende anonimë (për turp të historiografisë sonë) i kanë dalë zot trojeve të mëmëdheut duke dëshmuar pos trimërisë,edhe dahsurinë e tyre ndaj çdo pëllëmbe të tokës shqiptare.Pa pyetur për kuvende e thirrje,pa dashur të marrin pozat e udhëhqësve të mëdhenj,këta djem a burra,të heshtur,duke ngarendur në vijën e parë për lirinë e atdheut,ngarendnin njëherazi në pavdeksinë e tyre.I  tillë trim dhe i pafriguar askurrë,do të mbetet në zemrën e kombit të vet,edhe Abaz Kupi,prijësi popullor me die e synime të qarta kombëtare.

Lindi në Krujë,më 1891.Lindi në ate qytet të gurtë,të Shqipërisë ku për të parën herë në historinë e popullit tonë,Gjergj Kastriot Skenderbeu,me një tufë trimash,shkruan legjendën shqiptare të mospërkuljes.Bedenat e kalasë madhështore,ende sot,mbartin në kujtesën e tyre shungullimat vigane të luftërave.I jati i Abazit njihej në Krujë e rrethina për trimërinë e saj ndaj formacioneve të ushtrisë osmane.Ai disa herë ish burgosur prej tyre por sidoqoftë askurrë s’e pat ndaluar luftën në dobi të bashkëkombasve të vet,për të flakur tutje natën e gjatë osmane.Pagëzimi i parë i Abaz Kupit,në rrafsh të luftërave për lirinë e trojeve amtare,është viti 1913.Mbas disa luftimesh të gjata,ku çetat e trimave krutanë,mundën të zbrapsin serbët,në kalanë e legjendave u ngrit flamuri i ynë kuq e zi,ai flamur për të cilin plaku i urtë i Vlorës,përshkroi male e dete të tërë vuajtjesh e brengash.Gëzimi i popullit të Krujës,sidoqoftë zgjati vetëm pak ditë,ngase mjaft elementë ,të nxitur natyrisht prej qarqeve pro osmane të kohës,e zëvendësuan flamurin tonë me ate të gjysëmhënës. Abaz Kupi, i cili asaj kohe ishte në udhëheqje të një çete trimash,natyrisht nuk do të heshte.Edhe pse në veprimet e komiteteve shqiptare të atyre viteve,ndihej shpesh një lloj pavarsie dhe impulsiviteti,djaloshi 22 vjeçar mendoi të mos hakmerrej në kokë më vete.Nisiator i takimeve të fshehtë,tepër trim por edhe i përmabjtur,Abaz Kupi (apo thirruri shpesh Bazi i Canës),organizoi një takim të kryetarëve të çetave,duke kërkuar prej tyre që t’i jepej e drejta të hakmerrej mbi personin  që kishte dashur të përdhoste flamurin kombëtar.Burrat e krujës,duke e njohur kaçakun e famshëm,i japin leje e ndërkohë i afrojnë edhe ndihmën e tyre.Të nesërmen e atij tubimi,ka ndodhur ditë pazari e pikërisht,në mes të rrugëve të tij,është dëgjuar krisma e kubures dhe zëri i Abaz Kupit ; „Ta dish mirë se tue dash me u tall me flamurin tonë,je vue në gjak me krutanët e krejt burrat e Shqypnisë!“.

Ç’prej asaj dite e decenie me radhë,flamuri kuqezi valoi i lirë në bedenat e kalasë së Skenderbeut.

Vitet 1914-1918,atëherë kur për shkak të Luftës së Parë Botërore,Shqipëria u kthye në teatër të veprimeve luftarake të fuqive të ndryshme evropiane,do të dimensiononin më së miri,karakterin e luftëtarit Abaz Kupi.Tashmë jo në krye të një çete,por si komandant i të gjitha forcave të Krujës,Abaz Kupi do të ishte i pranishëm në disa beteja të rëndësishme.Kështu lufta e zhvilluar në Kakarriq të Shkodrës,do të mbante si ideator kryesor të asaj Bazin e Canës i cili anipse nuk pat mbaruar akademi të larta ushtarake,dijti të organizojë si një ushtarak i talentuar çetat e vullnetarëve,duke korrur një fitore tepër të vështirë.

Edhe në vitet 1918-1920,pushka trimërore e djalit të Krujës nuk do të heshtete,sidomos në kufijtë verior të Shqipërisë.E vërteta është se Kruja me rrethina pak është kërcënuar prej serbëve,por një atdhetar vizionar si Abaz Kupi,parashihte situatat në rrjedhat e tyre,për krejt Shqipërinë.Janë të njohura disa beteja të burrave të Krujës,të udhëhequr prej birit të tyre në Dibër e Shkodër ku do të farkëtohej edhe miqësia e ngushtë e Abazit me Bajram Currin.Në këto beteja,ka gjëmuar e para pushka e trimit të Krujës dhe kjo është bërë me qëllim prej trimave.Fjala është që serbët e malazezët të kuptonin përgjithmonë,se kufijtë e Shqipërisë do të mbroheshin prej trimave,anipse këtë mund të vinin prej Kruje,Elbasani apo Vlore.Pikërisht në këto vite betejash të repta,nuk duhet të harrojmë se armiqtë e Shqipërisë bënë çmos që të zhduknin birin e Krujës.Janë tri-katër rrethime të serbëve,që i kanë bërë kullës së Abaz Kupit.Por me t’u ndjerë pushka e tij,drejt kullës kanë vrapuar qindra luftëtarë,me ç’rast edhe serbët s’ia kanë mundur qëllimit të tyre.Por fatkeqsisht,dy herë ato kulla janë djegur,duke dëshmuar kësisoj miqësinë e verbër të shovenistëve serb ndaj atdhetarit të madh. Qeveria shqiptare e dalë nga kongresi i Lushnjës,nisur nga detyrat parësore për ruajtjen e tërësisë toksore të kufijve shqiptarë,ndërmorri një varg masash organizative.Ndër to ishte edhe gradimi i disa oficerëve,të cilët para dhe pas kongresit të Lushnjës patën dëftuar shembuj heroizmi në krye të çetave të tyre,për lirinë e trojeve amtare.Ndër ta,në ngjarjet e Mirditës më 1920.Në këto beteja,në fakt,Abaz Kupi,do të njihet nga afër edhe me personalitetin e Ahmet Zogut.Të dy këta burra,u qëndruan më vonë së bashku,dallgëve që goditën atdheun.Ata u lidhën me një miqësi të shenjtë ku ndriçonte kurdoherë ndjenja e fuqishme e dashurisë për trojet stërgjyshore.

Në fillim të viteve 20 e deri në prag të 7 prillit 1939,Abaz Kupi,në detyrën e majorit të xhandarmërisë,e shohim të veprojë në Krujë,Laç,Lezhë,Milot,Durrës,Peqin e gjetkë.Kudo në çdo problem,ai do të priret kurdoherë nga interesat e larta të atdheut duke shkelur mbi çdo meskinitet të jetës së atëhershme shqiptare.Parimor,tepër i ashpër me kriminelët,por i butë me popullin e vuajtur,Abaz Kupi do të mund të vendoste rregull e qetësi në krejt vendet ku punoi.Për më tepër,në këtë periudhë,me porosi të Ahmet Zogut si mbret i shqiptarëve,trimi i Krujës do të shkonte shpesh në kufijtë veriorë të Shqipërisë.Kontaktet e tij me miqtë e vjetër,me kapedanët e çetave komite të Veriut,do të ishin kurdoherë të sinqerta ngase të tilla ishin ato ç’prej fillimit të shekullit.Janë një sërë urdhërash e dokumentash,që provojnë se në pikëpamje të rikonstrukturimit të gjandarmërisë shqiptare,Abaz Kupi,u prir kurdoherë në ndershmërinë dhe trimërinë pikërisht të këtyre prijësve popullorë.Sigurisht ajo çka ndriçon madhërisht figurën e atdhetarit të Krujës,është padyshim,qëndresa e tij heroike,në prillin e zi të vitit 1939.Nuk është rasti të kujtojmë këtu shkaqet e pushtimit fashist por sidoqoftë,na jepet të themi se sulmi italian që përgaditej mbi shqipërinë,ishte prologu i dramës sonë të madhe.E vërteta është,që në ditët e para të prillit,Evropa parapa sulmin që do të ndodhte.Ishin edhe disa patriotë shqiptarë që lajmëruan kancelaritë e shurdhta evropiane mbi këtë sulm barbar.Dihet se mbreti Zog,ka thirrur në prag të sulmit fashist Italian,Abaz Kupin i cili në ate kohë ishte komandant i xhandarmërisë së Durrësit.Mbreti duke ditur se veprimtaria personale e tij do të varej prej qëndrimit të Këshillit të Lartë,udhëzon Bazin e Canës si mik e vëlla,mbi çka duhej të bënte.Pas atij takimi me mbretin e shqiptarëve,major Abaz Kupi,shkon menjëherë në Krujë duke i folur me gjuhë zemre,trimave të tij,atyre që se patën lënë vetëm as në situatat më të turbullta e të vështira.“Dy ditë para të premtes të zezë,Abaz Kupi ishte në Krujë.Shumë fëmijë ishin grumbulluar në pjacë,në kohën që vullnetarët po hynin në makina duke iu përgjigjur thirrjes se Abaz Kupit për të luftuar në Durrës.Për këtë rast,unë mbaj ndër mend një ngjarje,po me kuptim shumë të madh.Një djalë fare i ri u drejtua tek makina e vullnetarëve.Abazi i tha se ishte shumë i vogël dhe e ndaloi të hipte në makinë.Djali pasi e shikoi drejt e në sy tha ; „Abaz Aga,Shqipëria është e të gjithëve,pra edhe e imja!“ Komandanti pasi ja përkdheli flokët,e hipi këtë djal në makinë,bashk me të tjerët“(Abaz Kupi dhe fallsifikatorët e Historisë“Gazeta„Atdheu“14.12.“44

Në Durrës,Abaz Kupi gjeti edhe qindra vullnetarë të tjerë që prisnin me duf në shpirt,të zbraznin armët,ndaj pushtuesve italian.Të ardhur nga Tirana,Ishmi,Preza dhe Kavaja,këto forca megjithëse kishin një armatim mjaftë të paktë,treguan devocion të jashtëzakonshëm duke u rreshtuar përgjatë bregut,në mbrojtje të lirisë.Brenda atyre pak orëve të mbetura,major Abaz Kupi,mundi të organizonte një mbrojtje sa më efektive.Ai kaloi gati në të gjitha pozicionet duke u dhënë porosi e sidomos zemër vullnetarëve trima.Ndërsa me forcat e xhandarmërisë,organizoi mbrojtjen në drejtim kryesor,në portin e qytetit,duke përcaktuar edhe vet pozicionin e tij. Si rrallëkush në historinë tonë,Abaz Kupi,ai komiti i Krujës,u gjend në një mëngjez prilli,në krye të qindra vullnetarëve,përballë dallgëve të Adriatikut dhe ushtrisë disa dhjetra mijëshe të Musolinit.Porosia e tij ishte e prerë.Lufta do të fillonte atëherë kur të shkrepte pushka e birit të Krujës.Disa italianë të Durrësit,duke parë këto pregaditje,nuk vonuan të takojnë Abaz Kupin.Të instruktuar prej mjeshtërve të tyre,në Itali,ata i kërkuan trimit të Krujës që ky të mos organizonte rezistencën dhe për këtë akt,do të mbulohej me flori.Por Abaz Kupi e parashihte mirë situatën.Ky do të përbënte një turp kombëtar duke i treguar botës se shqiptarët mezi kanë pritur pushtuesin fashist.Abaz Kupi revoltohet nga propozimi i këtyre mjeranëve dhe niset akoma më i vendosur në pozicionin e tij.

Agu i 7 prillit të vitit 1939,ka ardhur në Durrës,së bashku me ulërimën e dhjetra avionëve luftarak fashist si dhe me gjëmimin e topave.Dhe ka qenë pikërisht krisma e pushkës së Abaz Kupit, e cila ka nisur luftën e madhe të popullit shqiptar,ate luftë vigane që vazhdoi për vite me radhë ndaj fashizmit.Në fakt shkrepja e pushkës së trimit të Krujës,më 7 prill 1939,shënoi fillimin e atij akti madhor të mosnënshtrimit të popullit tonë përball çdo armiku e dhune.Në shkrehjen e pushkës së Abaz Kupit,ishte mbledhur krejt urejtja e një populli martir i vendosur tu dale zot fateve të veta. Lidhur me këtë ngjarje,historiografë të huaj,perëndimorë shkruajnë ; „Në orën 5.30,të mëngjezit të 7 prillit, e premte e shenjtë,Durrësi,Vlora,Shengjini dhe Saranda u sulmuan prej 40-50 mijë trupash,të mbështetura prej 400 aeroplanësh dhe dymbëdhjetë anijesh lufte.Duket se luftimet më të ashpra janë bërë në Durrës,ku populli i qytetit dhe një kontigjend i vogël trupash i dërguan nga Tirana,i bënë ballë me vendosmëri pushtimit.Mbrojtësit e qytetit,të udhëhequr nga Abaz Kupi,komandant i gjandarmërisë së Durrësit,ndonëse të pakët në numër dhe duke patur vetëm pesëdhjetë gjerdane me fishekë për njeri,mundën të zbrapsin valën e parë të sulmit italian.Pas tërheqjes së pushtuesit,anijet filluan të qëllonin me shrapnelle për shpërndarjen e qëndresës.Por në vedn që të tërhiqeshin,Kupi me njerëzit  e tij u hodhën në sulm dhe mundën të zinin një ledh buzë detit“.(Bernd Fisher „Mbreti Zog dhe përpjekja për stabilitet në Shqipëri“ faqe 293).

Sigurisht qëndresa e atij grupi shqiptarësh me 7 prill të vitit 1939 do të mbante brenda saj,një simbolikë të madhe.Por vetëm kaq,ngase përballë një ushtrie që pregaditej të ndante Evropën,me histerinë e saj,rezistenca shqiptare do të ishte krejt e papërfillshme.Gjithsesi nuk duhet harruar se Abaz Kupi,për asnjë çast nuk mendoi se e pat përmbushur me nder detyrën.Edhe pse në tërheqje,për javë të tëra trimi i Krujës,organizoi një luftë të përsosur guerrillësh shqiptarë,duke i sjellë fashistëve italian dëme të mëdha në njerëz dhe teknikë luftarake.Tashmë emri i tij ishte kthyer në simbol të rezistencës antifashiste,madje për betejat e atyre ditëve,nuk mungonin edhe këngët e ngritura prej popullit të Shqipërisë së Mesme. Abaz Kupi,dënohet me vdekje në mungesë,prej fashistëve italian dhe shtëpia e tij në krujë ridigjet.Në kërkim të tij,janë vënë pastaj formacione të tëra të ushtrisë dhe zbulimit të fshehtë italian.Detyrohet prej këtyre ndjekjeve të lërë Atdheun dhe të shkojë në Stamboll.Aty natyrisht lidhet menjëherë me Mbretin Zog i cili ndodhej përkohësisht,pas largimit nga Shqipëria.Të dy së bashku përpiqen pa rreshtur për të ideuar një front të madh të rezistencës antifashiste duke u përqendruar sidomos në bashkimin e forcave nacionaliste shqiptare kudo ato janë.Në tetorin e vitit 1941,Abaz Kupi kthehet sërisht në atdhe.Tashmë për ate është e qartë se duhej të punonte e jetonte vetëm në ilegalitet të plotë ngase fashistët italian patën bërë ç’ishte e mundur për ta zënë.Kthimi i tij do të mbushte me gëzim,zemrat e qindra nacionalistëve që vepronin në Mat,Krujë,Shijak,Durrës si edhe rrethinat e Tiranës.Me aftësitë e tija ushtarake,Bazi i Canit i organizon këto forca më së miri dhe mbrenda pak muajve,janë një varg aksionesh të sukseshme ndaj fashistëve italian.Veçanërisht e bujshme,do të ishte beteja e Ishmit,në prillin e vitit 1942,ku forcat italiane lanë dhjetra të vrarë e të plagosur,ndonëse ishin dhjetëfish më të mëdha në numër se çeta e nacionalistëve.E vërteta është,se ndër idetë e këtij heroi komëtar,ka qenë kurdoherë ajo e lirisë së trojeve amtare,ndaj ai nuk shpëtoi të vendoste se nga ç’pozicion i forcave politike do të zhvillonte këtë luftë.Në mendjen e kthjelltë dhe shpirtin e madh të Abaz Kupit,parësore ishte lufta,trimëria dhe sakrifica për të mos kursyer as jetën për ardhmërinë e kombit të vet.Pikërisht për këtë,në Konferencën e Pezës,birin e Krujës e shohim së bashku me nacionalçlirimtarët,madje për meritat luftarake që i njiheshin zgjidhet edhe në Këshillin e Përgjithshëm të atij fronti.Por rreshtimi i Abaz Kupit në ate front,nuk mund të ndante shpirtin e madh të tij prej nacionalistëve shqiptarë.Në ditët e Pezës,ate e shohim të ketë biseda të ngrohta e krejt të sinqerta edhe me Hysni Lepenicën e Azis Çamin,me të cilët,dikur patën mbrojtur kufijtë e Shqipërisë.

Në dhjetorin e vitit 1942,është pikërisht ideja dhe organizimi i Abaz Kupit,për t’u sulmuar qyteti i Krujës.Ai hynte natën ilegalisht,bisedon me miqtë e tij dhe më pas përgadit sulmin nga ato anë,që ishin më pak të mbrojtura prej fashistëve italian.Duke përfituar nga dimëri i egër dhe ngase e njeh mjaft mirë terrenin,majori trim,viret vet në krye të një çete dhe sulmon qytetin në terrin e mbrëmjes. Garnizoni italian,pas disa orë luftimesh të ashpra,duke parandjerë rrezikun,largohet prej qytetit në përpjekje për t’u lidhur me forcat e veta në Tiranë.Pikërisht për këtë betejë,shtypi komunist i asaj kohe do të shkruajë ;“Në Krujën e Gjergj Kastriotit,sot e mban flamurin e luftës Nacionalçlirimtare, Bazi i Canit.Me djemtë e qytetit kreshnik ai e mori dhe do ta marri hakun e djemve të tij,dyfish dhe dhjetfish.Do ta gjakos okupatorin dhe larot e tij,ashtu siç i gjakosi më 7 prill në llogoret e Durrësit,por këtë herë me flamurin e fitores në krye“.(Gazeta “Zëri i Popullit“ 11 janar 1943 ).

Biri i Krujës,do të jetë ndërkaq edhe protagonist I ngjarjes madhore të Mukjes,aty ku u ndriçua për fare pak çaste, e shëndriti madhërisht vetëdija jonë kombëtare.Dihet tanimë se një letër e Mid’hat Frashërit që mban datën e 20 qershorit 1943 i drejtohet Abaz Kupit,me idenë se situata e krijuar kërkon një mbledhje të domosdoshme.Letra nuk u dorëzua dot,ngase korieri u kap prej italianëve.Sidoqoftë Abaz Kupi dhe Safet Butka,lidhur me këtë die për bashkimin e forcave shqiptare,kanë folur gjatë në po ate ditë,në Teqenë e Fushë-Krujës. Pas bisedave e takimeve të ndryshëm,Ballit Kombëtar i është dërguar prej nacionalçlirimtarëve një mesazh tepër i ngrohtë bashkëpunimi i firmosur prej Abaz Kupit,Myslim Pezës,Ymer Dishnicës dhe Mustafa Gjinishit,ku pos të tjerave thuhej ;„ Këshilli i Përgjithshëm Nacionalçlirimtar,ngarkoi një delegacion të posaçëm me fuqina të plota,për të biseduar me vendosë mbi të gjitha punët dhe krtyesisht bashkimin e të gjitha forcave të kombit,në luftë kundër armikut.Delegacioni i caktuar propozoi një përpjekje sa më të shpejtë,me një delegacion të plotfuqishëm të organizatës „Balli Kombëtar“.(Arkivi Qendror i Shtetit,fondi 20 , dosja 2,fleta 7 ).

Më pas Abaz Kupi,në 19 korrik 1943 realizon një takim me Mid’hat Frashërin dhe Hasan Dostin.E vërteta është se ka qenë pikërisht ky takim ku janë parashtruar pretendimet,pikëpamjet e deri platforma e konferencës së Mukjes.Pas këtij takimi,nacionalistët e vërtetë shqiptarë,jetuan me shpresën e madhe të bashkimit,sepse udhëhiqeshin kurdoherë nga ndershmëria dhe përkushtimi,në rrafsh të problemit kombëtar.Në Mukjen – tragjedi,major Abaz Kupi do të ishte ndër luftëtarët më të vendosur të bashkëpunimit ndërmjet dy forcave politike të kohës.Ai do ta mbronte me logjikë të mprehtë opsionin e Ballit Kombëtar për zgjidhjen e çështjes së Kosovës,njëherazi do të bashkohej me mendimin që në krye të Komitetit për Shpëtimin e Shqipërisë,të vendosej një prej përfaqsuesve të Ballit.Pa u zgjatur në ato çka ndodhi pas Mukjes,vlen të mos harrohet prej historiografisë shqiptare,se heroi i Durrësit,është i pari që u shkëput prej atij fronti kur parandjeu tradhëtinë e madhe.Një letër drejtuar këshillit të Përgjithshëm nacinalçlirimtar,është lamtumira e fundit që Abaz Kupi u transmeton komunistëve së bashku me mesazhin që ai do të jetë kurdoherë luftëtar i radhëve të para për lirinë e trojeve shqiptare.

Ç’prej asaj dite e deri më sot,mbi Abaz Kupin është hedhur baltë paprerë,prej historiografisë komuniste dhe udhëheqësve mediokër të viteve të diktaturës.Por biri i Krujës nuk mund të tërhiqej asesi prej idealit të madh për shkak të këtyre sulmeve,të denja për fjalorin e serbo-çetnikëve.Përkundrazi,në ato vite stuhije për atdheun e vet,Abaz Kupi dijti të ndriçojë udhën e vet e të qindra nacionalistëve të ndershëm shqiptarë që udhëhiqte.Ai burrë që nuk u frigua më 7 prill të vitit 1939,nuk mund të frigohej prej disa komunistëve mjerënë shqiptarë që edhe përpara se të kolliteshin prej të ftohtit,duhej të merrnin leje tek „shokët“ jugosllavë.Në fakt,pas Mukjes biri i Krujës ndërmori një hap të zgjuar politik.Ai filloi të zgjonte në Shqipërinë e Mesme,Lëvizjen e Legalitetit duke paraparë në këtë zgjim,një tjetër mbështetje të fuqishme që mund t’i jepej nacionalizmit të vendit të vet.Brenda pak kohe kjo lëvizje u gjallërua dhe pas komandantit legjendar të 7 prillit,vinin qindra luftëtarë të vendosur,për të luftuar deri në çastet e mbrame të tyre, për idealin e shenjtë të lirisë.Me një qetësi të habitshme politike,Abaz Kupi,do të krijonte lidhje të ngushta me misonin angloamerikan i cili kish ardhur në Shqipëri.Këto marëdhënie ai do t’i konceptonte kurdoherë të ngushta,si në luftën kundër okupatorit ashtu edhe ndaj komunistëve që i serviloseshin Beogradit.Ka dokumenta që flasin edhe për përpjekje të gjermanëve në vitin 1944,me qëllim përfshirjen e tij në qeverinë shqiptare të kohës.Por ai nuk pranon ngase ai parandjenë rënien e Raihut të Tretë dhe gjithsesi „shpreson tek angloamerikanët“.(Arkivi i Institutit të Historisë, Dokumenti diplomatike angleze,numër 37/43/550 , datë 15 mars 1944 ).

Në krye të qindra nacionalistëve shqiptarë,tashmë Abaz Kupi,vepron në Shqipërinë e Mesme e deri në Mat ku influenca monarkiste është mjaft e madhe pranë shtabit të tij,tashmë vendoset edhe një mision anglez i kryesuar prej Maklinit duke u përpjekur të ndërlidhe sadopak këtë shtab me nacionalçlirimtarët.Por nga ana e tyre,komunistët e Tiranës,nuk mund t’ia falnin Abazit qëndrimin e tij pas Mukjes.Ata jo vetëm që nuk pranonin bashkëpunim me te por edhe luftonin brenda tyre ato zëra që kërkonin diçka të tillë.Parimi vetasgjësues i komunistëve „o me ne , o kundra nesh“, do të ishte i mjaftë për të kuptuar se në konceptet e tyre nuk mund të gjallonte demokracia dhe pluripartitizmi.Ata ishin ende çunakë për të kuptuar lojën e ndyrë të „vëllezërve“jugosllavë. Tashmë jo vetëm që nuk bëhej fjalë për bashkëpunim,por përkundrazi ishte lëshuar urdhëri për luftë frontale ndaj forcave nacionaliste.Brigada e IV dhe brigada e V,kishin marrë detyrë luftarake për të shkatëruar me çdo kusht forcat e Abaz Kupit.Në një telegram që shtabi i Përgjithshëm i Ushtrisë u dërgonte këtyre brigadave me 3 korrik 1944,thuhet ; „Ju keni lajmëruar,se duhet të mos bëni Bazin të grumbullojë forcat e të sulmojë në front,kundër nesh.Mos neglizhoni këto vërejtje pse përgjegjsia bie mbi shtabin e divizionit.“(Dokumente të shtabit të Përgjithshëm të UNÇ,faqe 466).

Edhe dy tri muaj të tjerë paskëtej,Abaz Kupi,lufton kundër me forcat komuniste. Ai do të mund të godiste pa mëshirë vëllezërit prej gjaku të tij,por shpirti i madh nuk ia lejon këtë.Mjaftohet vetëm duke çarë rrethinet njëri pas tjetrit,për tu larguar në vjeshtën e vitit 1944,përfundimisht nga Shqipëria.Për trimin e Krujës,tashmë fillojnë privacionet e atij emigrimi të lodhshëm e fatkeq.Lidhet sërisht me Mbretin Zog dhe nacionalistët e tjerë për të vazhduar rrugën  enisur.Bashkëpunon sidomos me Mid’hat Frashërin për bashkimin e krejt nacionalistëve në një organizatë të vetme demokratike dhe antikomuniste,themelojnë në emigracion Komitetin Kombëtar Demokrat „Shqipëria e Lirë“.Lufton deri në fund,deri në ate muzg dimëri të 9 janarit të vitit 1976 kur mbyll sytë në  Njy Jork në vetminë e madhe dhe të trishtueshme të emigracionit.

Bern-Zvicër

Hajdar Blloshmi, një nga firmëtarët e aktit të Pavarësisë

by

Hajdar Blloshmi, një figurë patriotike e Bërzeshtës, që punoi në Ministrinë e Drejtësisë, në Stamboll. Delegati që përfaqësoi Pogradecin. Si luftoi përkrah Isa Boletinit dhe luftën kundër grekëve. Zbulohen dokumente të reja nga Arkivi i Shtetit Shqiptar./

Nga Agim Blloshmi*/

Hajdar Blloshmi lindi në fshatin Bërzeshtë të rrethit të Librazhdit, në vitin 1860. Pas mësimeve të para në qytetin e Ohrit në Maqedoni, ai vijoi studimet e larta në kryeqytetin e Perandorisë Osmane në Stamboll.

Patrioti Hajdar Blloshmi u lind në fshatin Bërzeshtë të Librazhdit, në vitin 1860. Mësimet e para i mori në qytetin e Ohrit, ndërsa studimet e mesme dhe të larta i kreu në kryeqytetin e Perandorisë Osmane, në Stamboll. Duke u nisur nga rezultatet e larta në këto studime, si dhe nga zotërimi i disa gjuhëve të huaja, si turqisht, persisht, greqisht e frëngjisht, ai u pa me vëmendje nga autoritetet e atëhershme. Nuk vonoi shumë dhe Hajdar Blloshmi u emërua sekretar në Ministrinë e Drejtësisë në Stamboll. Pak më vonë, ai do të thirrej personalisht nga vetë sulltani në pallatin e tij, për të shërbyer pranë tij si përkthyes dhe si këshilltar. Nga pozita ku u ndodh, Hajdar Blloshmi ndihmoi mjaft çështjen shqiptare. Në fund të shekullit të 19-të, ai është mësues i gjuhës shqipe në shkollën shqipe të Ohrit, e hapur kjo nga Hamdi Ohri. Por sot, sapo ka dalë në dritë nga Arkivat e Shtetit Shqiptar një tjetër dokument, i cili po botohet për herë të parë dhe që mban vulën e Prefekturës së Elbasanit, ku thuhet:

Hajdar Blloshmi lindi në Bërzeshta nga mezi i shekullit 19-të. Mësimet e para i bani n’Ohër e pastaj shkoi në Stamboll e hyni në Sulltanie. Më 1884 u ba sekretar në Ministrinë e Drejtësisë, pastaj professor i frëngjishtes edhe ma vonë si drogaman (përkthyes) I pallatit ku e qushin Ali Hajdar Bej. Kur ishte në Stamboll në pallat, patriotët e kohës e shikonin me sy të dyshimtë, mirë po pjesmarrja e tij ma vonë, pas vitit 1908 në veprime patriotike e bani që të çduket ky dyshim. Më 1909 u bë professor i turqishtes në Normalen e Elbasanit. Më 1912 u bë professor i turqishtes në qytetin e Durresit. Kur ishte këtu qe emnue si delegate i Nënprefektursë së Pogradecit në Kongresin e Vlonës, po nga shkaku i okupacionit Serb nuk mundi me ardhë. Më 1914 luftoi si vullnetar kundër kryengritësve të Shijakut bashkë më Isa Boletinin. Më 1914 shkoi si vullnetarë në Korcë kundra grekëve. Në Korrik të këtijë viti lufton me Muharrem Moglicën në ullishten e Elbasanit kundra kryengritësvet. Më 1926 u zgjodh deputet dhe vazhdoi me këtë detyrë deri në vitin 1932. Në Dhjetues të vitit 1936 vdiq në katundin Bërzeshta në vend-lindjen e tij

Kongresi i Dytë i Manastirit (2-3 prill 1910). Ishte koha kur marrëdhëniet midis shqiptarëve dhe turqve ishin acaruar, ku shqiptarët kërkonin më shumë në drejtim të kulturës shqiptare dhe shkollimit, shqiptarët thërritën kongresin e dytë të Manastirit, i cili i zhvilloi punimet 2-3 prill 1910. Hajdar Blloshmi ishte delegati i Rrethit të Pogradecit në Kuvendin e Vlorës, ku në krye Ismail Qemalin shpallën pavarësinë e Shqipërisë në qytetin e Vlorës më 28 Nëntor 1912. Në të njëjtën kohë u krijua edhe një qeveri e përkohshme. Pavarësia e Shqipërisë u njoh më 17 dhjetor 1912, në Konferencën e Ambasadorëve në Londër.

Në kongres morën pjesë 20 delegatë, që përfaqësonin 34 klube e shoqëri të vilajeteve të Shkodrës, të Kosovës, të Manastirit e të Janinës, si edhe klubet shqiptare të Stambollit, të Selanikut e të qendrave të tjera. Në kongres morën pjesë delegatë nga qytetet e vilajeteve të Kosovës dhe të Manastirit, nga Peja, Gjakova, Gjilani, Mitrovica, Vuçiterna, Shkupi, Tetova, Dibra, Struga, Ohri etj. Nga regjimi i Enver Hoxhës, emri i Hajdar Blloshmit u hoq nga stendat dhe fotografia iu retushua, madje dhe nga Muzeumet nga Shkolla Pedagogjike e Elbasanit dhe nga literaturat e shkollës. Studiuesi i njohur shqiptar, ish-ministri Ago Agaj, në librin e tij “Milloshi, heroi i Kosovës”, të botuar para shumë vitesh në SHBA, mbron tezën se pasardhës të Millosh Kopilit janë pikërisht pinjollët e familjes Blloshmi. Madje, në faqen 44 të librit, ai thotë mbreti Aleksandër i Jugosllavisë i kishte bërë ftesë Hajdar Blloshmit në vitet ‘20 të shekullit të kaluar, në mënyrë që ky i fundit të shpërngulej familjarisht në Jugosllavi dhe të gëzonte gjithë përkrahjen morale dhe materiale si pasardhës i heroit të betejës së Kosovës. Kuptohet që interesi i serbëve ishte që ta paraqisnin familjen Blloshmi si serbe. Përgjigjja e Hajdar Blloshmit ishte e qartë dhe e prerë: “Jam shqiptar dhe nuk ndahem nga atdheu”. “Duke qenë se ishte njohës i mirë i disa gjuhëve të huaja si turqisht, persisht, greqisht dhe frëngjisht, autoritetet e atëhershme e emëruan sekretar në Ministrinë e Drejtësisë”. Më pas, u emërue profesor i gjuhës frënge nëRobertCollegetë Stambollit. Hajdar Blloshmi cilësohet si një nga tetë normalistët e parë të Elbasanit ku jepte gjuhën frënge, e cila u hap më 1 dhjetor 1909, përkrah Luigj Gurakuqit, Aleksandër Xhuvanin e Simon Shuteriqin, por dhe kontributin e vet edhe në çështjen shqiptare”. Në prill të 1912-ës, mësues i frëngjishtes në Durrës. Me frymën e atdhetarisë, Hajdar Blloshmi u aktivizua në luftërat kundër forcave pushtuese greke, që vepronin nën maskën e “luftëtarëve vorio-epirote” dhe në vitin 1924 radhitet në anën e forcave që ishin kundër rebelimit të qershorit. “Qeveria e dalë nga ky grusht shteti e dënoi në mungesë Hajdarin, bashkë me djalin e tij, Selahundin, dënim i nënshkruar nga vetë zv/ministri i Punëve të Brendshme Haki Tefiku”, tregon për gazetën Bedri Blloshmi, që shton se në këtë listë ishin dënuar 142 persona, mes të cilëve, edhe Ahmet Zogu, Shefqet Vërlaci, Abdurrahman Dibra, Kasem Sejdini, Jovan Dimitresku” etj. Në dhjetor 1924, kur Legaliteti triumfoi në Shqipëri, Hajdar Blloshmi u kthye në atdhe dhe dy vjet më pas, do të zëvendësonte djalin e tij, Selahudinin në Dhomën e Deputetëve, pasi ky i fundit kishte dhënë dorëheqje për shkak të emërimit në një detyrë tjetër. Në vitin 1928, Hajdar Blloshmi zgjidhet anëtar i Asamblesë Konstituente, e cila, pas vendimit të 1 shtatorit 1928, (që ktheu Shqipërinë në monarki), u kthye në Parlament, ku qëndroi si deputet deri në vitin 1932, për tu kthyer në vendlindjen e tij në Bërzeshtë ku dhe vdiq në vitin 1936. Gjatë regjimit komunist, varri i Hajdar Blloshmit u shkatërrua disa herë njerëzit e regjimit, ndërsa djemtë e tij Shefqeti dhe Hakiu, i cili u diplomua në Francë së bashku me udhëheqësin komunist Hoxha u pushkatuan pabesisht nga forcat komuniste në Dunicë të Mokrës në vitin 1944. Ndërsa djali tjetër, Xhevdeti u arratis për në SHBA, për t’u shpëtuar përndjekjeve komuniste. Mbas rrëzimit të pushtetit komunist në vitet 1990, figura e Hajdar Blloshmit, si e shumë patriotëve të tjerë të persekutuar nga regjimi komunist, u vlerësua nga qeveria demokratike. Këshilli i Qarkut të Elbasanit e nderoi Hajdar Blloshmin për kontributet që ka dhënë për krijimin e identitetit kombëtar shqiptar me titullin “Qytetar Nderi” (pas vdekjes) i qarkut të Elbasanit me motivacionin për “Kontribut të shquar në pavarësinë dhe themelimin e shtetit shqiptar, si dhe për kontribut të shquar në themelimin e Arsimit Kombëtar Shqiptar”.

  • Kortezi “Republika”

NUÇI KOTTA,IDEATOR DHE ORGANIZATOR I FORMACIONEVE LEGALISTE

by

NGA EUGEN SHEHU /

Në historinë e kombit shqiptar të shekullit që lamë pas,nuk kanë qenë të rallë,ata burra ortodoks shqiptarë,të cilët bashkuan gjokset e tyre,duke u kthyer në kështjella të pamposhtuna të heroizmit masiv.Për më tej,heroizmi kulmor i tyre u parapa në luftën e vendosur dhe të drejtë për mbrojtjen e trojeve tona nga shovenizmi ortodoks grek.Me gjithë përpjekjet dhe dhelpëritë greke,këta ortodoksë shqiptarë, jo vetëm që nuk ranë në prehrin e premtimeve e mashtrimeve,por ndërkaq u shfaqën ngadhnjimtarë në shqiptarizmën e tyre duke fituar mbi helenizmat e çdo lloji.Dhe nëse flasim për familje e burra të tillë,shtëpia e Kottajve,mbetet padyshim karakolli  i qëndresës antigreke në Korçë e rrethina.

Lindur më 21 dhjetor 1919,në qytetin e Korçës,Nuçi Kotta do të rritej përmes kulturës dhe shqiptarizmës madhore të prindërve të vet.I jati i Nuçit,Koço Kotta,ndonëse pat studiuar në Athinë, me tu kthyer në Shqipëri,e shndron shtëpinë e vet në çerdhe të atdhetarisë.Ndër nismëtarët e shpalljes së Republikës së Korçës,në shoqërinë e Mihal Gramenos,Sali Butkës dhe dieta të atdhetarëve të tjerë,Koço Kotta do të ndikonte së tepërmi në kërkesat që populli korçar arritën të përballeshin me disa qarqe grekomane të qytetit,duke u treguar vendin e tyre.Dihet më pas se cili ishte vendi i Koço Kottës si në formimin e shtetit shqiptar në vitet e para të monarkisë,ashtu edhe kur ai drejtonte Parlamentin Shqiptar.Ky burë i mençur shteti,do të kujdesej që bijtë e tij,të shkolloheshin sa më mirë,nisur nga ideja e lume se Shqipërisë i duhen bij të pushkës dhe të pendës.Pas mbarimit të mësimeve fillore,Nuçi Kotta,fillon mësimet në liceun frances të qytetit të lindjes,lice i cili në ato vite ishte ishte në nivele mjaft të larta shkollore.Këtu Nuçi mori për të parën herë,dijet e para mbi kulturën e gjërë francese,historinë dhe letërsinë e saj.Ndërkaq në vitet 1932-1936,falë ndërhyrjeve energjike të qeverisë shqiptare,Liceu i Korçës edukonte nxënësit e vet edhe me ndjenja kombëtare,në këtë mënyrë,tek karakteri i liceistit Nuçi Kotta,u ngjizën edukata atdhetare e shkollës dhe prindërve,duke ndikuar ndjeshëm deri në çastet e mbrame të jetës së vet.Pas mbarimit të liceut të Korçës,Nuçi Kotta,vendos të studijojë për drejtësi.Shokët e tij liceistë e mbajnë mend mirë se kjo dëshirë e tij,vinte ngase ai nuk mund t’i duronte padrejtësitë e kohës.Kurdoherë në veprimtaritë e ndryshme shkollore,ai dallohet për korektësinë si dhe ndihmën ndaj më të vobegtëve.Ata asesi nuk mund të harojnë gjithashtu pasionin e madh të Nuçit për të kënduar këngët atdhetare korçare,veçanërisht ai marrshi i bukur “sa të rrojë mëmëdheu” me tekst të Kol Tromarës,do të këndohej nga Nuçi Kotta,në çdo veprimtari artistike të liçeistëve.

Në vjeshtën e vitit 1936,Nuçi Kotta merr rrugën për në Paris.Shkonte atje me bursën e shtetit shqiptar,falë rrezulltateve të larta të arritura në Korçë,si dhe sjelljes së shkëlqyer ndaj mësuesve të vet.Aty regjistrohet në Universitetin “Luis le Grend” i dëgjuar asaj kohe për nivelet e larta të mësimdhënies në rrafsh të shkencës së jurispondencës.Falë shprehive të fituara në lice,viret sërisht në radhët e studentëve të dalluar dhe rëndom në bisedat e profesorëve frances,thirret me nofkën “Korçari i zgjuar”.Por ndërkaq ai nuk do të rrinte indiferent ndaj ngjarjeve aq të rrezikshme për Shqipërinë në fund të viteve 30-të,të shekullit të kaluar.Një letërkëmbim i plotë me të jatin,burrin e shtetit Koço Kottën,hedh dritë mbi shpirtin indipendent të Nuçit.Në këtë letërkëmbim shumë pak vend zënë hallet apo bisedat familiare por në të shumtën e tyre,janë fatet e kombit ato që i interesojnë Nuçi Kottës i cili në çdo rast,gjen mënyrë për t’iu drejtuar të atit të vet.Veçanërisht ky dialog shpirtëror,merr përmasa të thekshme në mars-prillin e vitit 1939,atëherë kur Shqipëria kërcënohej egërsisht prej fashizmit.Po katastrofa po u afrohej brigjeve të Adriatikut dhe ndërsa i jati i Nuçit, merr rrugën e mërgimit së bashku me Mbretin Zog,ky vetëvazhdon studimet,me idenë e madhe të rikthimit të monarkisë në viset shqiptare.Në vitin 1941,Nuçi Kotta,mbasi ka mbaruar doktoraturën për jurispondencë me rezulltate të shkëlqyera,kthehet në Shqipëri.Pamvarsisht se pedagogët frances të jurispondencës në “Luis le Grand” i kanë shprehur “korçarit të zgjuar” konsideratat e larta të tyre,duke i afruar edhe  vende pune në këtë universitet,por Nuçi Kotta,nuk ka pranuar,edhe pse e dinte fort mirë që Shqipëria,përkundej në fatin e saj si një varkë druri në oqeanin plot furtunë,djaloshi 22 vjeçar nga Korça,kishte plot ëndrra për të jetuar në atdhe.Pak kohë punon si avokat në Korçë.Më pas në vitin 1942-1943,shkon në Tiranë dhe çel atje zyrë avokature,nuk i pëlqen të bashkëpunojë me shtetin shqiptar të asaj kohe,përkundrazi në biseda midis miqësh, argumentom se si nëpërkëmbeshin të drejtat e bashkëkombasve të vet,prej organeve të gjyqsorit shqiptar.Shepsh herë e ngre zërin në këtë drejtim,edhe pranë instancave përkatëse.Ka filluar ndërkaq të mendojë edhe për riorganizimin e lëvizjes së Legalitetit.Në kontaktet me Abaz Kupin,Isuf Begenë,Ramazan Shpatin dhe Nexhat Mitrovicën,biri i Korçës do të sendërtojë idenë se në zhvillimet e mbrame politike në vend,një rikthim i Monarkisë do të kishte dy rrjedhoja të këndshme për bashkëkombasit e vet.Së pari,do të mundësohej në shqipëri rikthimi i Mbretit të Shqiptarëve dhe së dyti,do të fuqizohej së tepërmi koalicioni antikomunist në Shqipëri.Në tetorin e vitit 1943,Nuçi Kotta,shkëputet plotësisht nga zyra avokatore e tij,për t’iu kushtuar ringjalljes së lëvizjes mbretërore.”Ja sot ja kurrë” u kumton miqve të vet në biseda edhe pa marrë parasysh rrezikun komunist,organizon të parët rreshta që kërkonin rikthimin e mbretit të tyre legjitim. Fatkeqsisht pikërisht në tetor të vitit 1943,të shtytur nga beogradi, komunistët shqiptar të grumbulluar si “nacionalçlirimtarë” patën intensifikuar luftën vëllavrasëse,si kundër ballistëve ashtu edhe kundër mbretërorëve.Klika e Tiranës,duke ditur reputacionin dhe kulturën e lartë që Nuçi Kotta dispononte, nuk mungoi ta quante atë “tradhëtar” madje qarkori komunist i Tiranës,në çdo kohë,mbante në xhep urdhërin për atentat ndaj birit të Koço Kottës.Terrorizmi i kuq,ishte ngritur në sistem prej  komunistëve ortodoks serbo-shqipatrë.

Me vota unanime,në 21 nëntor 1943,Nuçi Kotta zgjidhet delegat në Kongresin e Legalitetit,në atë kuvend bese që kërkoi rikthimin e lavdisë monarkiste dhe Mbretit të Shqiptarëve.Prej dorës dhe mendjes së tij,janë mjaft prej materialeve të këtij kongresi historik,por unë e shoh të arsyeshme të sjell vetëm pasazh nga “Vendimi i Kongresit” shkruar veçams nga Nuçi.Pos të tjerave në këtë traktat të lëvizjes legaliste do të potencohej : “Ne sot pra,ma tepër se kurrë,kemi nevojë të domosdoshme për një bashkim dinamik,për me mujt me e konsolidue lirinë kombëtare,për të cilën jemi të etshëm:liria nuk do të jetë vetëm një qëllim material,por do të jetë aj fillë shpirtënuer që na shënjon vetë natura.Prandaj ky fill shpirtnuer,lypset të jetë i themeluem mbi një lidhje shpirtnore,që do të ketë për qëllim kryesor përmbajtjen,përforcimin dhe përmirësimin e gjendjes njerzore,t’ue i njoft e t’ue i nderue të drejtat e secilit nënshtetas shqiptar,sikurse edhe barazimin politik,pa ndryshime kastash shoqnore.Shipnija e bashkueme m’nji trup të vetun,mund të jetë e sigurtë se ka me qindrue ngadhnjyese tundra çdo sulmi të armikut”.(Gazeta “Atdheu”, 28 nëntor 1943 ).

Fjala e Nuçi Kottës,në Kongresin e Legalitetit,më 21 nëntor 1943,do të përcillet me respekt të Veçantë prej burrave të mbledhur atje.Në këtë fjalë ai do të grishte mbretërorët besnikë të ngarendnin sa më guximshëm drejt betejave kundër okupatorit dhe kundër komunizmit,duke dashur që Shqipëria,atdheu i vet i rrobëruar,të renditej në vendet e përparuara të Europës,të cilët ç’prej shekujsh jetonin sipas modeleve monarkiste.”Luftë e pandërpreë armikut dhe komunistëve,për të sjellë në Shqipëri Mbretin e Shqiptarëve”,këto ishin fjalët dhe porosia e mbrame e Nuçi Kottës.Menjëherë pas kuvendit historik të ringjalljes së monarkisë,Nuçi përveshet punës për organizimin e lëvizjes mbretërore pothuaj në krejt viset e shtetit amë.I shpallur si person i rrezikshëm prej komunistëve shqiptarë,ai kalon në ilegalitet të plotë dhe mbetet një nga figurat më të shquara jo vetëm në propagandimin e ideve monarkiste,por edhe sendërtimin e tyre,përmes rrugëve të vështira.Në sa e sa trakte të dala prej dorës së Nuçi Kottës,nuk gjen asnjë mllef apo sharje.Edhe atëherë kur komunistët e dënuan me vdekje në mungesë edhe kur lufta vëllavrasëse e inicuar prej sllavëve,po merrte jetë njerëzish të pafajshëm,thirrjet e mbretërorit korçar ishin vetëm për paqë,vëllazërim e prosperitet të kombit.Pjesmarrës në disa takime të Abaz Kupit me misionarët ushtarakë anglez,Kotta këmbënguli për ndihma dhe armë,duke u kumtuar haptas aleatëve se lufta e tyre do të ishte e gjatë,si kundër okupatorit ashtu edhe kundër komunistëve.

Në gushtin e vitit 1944,rrethohet prej komunistëve,në një nga bazat e lëvizjes së legalitetit,pranë Tiarnës.Trimi i pendës me aktin e guximshëm të çarjes së rrethimit (i përkrahur nga 4-5 trima të Abaz Kupit) tregon se për një luftëtar,pushka dhe penda janë bashkëudhëtarë të përjetshëm,çprej këtij momenti,Nuçi Kotta u bashkangjitet dhjetra e dhjetar nacionalistëve të tjerë shqiptarë të cilët bëjnë përpjekjet e fundit për rezistencën antikomuniste në trevat veriore të Shqipërisë.

Ngjarjet e vjeshtës të vitit 1994,erdhën të tilla,që me rënien e RAIHUT të TRETË forcat nacionalçlirimtare shqiptare,fituan kohë dhe mundësi për të luftuar tanimë kundërshtarët e tyre politikë.Në këtë luftë vëllavrasëse,klika komuniste e Tiranës,nuk u ndal askurrë,në shtrirjen e terrorit të kuq në çdo vatër shqiptare.Të detyruar nga ky terror me dhjetra shqiptarë,të cilët detyrohen të lënë atdheun e tyre,një fat të tillë pati dhe Nuçi Kotta.Ai largohet në Itali e prej andej kalon në Francë,aty ku dihet e kish patur aq të lehtë të ngjiste shkallët e karrierës.Në vitin 1945,mëson se si komunistët grekë e arrestojnë të jatin dhe e dërgojnë në Shqipëri.Këtu,gjyqet komuniste të montuara e dënojnë fillimisht me vdekje e pastaj me burgim të përjetshëm.Kjo do të ligështonte Nuçin por nuk do ta largonte asesi nga rruga që pat nisur.Në disa prej gazetave kryesore të Parisit,tani shihen shkrimet tejet sensibilizuese të Nuçi Kottës për golgotën shqiptare.Ai do t’i bëjë thirrje në ato shkrime,qeverive të vendeve perëndimore,për t’i kthyer sytë nga atdheu i shqiptarëve sepse komunizmi atje nuk ish aspak një dëshirë e shqiptarëve,përkundrazi një ferr i tyre.

Në vitin 1946,Nuçi Kotta pas disa provimesh pranohet si professor i gjuhës shqipe në “Ecole Nazionale des langues arientales vivantes”,në Paris.I dhënë pas studimeve dhe arkivave punon ndërkaq të nxjerë në dritë,të vërtetat e kufijve shqiptaro-greke,çprej vitit 1912 e deri në 1945.Pas një pune intensive dhe të lodhshme po këtë vit boton në Paris,në gjuhën frange,librin “Shqipëria dhe çështja e kufirit shqiptaro-grek”. Në çdo faqe të këtij libri pas studimit dhe hulumtimit prej shkencëtari, ndihet argumenti i fuqishëm,të cilin Kotta ua servirë në gjuhën frange,diplomacive të Evropës perëndimore.Ai nuk harron të bëjë polemikë me kinse politikanë e publiçistë grekë.Diku shkruan : “z.Fokas Cosmetalos,shkrimar e publiçist grek,në librin e tij të botuar në Paris më 1945, “Greqia përpara Konferencës së Paqës” midis të tjerave thotë se shteti shqiptar ka qenë një produkt i rivaliteteve të fqinjëve të tij dhe se shqiptarët,përpara se të jenë të tillë,janë italofilë ose sllavofilë… Opinioni grek kërkon me këmbëngulje dhe me unanimitet,kthimin e Epirit të Vermut e të Korçës… “.( N.Kotta, “Shqipëria dhe çështja e kufirit shqiptaro-grek”, Paris 1946, faqe 181 ).

Ndërkaq publiçisti dhe atdhetari i madh shqiptar,nëpërmjet faqeve të këtij libir,nuk mungon të kumtojë  ; “Ne mendojmë se mënyra më e mirë që grekët,veçanërisht disa intelektualë grekë ( për të cilët dokumentet e komisionit të Shoqërisë së Kombeve nuk kanë mjafzuar që të binden) shkoni në Shqipëri e të shihni me sytë e tyre se sa grekë ka në Gjirokastër,se sa ortodoksë shqiptarë ushqejnë ndjenja greke,apo sa është i shtypur minorateti grek,që ndodhet në disa fshatra të jugut shqiptar”

( Nuçi Kotta “Shqipëria dhe çështja e kufirit shqiptaro – grek “ – Paris 1946 , faqe 203 ).

Publikimi i librit që përmenda më lartë,do të përcillet me interes në qarqet e larta të diplomacive perëndimore,me ç’rast Nuçi Kotta do të merrte përgëzimet e rastit.Por kjo nuk do të mjaftonte për birin martir të Korçës,ai do të ishte i pranishëm në sa e sa takime të nacionalistëve shqiptarë,në Romë,Paris e Bruksel,në përpjekje për t’u mbledhur rreth idesë së Shqipërisë Etnike dhe luftës për rrëzimin  e komunizmit në Shqipëri.Gjatë këtyre viteve Nuçi Kotta gjithashtu kryen disa takime me Mbretin Zog,duke paraparë tek ai shqiptarin e paetur për çështjen kombëtare.E shoh të udhës të sjellë në këto rreshta,një informacion që klika komuniste e Tiranës,ka ruajtur në arkivat e saj,për decenie me radhë,lidhur me veprimtarinë e nacionalistëve shqiptarë në emigracion.E vërteta është se këto informacione janë me mijëra,çka tregon për frikën e madhe që kishin komunistët shqiptarë,prej nacionalistëve.Kështu në një informacion të korrikut 1949,midis të tjerave thuhet tekstualisht ; Kriminelët shqiptarë të luftës janë hedhur në aktivitet sidomos gjashtë muajt e fundit.Nga informatat që kemi,në qershorin e këtij viti,me iniciativën e anglezëve,në marrveshje me jugosllavët u fillua puna për krijimin e një komiteti politik ekzekutiv me atributet e një qeverie provizore… Ky Komitet i mbështetur në ndihmën e jashtme jodirekte,do të merrte përsipër përmbysjen e situatës në Shqipëri,por që të mund ta bënte këtë dhe aq më tepër që të mund të bëhej  Jugosllavia-Kosova,qendër nga ku do të fillohej aktiviteti kundër Shqipërisë.Kjo lëvizje duhej të paraqitej si një lëvizje e re dhe Komiteti i ri i larë nga çdo ves i së kaluarës.Në këtë manovër amerikanët e mendonin që,si brenda dhe jashtë Shqipërisë të bënin për vete njerëzit indiferentë,atdhetarë të ndershëm,antifashist dhe të neutralizonin,sa të ishte e mundur,ushtrinë dhe aparatin e shtetit.Prandaj Komiteti i Ri nuk doli thjeshtë si kombinin grupesh politike,por si Komitet që përfaqson masën e shqiptarëve jashtë :

1-Mid’hat Frashëri

2-Abaz Kupi ( sipas informacioneve ka shkuar me dëshirën e tij)

3-Seit Kryeziu

4-Nuçi Kotta

5-Zef Pali

… Si qendër e përkohshme është caktuar New Yorku,por kjo thuhet se është e përkohshme,pra qendra e tij e vërtetë besohet të jetë në Triestë me një komitet në Shkup,që deri tani mbahet në mënyrë ilegale”.(Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme-Tiranë, Fondi i kriminelëve të Luftës, dosja 289 , faqe 56 – 57 ).

Gjithashtu në një tjetër informacion të Ministrisë së Punëve të Jahstme për klikën komuniste të Tiranës ,bëhet fjalë për disa nga takimet e atdhetarëve shqiptarë,të cilët me gjuhën bollshevike të atyre kohëve thirreshin “kriminelë lufte”.Pos të tjerave në këtë informacion shkruhet tekstualisht ; “Komiteti i reaksionarëve është terguar tepër aktiv dhe ka marrë forma të ndryshme.Që në lindjen e tij ka pasur karakter reaksionar.Për të mos u demaskuar krejtësisht,anëtarët e tij kanë ndryshuar shumë herë emrin e tyre duke u maskuar me emra të ndryshëm.Në fillim d.m.th që në vitin 1944 (tetor) e quajtën veten “Komiteti i Kolonisë”,pastaj “Komiteti i bashkimit Kombëtar” dhe tani “Lëvizja Patriotike Shqiptare”.Pjestarët e këtij komiteti janë ; Kryetar-Nuçi Kotta,antarë-Ramazan Spati,Haki Elmazi,Zef Salili,Isuf Begeja,Sefedin Çollaku,Vasil Gërmenji,Nexhat Mitrovica etj,promotorë të kolonisë janë Nuçi Kotta dhe Ramazan Spati. Drejtorisë së Sigurimit të Shtetit,datë 22.5.1948 mbi “Gjendjen e sotme të kolonive shqiptare në shtetet e ndryshme”.( Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, viti 1948 , dosja 217 ).

  Një ndihmesë të çmuar Nuçi Kotta ka dhënë edhe për ringritjen në mërgim të organizatës kombëtare të Legalitetit.Në vitin 1961,në organizimin e kësaj organizate Nuçi Kotte zgjidhet sekretar i përgjithshëm,çprej këtij momenti dhe deri në çastin e mbramë,ky mbretërorë zhvilloi një veprimtari të gjërë atdhetare,duke bërë të njohur jo vetëm alterantivën legaliste por duke demaskuar në konferenca,takime,artikuj të shumtë publiçistik rregjimin totalitar të klikës komuniste të Tiarnës.Në vitin 1964 doktorohet në frëngjisht,në Univeristetin “Columbia” për të vijuar më pas detyrat në Univeristetin “Stony Brook”,të Nju Jorkut.E gjithë veprimtaria e tij shhkecore është e pandarë nga malli dhe dashuria e shenjtë për atdheun e vet,Shqipërinë Etnike.Mbyll sytë në Nju Jork më 20 korrik 1965,duke lënë si amanet gruas së tij që të dy djemtë e tij,njëri tre vjeç dhe tjetri disa muajsh të mësojnë të flasin gjuhën e bukur shqipe,të duan atdheun dhe kombin.

Bern-Zvicër

ANA FRANK E KOSOVES: PSE, VERTETE QAJNE DHE SHKIJET?

by

NGA PETRIT PALUSHI*/

Po përcjellim disa fragmente nga ditari i çuditshëm i Rreze Abdullahut (vajzës nga Ferizaj – Kosovë), që po përgatitet për shtyp. Rrezja ka mbajtur shënime, në një fletore shkolle, në pranverë të ’99, kur asokohe qe vetëm 9 vjeçe. Në nëntor të 2012-s, e gjeti atë fletore dhe, me mirëdashjen e vet, na e ofroi ditarin, që të marrë udhën e botimit.Tani, rreth 14 vjet mbas asaj kohe që shkroi ditarin, Rrezja është studente e psikologjisë në Universitetin e Prishtinës.

Në këtë ditar, është përshkrimi i luftës dhe gjithçka përreth me sytë e një fëmije. Drama e atyre ditëve është e pranishme në çdo fletë. Dhe, Rrezja, nuk e sheh luftën si lodër, por si realitet. Ajo veneron edhe imtësi, të denja për një prozë të kultivuar artistike. N’ato ditë dramatike ajo gjen kohë edhe të ëndërrojë: kur të rritej, të shkonte në Amerikë, të bëhej gazetare e të shkruante çfarë kishte pa me sytë e saj, duke harruar se, pikërisht mu në moshën 9-vjeçare, ajo po linte dëshminë e saj tronditëse. Në ditar, janë edhe shënimet e datës 10 prill 1999, ditën kur Rrezja mbushte 9 vjeç. Krejt fleta e ditarit më bëri përshtypje, por sidomos fraza: “Unë veç s’po due me vdekë, po due me qenë gjallë… “, e cila më kujtoi nji varg të poetit të njohur I. Sarajliq: “Të gjitha i kam provuar, përveç vdekjes”. Fleta e ditarit përmban edhe të papritura të tjera. Rrezja shkon te ushtari serb që i ruante dhe i thotë se kishte ditëlindjen dhe e pyet se a kishin me i vra. Ushtari nis e qan. Rrezja befasohet se kishte kujtuar se “shkijet nuk qajnë”.

Në vitet e Luftës së Dytë botërore, Ana Frank dëshmoi për Holokaustin. Në vitin 1999, thuajse 70 vite më vonë, Rreze Abdullahu dëshmoi për mizorinë e ushtrisë dhe milicisë serbe mbi Kosovën. Analogjitë s’janë të rastit dhe do të jenë të pranishme, derisa bota të shlirohet nga eksperimentimi i metodave mesjetare edhe në kohnat moderne.
Ditari i Rreze Abdullahut është dëshmi e asaj çka ndodhi në Kosovë në 99-n. Natyrisht, nji dëshmi reale, jo fiktive dhe e pakontestueshme.
Nuk kam bërë asnji ndryshim në tekstin e saj, përveç do ndryshimeve të vogla gjuhësore.
Ja disa fragmente nga ditari.
Nga RREZE ABDULLAHU

1.
Krejt po folin për luftën, krejt po thojnë: Luftë, luftë.
Gjyshja ka thanë se veç Zoti mundet me na ndihmu. Un po i ndij tue folë për luftën, edhe pse krejt po dojnë me e mshefë. Nganjiherë edhe po qajnë. Në televizion kanë thanë se kanë vdekë do njerëz. Un, kur i kam vetë n’shpi, m’kanë thanë që nuk asht kjo puna e fmijve. Ne, veç duhet me luejtë. Po ne nuk jemi budallë. Un krejt e dij çka ka me u ba n’luftë. Ndoshta kanë me na vra.
Beja ka thanë: “Un ju marr në Zvicer se atje kurrë nuk bahet luftë”.

2.
Ka ardh Beci me ndejtë, edhe kanë qenë tue fol me hallën. Beci ka thanë: “Janë do shkije, e kanë emrin Dora e zezë, me maska…”.
Ata kishin dashtë me marrë edhe nji djalë, te ne, e kanë kapë për setre e ai e ka zhveshë setrën e u ka ikë. Un s’muj me nga shpejt, ata mujnë me m’zanë mu, po Albani mundet me nga shpejt. Ata s’mujnë me zanë Albanin. Un e kam vetë babin, babi m’ka thanë se mos m’u tutë. Krejt burrat e mahallës hiç nuk flejnë, na ruejnë neve. Ka thanë mos m’i kallzu kërkujt: as Albanit, as Dardanit, as Ardit. Ata nuk kuptojnë sikur un. Edhe babi ka thanë se un jam princeshë e shkijet princeshat nuk i marrin. Po un nuk jam princeshë përnjimend, veç për babin. E dorës zezë hiç nuk i intereson a jam un princesha e babit a jo!
Un e kam vetë babin: “A mujna me shku n’Amerikë?”. Babi ka thanë: “Mbas lufte se ne kemi me qenë gjallë!”. Un kam m’u rritë, m’u ba e madhe, m’u ba gazetare, me shku vetë n’Amerikë, ata na dojnë ne. Un kam me taku plot njerz e kam me u kallzu për luftën tonë, për shkijet, për dorën e zezë, për fëmijtë që i kanë vra, për UÇK – në, për Adem Jasharin, për krejt, për krejt, për krejt.

5.
Janë ba dy javë e ne sot kemi shkue në shkollë. Kur kemi shkue në shkollë, na ka shti msusi me lexu. Un kam qenë tue lexu. E kemi ndi oshëtimën, po nuk e kemi ditë çka ashtë tue u ba. Mirëmbajtësi i shkollës ka bërtitë që po vijnë shkijet, me ndi krejt. Mësusi e ka çelë derën e klasës, ka dal me kqyrë te dritarja edhe i ka pa shkijet te shitorja e bacit Haki, me tanke, me pushkë t’mdhaja. Mësusi na ka thanë me hy ndër banka edhe mos me qajtë. Ne jemi tutë, ama s’kemi qajtë se ka thanë mësuesi. Kemi ndejtë pak ashtu derisa ata kanë shku. Hiç s’na kanë vra këtë herë. Kam shku shpejt te klasa e Dardanit dhe e Ardit; i kam marrë ata dy dhe jemi përqafu. Kemi ndejtë mbrenda n’klasë derisa ka ardhë gjyshi me na marrë. Kur ka ardhë gjyshi s’ka mujtë gati frymë me marrë. Gjyshi plak u lodh dhe u tut shumë për ne. Kur kemi ardhë te shpija kanë qenë tue qajtë krejt. Masandej mami na ka mbaru nji tortë, ka dashtë me na gëzu. Ka thirrë Beja prej Zvicre në telefon, edhe axhi Sylë; janë mërzitë shumë dhe kanë thanë me u incizu nji video. Ne jemi veshë mirë dhe kemi recitu vjersha me i pasë ata për kujtim prej nesh, nëse kanë me na vra shkijet.

11.
Kam pa andërr mbramë.
Kishin ardh shkijet këtu keshe i kanë vra babin, gjyshin, Albanin, Dardanin dhe Ardin. I kanë marrë m’u rritë nji herë (e) m’i vra. Mami keshe nuk dojke me ja dhanë shkijeve e tani e kanëë plagosë. Masandej mue ma kanë marrë fletoren, ma kanë lexu e kanë pa që un kam thanë se shkijet janë si dreqi, kanë dashtë me më vra, po nana u kaë dal përpara dhe e kanë vra nanën. Kishe ka mbetë veç mami plagostë edhe halla, e keshe mue m’kanëë marrë me m’çu n’Serbi. Jo,jo. Oh Zoti jem, un s’po du me shku n’Serbi, u kam than keshe shkijeve se ma mirë me m’vra. Un kisha qenë tue fol jerm, më ka thirrë mami, ma ka dhan do ujë me pi, edhe m’ka marrë n’gji, kemi fjetë bashkë, un s’tutna kur flej me mamin, asaj i vjen era mam. Oh Zoti jem, sa shumë e du un mamin, nuk du m’i ba kërkush keq, un luftoj edhe me shkijet për mamin! Mami i ka bërtitë Flamurit, i ka thanë: “Mos me na folë ma fjalë për luftën, as për masakra!”
Natën e mirë!

13.
Mami m’ka kallzu kur ka qenë n’shkollë, studente, ka nisë lufta. Mami me shoqet e veta kishin ba demonstratë për Kosovën Republikë… Shkijet i kishin marrë mamin dhe shoqet e veta n’burg… I kanë lshue, po ma nuk i kanë lanë me shku n’shkollë. Mami, gjynah, se ka mësue shumë. Mami n’burg e kish pas emrin Tringa, mu m’ka pëlqy shumë. Mami, gati menjiherë mbas lufte, u feju dhe u martu… na ka lindë neve. S’pari ka lindë Rrezja, motra jeme qe ka vdekë, ajo kish qenë shumë e bukur.
Kahnjiherë s’po tutna me vdekë se shkojna në qiell, në qiell e takoj un motrën teme atje veshun njejtë. Nëse ne na vrajnë, ajo del me na pritë ne. Në qiell nuk ka luftë, në qiell nuk ka shkije, ka veç engjuj.
Natën e mirë!

14.
Sot kemi ik prej shpije, kemi dalë krejt me traktora.
Shkijet na kanë kalu përrethi, na kanë thanë me shku në Varosh e m’u kthy me vonë. Ne kemi shku krejt, po qentë na kanë mbetë te shpija: Buci edhe Benxhi. Më ka ardhë gjynah prej Benxhit se ashtë qen plak. Un kam qeshë sot pak me gjyshin, e kam pa qe ai ka mbathë kpucat ndryshe.
Mbasdite na kanë thanë m’u kthy prap te shpija.
Oh Zoti jem, kur i kemi pa krejt shpijat tue u kallë! Njerzit kanë bërtitë shum, kanë qajtë, kanë nga. Un jam habitë, veç kam bërtitë dhe ma s’kam mujtë me lëvritë prej vendit. Tani dada Zylë ma ka mëshu shuplakë të madhe. Kemi kcy prej traktorit, krejt kemi nga te shpija, kemi dashtë me i shkymë. Un e kam pa Benxhin, e kanë plagosë. Oh Zot, Benxhi e ka pasë plumbin në qafë. Ka shku gjyshi e ka kapë në krah, kemi provu krejt me ia hjekë plumbin. Oh Zot, Benxhi po vdekë, Benxhi po cofë. Zoti jem, shkijet e kanë vra Benxhin! Pse ata e kanë vra, pse Benxhi ka qenë shumë i urtë! Benxhi nuk u ka ba keq shkijeve. Benxhi gjyshin e ka kqyrë në sy, n’drita t’synit. M’ka thanë me i ndihmu. Un s’kam mujtë, kërkush nuk ka mujtë. Oh Zoti jem, Benxhin e kanë mbytë! Mami më ka thanë mos m’e harru kurrë ket ditë. Un kurrë nuk kam me harru, kurrë nuk kam me harru Benxhin…

17.
Sot asht 10 Prill.
Un sot e kam ditëlindjen. Hiç nuk jam tue e festu, askërkush nuk ma ka uru. Po un nuk jam hidhëru hiç me kërkand, un e dij, un kuptoj që asht luftë, kanë vdek shumë njerëz, i kanë vra plot fëmi, gra, pleq, edhe gra shtatzana. I kam pa në televizion, edhe i kam ndij në shpi tue folë, kanë thanë se edhe ne jemi në rrezik. Tash ne na kanë djegë krejt shpinë, na janë djegë krejt gjanat. Mue krejt fletoret, librat, kukullat prej Zvicre, aparati. Mami ka thanë se si të kryhet lufta t’i blejmë tjera. Un e kam pa, un e dij që ata janë mërzitë shumë që na kanë djegë shpinë tonë të re, jam mërzitë edhe un, krejt shoqet më kanë thanë se na e kemi shpinë shumë të mirë. Edhe un për ditëlindje kam pasë me i marr krejt klasën te shpija, me thirrë edhe mësusin. Po tash hiç ma nuk po du me festu ditëlindjen, nuk po du as me me ble kurgja. Un veç s’po du me vdekë, po du me qenë gjallë bashkë me shoqet e mija, mamin, babin, nanën (gjyshen), gjyshin, hallën, dajtë, tetën, msusin e krejt njerzit që un i du shum. Un po du krejt njerzit me qenë gjallë.
Nuk po du me na masakru sikur në televizion qysh kanë kallzu.
Sot ka shku mami te shpia, prej malit me marrë bukë, un kam ikë prej traktorit edhe kam shku te nji ushtar i Serbisë, që ka qenë tue na ruejtë. I kam thanë që e kam ditëlindjen edhe e kam vetë a kanë me na vra. Ai ja ka nisë me qajtë, un gjith kam mendu që shkijet nuk qajnë, un jam tutë shumë edhe kam ikë shpejt, shpejt…
Ndoshta ata nuk na vrajnë neve, fëmijve, po çka me ba na fëmia vetë, nëse ata i vrajnë këta tjerët, qysh kemi me jetu na vetë?!

19.
Na kanë than m’u nisë, me dalë prej ktu, na kanë përzanë prej vendit tonë, prej Kosovës. Rrugës kemi pa plot kafshë, edhe ato kanë mbetë pa shpi, edhe ato janë tue u tutë. Shkijet na kanë lypë pare rrugës, ama nuk e kanë vra kërkand, kta shkije kishin qenë ma të mirë. Janë tue na çu në Maqedoni, atje ka plot shqiptarë. Jemi n’kufi t’Maqedonisë, jemi tue pritë qe s’di sa orë. Po na japin ndihma, po na japin ushqim, mbulojë. Dita ka shkue me i ndihmu t’smutit, ka shumë njerz qe janë t’smutë, edhe nana u s’mu, pa vetdije, gati asht tue vdekë, gjyshi asht smutë pak ma pak. Veç po vjellin, kanë marrë ilaçe. Un s’po du me vdekë nana dhe gjyshi; kemi shpëtu gati prej shkijeve, veç edhe pak dhe kufinin kemi me kalu.

25.
Nuk e di po un sot shumë jam mërzitë.
Nji ditë ka me ardhë liria e ne kemi m’u kthy n’Kosovë, n’vendin tonë, n’shpijat tona, në shkollën tonë.
Këtu njerzit janë shum t’mirë, po un s’po dukem sikur te shpija! Po më duket sikur zemra jeme asht krejt e zbraztë. Ktu po folet edhe maqedonisht, po më duket mue sikur janë shkije. Ne po na shtijnë me lexu, me msu maqedonisht. Msuesja hiç s’po na don. Nuk e di, nuk e di, n’shpi, n’Kosovë krejt janë ma t’mirë. Edhe mue m’kanë dhanë plot kukulla, po un s’po muj m’u knaqë ma, s’po muj. Mue shpesh po më kujtohen krejt. Edhe Benxhi, sytë e Benxhit me lot. Ktu edhe gjumi po më vjen ma ndryshe. Ndoshta n’Shqipëri me shku isha knaqë ma shumë se janë krejt shqiptarë. Krejt sendet po m’vijnë pa lidhje edhe pse jemi gjallë. Kurgja nuk asht si n’shpi, kurgja. Nuk kam ma çka kam pasë n’shpi, krejt jeta ka ndryshu.
Mami na ka thanë nji ditë: “Lufta u ka rritë para kohe”.

26.
Un nuk e di a ka me u ba ndonjiherë jeta normale, a kemi m’u kthy qysh kemi qenë. Kjo nuk mundet me ndodhë, njerzit kanë vdekë edhe s’mujnë m’u ngjallë, ata që janë gjallë s’kanë ma pare me i mbaru shpijat.
Ne nuk mujna me harru luftën kurrhiç, bash kurrë.
Edhe pse gati po vjen liria, ne po gzohemi, po çka për ata që ju kanë vra familjet? Un nuk po muj me ditë a asht gzim apo çka! Më ka marrë malli me dalë n’mal, me shetitë, m’ka marrë malli me vrapu, m’ka marrë malli me luejtë me shoqe, m’ka marrë malli mos m’u tutë, m’ka marr malli me kqyrë nji film vizatimor edhe me qesh shumë.
Lajme, lajme, veç lajme. Luftë, luftë, luftë, veç luftë.
Mirë ka thanë mami. Po më duket sikur nuk jam hala fmi, jam e madhe duhet me kuptu edhe luftën që e bëjnë njerzit e mdhaj. Kahnjiherë po më duket sikur prrallë, prrallë e keqe me përbindsha që na tregojke gjyshi. Po prrallat e gjyshit u kryhshin, kjo jo, hiç s’po kryhet. Me prrallat e gjyshit ne flejshim e me kta s’po na nxe gjumi.
Ah, kur t’kthehemi te nji ditë te shpija, sa shumë malli m’ka marrë e t’i ndihmoj mamit me mbjellë lule, lule t’kuqe edhe t’bardha, lule me erë të mirë, mos me ardhë ma era luftë. Kur t’shkojmë n’shkollë, ta përqafoj msusin me duer e shoqet t’i shtrëngoj shumë. Kur vjen dita me shku te shpija, kur edhe pse ma s’kemi shpi, ne atje e kemi shpinë, kemi m’u kthy n’oborr me fjetë.
Shpija jonë e djegtë, Benxhi jonë i vdektë, m’ka marr malli shumë!

27.
Po kthehemi n’shpi, po shkoj.
Shkijet kanë ikë prej Kosove. Kosova asht e lirë. E di, ne s’kemi shpi ma, s’kemi kurgja, po ne e kemi Kosovën e lirë, Kosovën pa luftë.
Ne s’kemi me u tutë ma, kemi me jetu sikur n’krejt botën. Ne jemi gjallë. Ne po shkojmë te shpija. Krejt po qajnë prej gzimit. Un e kam dijtë që liria asht e mirë, po jo kaq shumë!
Po shkojmë te shpija, te Kosova ime me lot e me gjak. Te Kosova ime e djegtë, te Kosova ime e lirë.
Të dua, Kosovë!

Rreze Abdullahu, një Ana Frank shqiptare?!
Nga Ben Andoni

Prozatori i njohur Petrit Palushi këmbëngul që ky ditar, i cili po botohet për herë të parë, është autentik dhe ai po ia dhuron “Milosaos” me mirëkuptimin e autores. E marrim të mirëqenë dhe urojmë të jetë i tillë.
Në faqet e ditarit mund të shikosh përcjelljen e jehonës së luftës nga një fëmijë që di të shkruaj, por luftën e sheh shumë “çuditshëm”, ashtu si mund ta shikoj një fëmijë në moshë të tillë. Pa notat e zakonshme të lavdisë (por që edhe asaj çuditërisht nuk i mungojnë), dhe me një qashtërsi fëmije ajo tregon për gjyshin e vet, nënën, qenin plak, familjen, mësuesin, Maqedoninë dhe ushtarin serb që i ruan dhe shumë e shumë gjëra të tjera?!
Atë që ke parasysh nga imazhet e stacioneve të huaja televizive për Luftën në Kosovë, në këtë rast, ke mundësi ta shikosh direkt nga dëshmia e një fëmije vetëm 9 vjeç. Me një gjuhë që është gjithnjë më e largët për ne në Shqipëri, por që është e justifikuar sepse është nga dora e një fëmije, vajza rrëfen gjithçka, ëndrrat, dëshirën, mësuesit dhe realitetin që e rrethon. Njerëzit mundohen që tek fëmijët lufta të vijojë sa më e vogël, por edhe tek Rrezja e asaj kohe ky kumbim i tmerrshëm nuk mund tw fshihet dot. Ditari, nëse është vërtetë autentik, ka shumë vlera dhe ia vlen që të botohet por edhe të ekranizohet. Nëse s’është i tillë dhe kjo botë për dreqin është e mbushur me raste të tilla, atëherë do të rreshtohet si një shembull i keq, deri ku mund të arrijë keqësia njerëzore për protagonizmin. Gjithsesi, gjuha e përdorur, por edhe gjendja e letrës, si thotë kuratori i saj z.Petrit Palushi i cili po merret me të, nuk lë vend për diskutime dhe i takon realisht kësaj kohe. Për ne, nëse do e merrnim të mirëqenë këtë fakt, do të thoshim se një letërsi e tillë i bën nder Kosovës dhe Shqipërisë dhe është një subjekt i jashtëzakonshëm për Luftën e Kosovës. Faktet e thjeshta sesi fëmija e shikon luftën, por më shumë akoma dashurinë për jetën tregojnë se lufta s’është aq ‘e tmerrshme’, por njerëzit që e bëjnë atë janë mostra. Serbët janë njerëz, ashtu si edhe shqiptarët, që urrehen prej tyre, janë po ashtu. Të gjithë kanë problemet e tyre, kanë fëmijë, kanë familje dhe e duan jetën. Por, kokënxehja e disave që nuk e shikojnë fare jetën është e tmerrshme. Dhe, këtë solli lufta të cilën analistët mund ta lidhin me lloj-lloj gjërash që shpjegohen me gjeostrategjinë. Për Rrezen e vogël këto s’kanë rëndësi. Ajo na jep dëshminë me vetë sytë e saj. Na tregon ëndrrat, eksodin, ikjen në Maqedoni, mundësinë që s’ua jep mësuesi maqedon dhe pikëllimi i saj është se ditën e saj të lindjes nuk ia uroi askush. Madje ka frikë se do ta vrasin. Por, ushtarit serb që i ruan, kur e pyet nëse do i vrasë, ai e shikon i çmeritur, sepse ndoshta edhe vetë e presin fëmijët në shtëpi. “A do më vrasësh sot, që kam ditëlindjen?” A vriten njerëzit kështu?! Por më mirë le të flasë vetë kjo vogëlushe e mrekullueshme, që fati e la gjallë për të na dhënë këtë dëshmi të jashtëzakonshme:
“Edhe un për ditëlindje kam pasë me i marr krejt klasën te shpija, me thirrë edhe mësusin. Po tash hiç ma nuk po du me festu ditëlindjen, nuk po du as me me ble kurgja. Un veç s’po du me vdekë, po du me qenë gjallë bashkë me shoqet e mija, mamin, babin, nanën (gjyshen), gjyshin, hallën, dajtë, tetën, msusin e krejt njerzit që un i du shum. Un po du krejt njerzit me qenë gjallë.
Nuk po du me na masakru sikur në televizion qysh kanë kallzu.
Sot ka shku mami te shpia, prej malit me marrë bukë, un kam ikë prej traktorit edhe kam shku te nji ushtar i Serbisë, që ka qenë tue na ruejtë. I kam thanë që e kam ditëlindjen edhe e kam vetë a kanë me na vra. Ai ja ka nisë me qajtë, un gjith kam mendu që shkijet nuk qajnë, un jam tutë shumë edhe kam ikë shpejt, shpejt…
Ndoshta ata nuk na vrajnë neve, fëmijve, po çka me ba na fëmia vetë, nëse ata i vrajnë këta tjerët, qysh kemi me jetu na vetë?!”(Kortezi MILOSAO)

KALENDAR- 6 JANAR LINDI FAN S NOLI

by

FAN S NOLI lindi më 6 janar 1882 në Qytezë (turqisht: Ibrik Tepe), fshat shqiptar në Trakë, jo shumë larg nga Edreneja. Si disa fshatra të tjerë të asaj krahine të banuar me shqiptarë, Qyteza kishte ruajtur me kohë gjuhën, doket dhe kostumet e të parëve. Noli e mbante fisin e vet me prejardhje nga Qyteza e Kolonjës. I ati, Stiliani, ndonëse trashëgoi një pronë tokë, nuk u mor me bujqësi, po shërbeu si psalt në kishën e fshatit. E ëma, Maria, ishte shtëpiake. Familja u shtua shumë dhe erdhi një kohë që jetesa u bë e vështirë për të. Sa qe i mitur Noli hoqi sëmundje të rënda, prandaj shkollën e nisi me vonesë. Filloren dhe të mesmen i bëri greqisht. Por me shumë ndikoi tek ai krenaria e fshatit shqiptar për të kaluarën historike dhe dashuria për shkrimin shqip. Që në bankat e shkollës iu shfaqën karakteri i pavarur dhe fryma e revoltës. Për këtë shkak nuk iu dha diploma në kohën e duhur, gjë që e pengoi të emërohej mësues atë vit shkollor. Më 1900 vajti në Greqi, me qëllim që të nxirrte jetesën dhe të ndiqte fakultetin e filozofisë. Në Athinë u lidh me një shoqëri belge, e cila zotëronte tramvajet me kuaj. S’i eci mbarë. Studime nuk i bëri. Atëherë u hodh në punë të tjera, si kopist, sufler dhe aktor pranë një trupe greke teatri shëtitës. Tek punonte atje, iu ngjall dëshira të mërej me dramaturgji. Më 1903 kaloi në Egjipt, ku zuri punë si mësues i greqishtes. Ndërkohë, njihet me lëvizjen kombëtare. I ndihmuar nga patriotë, nis veprimtarinë politike dhe letrare: shkruan artikujt publicistikë, përkthen greqisht »Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhet« të Sami Frashrit. Me 1906 mberrin ne SHBA, ku behet promotor I Levizjes Kombetare shqiptare en SHBA. Bashkepunoi me Sotir Pecin ne gazeten KOMBI. Eshte ne krye te Shoqerise Besa-Besen. Eshte themekues  Kishes Autoqefale Ortodokse shqiptare.Me 15 Shkurt 1909 vihet ne krye te gazetes Diellit, si gazete e Besa Besen deri ne ardhjen e Konices si editor. Më 1912 kryen studimet e larta për arte në Universitetin e Harvardit, të cilat i përfundon me cum laude në Bachelor of Arts. Eshte bashkethemelues i Federates PanShqiptare VATRA. Me 4 korrik 1918 u takua me Presidentin Wilson , te cilit I mori fjalen per te ndihmuar Shqiperine. Me 1921 eshte deputete ne Parlamentin Shqiptar. Kryesoi delegacionin Shqiptar ne Gjeneve ne Lidhjene Kombeve. Në fund të jetës së tij shkon në Florida. Atje, në banesën e tij, në Fort Lauderdale, vdiq më 13 mars 1965, larg atdheut të shtrenjtë, që e deshi me zjarr të pashuar.

Emri i Fan Nolit, Theofan Stilian Noli, është lidhur me gjithë kulturën e re shqiptare të shekullit tonë. Për fat të keq si shumë artistë të mëdhenj shqiptarë, ai lindi dhe vdiq larg atdheut. Por midis këtyre dy datave zemra e tij e madhe rrahu vetëm për Shqipërinë, shpirti i tij krijoi gjëra madhështore që e lartësuan dinjitetin e shqiptarit, kurse në veprimtarinë energjike të përditshme iu përkushtua pavarësisë e tërësisë tokësore të atdheut dhe sidomos demokratizimit të jetës shqiptare.

Vendlindja, Ibrik-tepeja ose Qyteza, një fshat shqiptar në Traki, afër Adrianopojës, si dhe disa fshatra të tjera afër tij ishin për Nolin nga mënyra e jetesës, zakonet e temperamenti, si një copëz e shkëputur nga Shqipëria. Aty shpirti i tij thithi të pastër botën shqiptare, kulturën e gjerë popullore, mori informacionin e parë për historinë e Shqipërisë e jetën e kryetrimit Skënderbe. Pasi kreu në greqisht shkollën fillore dhe gjimnazin, në vitin 1900, në moshën 18 vjeçare, ai u largua nga vendlindja për të mos u kthyer dot më dhe shkoi në Athinë.
Në gjimnazin grek ai ishte njohur me letërsinë antike greke, me letërsinë evropiane e sidomos me veprën e Shekspiri.
Kjo gjë i kishte ngjallur atij dëshirën për ta zgjeruar kulturën e vet, dëshirë që mbeti e zjarrtë në shpirtin e tij deri sa vdiq. Kështu ky djalosh i ri , me interesa të gjera, shëndetlig, por i guximshëm e me një intuitë të zhvilluar, i hyri rrugës së studimeve, që për të ishte mjaft e vështirë, sepse i mungonin mjetet financiare. Pikërisht prej kësaj mungese ai shpejt i ndërpreu ato, të cilat do të mund t`i vazhdonte shumë më vonë, në një moshë të madhe. (Vetëm më 1912 ai kreu studimet e larta dhe u diplomua për arte , kurse më pas në moshën 55-vjeçare, mbaroi konservatorin, dhe në moshën 63-vjeçare mori doktoratën e filozofisë për histori). Për të siguruar jetesën hyri në një shoqëri tramvajesh e me pas si sufler në një teatër. Herë-herë luante edhe ndonjë rol të vogël , por puna në teatër nuk i vleu më tepër, sepse e nxiti të shkruante dramën “Zgjimi”, në greqisht, (e cila u ndalua të shfaqej sepse aludonte për lëvizjen shqiptare për liri), dhe me vonë dramën në shqip “Izraelitë e filistinë”. Më 1903 shkoi në Egjipt ku punoi për dy vjet si mësues. Gjatë kësaj kohe ai u njoh me patriotë të shquar të kolonisë shqiptare të Egjiptit: Thanas Tashkon e Jani Vruhon, të cilët luajtën një rol të rëndësishëm për drejtimin që do të merrte jeta e Fan Nolit. Ata e lidhën atë me lëvizjen patriotike shqiptare edhe ai po në këtë kohë përktheu në greqisht veprën e Sami Frashërit “Shqipëria ç`ka qenë, ç`është e ç`do të bëhet”. Më 1906 Noli u dërgua në Amerikë nga patriotët e kolonisë së Egjiptit për organizimin e lëvizjes kombëtare të shqiptarëve të atjeshëm. Brenda një kohe të shkurtër Noli krijoi shoqërinë “Besa-besë”, që më pas u shkri në federatën “Vatra”si dhe gazetën “Dielli”. Në Amerikë ai u detyrua të bëjë një punë të rëndë që të siguronte jetesën.
Nga gjithë veprimtaritë e kësaj periudhe të jetës politike të Nolit, më e rëndësishmja është shkëputja e kishës ortodokse shqiptare dhe lufta kundër propagandës shoviniste greke. Për këtë qëllimin më 1908 ai u dorëzua prift dhe duke vazhduar traditën e nisur nga Kristoforidhi përktheu shumë libra të ndryshëm të kishës në gjuhën shqipe.

Kur u shpall Pavarësia, Noli përshëndeti qeverinë e Ismail Qemalit, ndërkohë që kishte bërë edhe një udhëtim nëpër Evropë për të mbrojtur çështjen shqiptare. Periudha më e rëndësishme e aktivitetit të tij në të gjitha fushat është dekada 1920-1930. Më 1920 ai, së bashku me patriotë të tjerë, u përpoq dhe arriti të sigurojë pranimin e Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve. Më 1921 ai botoi edhe veprën e rëndësishme “Historia e Skënderbeut”.
Gjatë viteve `20-24, në krye të opozitës demokratike, Noli zhvilloi një luftë të ashpër në Parlament dhe jashtë tij kundër gjithë forcave reaksionare dhe feudale, duke ngritur zërin për vendosjen e lirive demokratike dhe zbatimin e reformës agrare. Fjalimi i tij mbi varrin e Avni Rrustemit në Vlorë shënoi fillimin e Revolucionit Demokratik në Shqipëri.
Me fitoren e revolucionit Noli u caktua kryetari i qeverisë së re, që doli prej tij, që ishte qeveria me përparimtare në Ballkan. Ajo shpalli një program revolucionar e demokratik, por nuk arriti ta realizojë. Revolucioni Demokratik në Shqipëri u gjend menjëherë i rrethuar nga qëndrimi armiqësor i Fuqive të Mëdha, monarkive dhe qeverive evropiane të shteteve ballkanike. Nolit iu desh të bënte një përpjekje të jashtëzakonshme që qeveria shqiptare të njihej. Por ndërkohë gjithë forcat reaksionare të vendit, të kryesuara nga A. Zogu dhe të ndihmuara nga qeveria jugosllave si nga ana financiare, ashtu edhe me mercenarë bjellogardistë arritën ta rrëzojnë qeverinë demokratike, e cila duke mos pasur kohë të realizojë reformat e shpallura, sidomos reformën agrare, mbeti e shkëputur nga populli. Noli u detyrua të mërgojë jashtë vendit në Austri dhe u dënua me vdekje në mungesë. Gjithë demokratët revolucionarë në mërgim themeluan në Vjenë Komitetin Nacional Revolucionar (Konare) me Nolin si kryetar. Në organin “Liria Kombëtare”
Të këtij Komiteti që dilte në Gjenevë, Noli botoi shumë artikuj që demaskonin Zogun dhe armiqtë e Shqipërisë, fashizmin dhe reaksionin si edhe disa nga poezitë e tij më të mira. Noli u end nëpër Evropë plot tetë vjet, duke mos pushuar së punuari për Shqipërinë, me shpresë se do të vinte një ditë që ai të kthehej përsëri. Por më 1932, kur Zogu arriti të forconte mjaft pushtetin e tij despotik, ai e humbi shpresën dhe u largua për në Amerikë për të mos e parë më kurrë atdheun. Më mirë se gjithçka, gjendjen e rëndë shpirtërore të tij në këtë kohë e shpreh poezia “Moisiu në mal”.
Noli
Kryeprofetit dita i ngryset
Dhe shpirtkëputur përdhe përmbyset
Me lot në sy, me zemër të ngrirë
I lyp mëshirë.

Pse kaçë gjatë, Zot, m`arratise,
Pse më përplase, më përpëlise,
Pse shpresën dyzetvjet ma ushqeve,
Dhe sot ma preve?

Përveç veprimtarisë shumë të rëndësishme politike, poetike e publicistike, gjatë këtij dhjetëvjeçari Noli përktheu tragjeditë e Shekspirit, Rubairat e Omar Khajamit, Don Kishotin e Servantesit etj. Në gjithë këtë veprimtari politike, patriotike, artistike e shkencore Noli mbeti demokrat konsekuent. Vegjëlia ishte shtresa e vetme që ai vlerësonte, shtresa, tek e cila ai besonte, kurse feudalizmi ishte klasa që ai urreu për vdekje, klasa për të cilën ai s`pati kurrë ndonjë iluzion. Megjithatë si politikan e udhëheqës shteti ai humbi në ndeshjen me feudalizmin, pasi nuk deshi kurrë të përdorej dhuna.
Pasi u vendos në ShBA, u mor me krijimtari letrare, me studime të ndryshme, siç ishte “Bethoveni dhe Revolucioni Francez” etj. dhe me organizimin e veprimtarive të kishës shqiptare në Amerikë, e cila shërbente si qendër e lidhjes së kolonisë shqiptare. Fan Noli mbeti deri në fund të jetës së tij një demokrat i shquar.
Ky vigan i demokracisë e i kulturës shqiptare, te i cili vepron me të njëjtën forcë intuita e artistit shkencëtarit dhe e politikanit, ky patriot i madh që shkriu gjithçka për Shqipërinë, për fat të keq vdiq larg saj më 13 mars 1965 në ShBA, ku ndodhen edhe sot eshtrat e tij.

POEZI NGA FAN S.NOLI

Hymni I Flamurit

O Flamur gjak, o flamur shkabë,
O vënd e vatr’ o nën’ e babë,
Lagur me lot, djegur me flagë,
Flamur i kuq, flamur i zi.

Fortesë shkëmbi tmerr tirani,
S’të trëmp Romani, as Venecjani,
As Sërp Dushani, as Turk Sulltani,
Flamur i math për Vegjëli

Flamur që lint Shën Kostandinin,
Pajton Islamn’ e Krishtërimin,
Çpall midis feve vllazërimin,
Flamur bujar për Njerëzi.

Me Skënderben’ u-lavdërove
Dhe në furtun’ i funtmi u-shove,
Me Malon prapë lart vrapove,
Yll i pavdekur për Liri.

Sa shpesh pastaj për-dhe u-shtrive
Me zjarr e zi u-ndeze u-nxive,
Po çdo mizor me shpat’ e grive,
O fushë-kuq, o shkabë-zi.

Përpjetë pri-e Shqipërinë,
Përlintj’a shpirtin dhe fuqinë,
Diell për vllanë, yrnek për fqinë
Për botën ëndr’ e qjell i ri.
Fryn Moj Ere

-Ngaj po na vjen, moj erë e rreptë?
Pse vërshëllen me aq mallëngjim?
-Vij drejt nga malet e Shqipërisë,
për të përhapur zi e vajtim.
Fryn, moj erë, moj erë e shkretë fryn,
drejt më zëmër, më zëmër time hyn.

-Nga ata male, moj erë trime,
ç’lajme të reja po na ke siell?
Pse je e vrerët dhe e helmuar?
qiellë me zi përse na e mbiell?
Fryn, moj erë, etj.

Pse e ke synë të trubulluar
e rent kaluar mi t’zeza re?
Pse të pikojnë lottë të zeza,
lottë të zeza posi rrëke?
Fryn, moj erë, etj.

Syri m’u err nga ato që pashë
Ah! nukë mbahem, nuk duroj dot.
Pashë një gjëmë, gjëm të tmeruar,
rent ta haroj, po rentkam më kot.
Fryn, moj erë, etj.

Atje tek losnja në fush’ të Korçës,
duke u hedhur lis më lis,
një qivur pashë me nj’çup’ të virgjër,
ma vrau shpirtin ay filis.
Fryn, moj erë, etj.

Tokat pushonin, prift nukë dukej,
e pakënduar na u varros;
mihnë dëborën, i bënë varrë,
shpirt nuk më mbeti, forca m’u sos.
Fryn, moj erë, etj.

Atje mi varrë qante një grua,
një grua qyqe me mallëngjim;
burrën të qante më par’a çupën,
për kë të bënte më par’vajtim?
Fryn, moj erë, etj.

Renda e ika e fluturova,
po dhëmbjen time ku do ta fsheh?
Çava oqeane, dete dhe male,
po vajtoj edhe sikundër sheh.
Fryn, moj erë, etj.

-Moj er’e rreptë, erë malsore,
shpirti m’u ndes, zëmra më shkriu;
sytë m’u errë si ty dhe mua,
mëndja në kokë më bubullin.
Fryn, moj erë, etj.

Qëndro të lutem, të kam për t’dhënë
dhe un’i varfri një porosi:
një re të madhe dërgo të zbresë
e ta ngarkojmë me lott’e mi.
Fryn, moj erë, etj.

E kur të kthehesh nga Shqipëria,
Atje në kopshtin, atje t’qëndrosh,
dhe lott’e mia si vesë qjelli
dalë nga dalë do t’i pikosh.
Qaj, moj erë, moj er’e shkretë qaj,
derthmi lottë atje mi varr’e saj.

Jepni Per Nenen

Ç’thot’ ajo e ve e gjorë,
-Mbretëreshë pa kurorë-
Faqe-çjerrur, lesh-lëshuar,
Shpirt e zëmër përvëluar;
Gjysm’ e vdekur: “O Shqiptarë,
Nënës mos ia bëni varrë!”
Mbahu, Nëno, mos kij frikë
Se ke djemtë n’Amerikë.

Qan e lutet Nën’ e mjerë,
Kërkon vatrën edhe nderë,
Do lirinë dhe atdhenë,
Si ç’e pat me Skënderbenë,
Bijt’ e besës thërret pranë.
Kur i thirri dhe s’i vanë?
Mbahu, Nëno, mos kij frikë,
Se ke djemtë n’Amerikë.

Cilët jan’ ata tiranë
Që të pren’ e që të vranë
Që të therrë bij e bija,
Dhe t’u-nxi, t’u-mbyll shtëpija?
Derthni plumba, o Shqiptarë,
Gjakn’ e Nënës për të marrë,
Mbahu, Nëno, mos kij frikë,
Se ke djemtë n’Amerikë.

Cilët bij të trathëtuan
Dhe të doqnë dhe të shuan
Dhe të lan’, o Shkab’ e ngratë
Pa fole, pa zog, pa shpatë?
Këta qena, o shok’ i mbytni,
Mbushni gjyle që t’i shtypni.
Mbahu, Nëno, mos kij frikë,
Se ke djemtë n’Amerikë.

Sa kërkon e sa të duhen?
Burrat nga detyra s’ndruhen!
Trim i mirë do të japë,
S’kursen jetën as paratë;
Hithni, hithni tok dollarë,
Të mos mbetemi të sharë.
Mbahu, Nëno, mos kij frikë.
Se ke djemtë n’Amerikë.

Do të ndihim pa kursyer
Për ty, Nëna jon’ e vyer,
Që me drit’ e nder të thuresh
Dhe me bijt’ e tu të mburesh.
Cila Nënë lyp paranë?
Cilët bij me shpirt s’i dhanë?
Mbahu, Nëno, mos kij frikë,
Se ke djemtë n’Amerikë.

Armë dhe fishekë mblithni,
Qesen edhe shpirtin hithni:
Për lirin’ e vëndit t’onë,
Sot -se nesër është vonë-
Jepni, Nënën të shpëtoni,
Komb e vatra të nderoni.
Mbahu, Nëno, mos kij frikë
Se ke djemtë n’Amerikë.

1917

Anës Lumenjve

Arratisur, syrgjynosur,
rraskapitur dhe katosur
po vajtonj pa funt, pa shpresë,
anës elbë-s, anës spree-së.
ku e lam’ e ku na mbeti,
vaj-vatani e mjer mileti,
anës detit i palarë,
anës dritës i paparë,
pranë sofrës i pangrënë,
pranë dijes i panxënë,
lakuriq dhe i dregosur,
trup e shpirt i sakatosur.

se ç’e shempnë derbederët,
mercenarët dhe bejlerët,
se ç’e shtypnë jabanxhinjtë,
se ç’e shtrythnë fajdexhinjtë,
se ç’e pren’ e se ç’e vranë,
Ç’e shkretuan anembanë,
nënë thundrën e përdhunës
anës vjosës, anës bunës.

Çirem, digjem i vrerosur,
sakatosur, çarmatosur,
as i gjall’, as i varrosur,
pres një shenj’ e pres një dritë,
pres me vjet’ e pres me ditë,
se ç’u tera, se ç’u mpaka,
se ç’u çora, se ç’u mplaka,
lark prej vatrës dhe prej punës,
anës rinit, anës tunës.
Çakërdisur, batërdisur,
përpëlitur dhe zalisur,
ËndËronj pa funt, pa shpresë,
anës elbë-s, anës spree-së.

dhe një zë vengon nga lumi,
më buçet, më zgjon nga gjumi,
se mileti po gatitet,
se tirani lebetitet,
se pëlcet, kërcet furtuna,
fryhet vjosa, derdhet buna,
skuqet semani dhe drini,
dridhet beu dhe zengjini,
se pas vdekjes ndriti jeta
dhe kudo gjëmon trumbeta.
ngrehuni dhe bjeruni,
korini dhe shtypini,
katundar’ e punëtorë,
që nga shkodra gjer në vlorë!

ky ilaç e ky kushtrim
më bën djal’ e më bën trim,
më jep forc’ e më jep shpresë,
anës elbë-s, anës spree-së.
se pas dimrit vjen një verë,
që do kthehemi njëherë,
pranë vatrës, pranë punës,
anës vjosës, anës bunës.

arratisur, syrgjynosur,
raskapitur e katosur,
brohoras me bes’ e shpresë,
anës elbë-s, anës spree-së.

Shpell’e Dragobise

(Elegji për Bajram Currin)

Kur tufani e çthuri fenë,
Kur tirani e krrusi atdhenë,
Mi një brek të Dragobisë
Priret Flamur’ i lirisë.

Atje nisi, atje mbaroj,
Atje krisi, atje pushoj,
Rrufe-shkab’ e Malësisë,
Në një shkëmb të Dragobisë.

Vendi dridhej, ay mbeti
Se s’tronditej nga tërrmeti.
Dif drangoj i Dragobisë,
Trim tribun i Vegjëlisë.

0 Bajram, bajrak i gjallë,
More nam me gjak në ballë,
Te një shpell’ e Dragobisë,
Yll i rrall’ i burrërisë.

Thon’ u-shtri e thon’ u-vra,
Po ti s’vdiqe, or Baba,
As te shkëmb’ i Dragobisë,
As te zëmr’ e Djalërisë.

As je vrar’ e as po vritesh
Legjendar Ante po rritesh.
Dithiramb i Dragobisë,
Tmerr, panik i mizorisë.

Me Zjarr Shenjt u-ndrit kjo shpellë.
Gjer në qjell u-ngrit Kështjellë
Për çlirimn’ e Shqipërisë
Katakomb’ e Dragobisë.

Syrgjyn -vdekur

(Elegji për Luigj Gurakuqin)

Nëno moj, mbaj zi për vllanë,
Me tre plumba na i ranë,
Na e vran’ e na e shanë,
Na i thanë trathëtor.

Se të deshte dhe s’të deshnin,
Se të qante kur të qeshnin,
Se të veshte kur të çveshnin,
Nëno moj, të ra dëshmor.

Nëno moj, vajto, merr malin,
Larot t’a përmbysnë djalin
Që me Ismail Qemalin
Ngriti flamur trimëror.

Nëno moj, m’a qaj në Vlorë
Ku të dha liri, kurorë,
Shpirt i bardhë si dëborë;
Ti s’i dhe as varr për hor.

Nëno moj, ç’është përpjekur
Gojë-mjalt’ e zëmër-hekur,
Syrgjyn-gjall’ e syrgjyn-vdekur,
Ky Vigan Liberator.

Shen Pjetri Ne Mangall

Fryn’ e çfryn veriu,
Ngrin, mërdhin i ziu
Dhe mangallit i afrohet
Që të ngrohet.

Krishtin brënda e gjykojnë
Dhe pas ligjës e dënojnë,
E goditin dhe e shtyjnë,
E pështyjnë.

S’del askush që t’a shpëtonjë,
Roma do t’a kryqësonjë,
Triumfon Legaliteti
Dhe Laneti.

Kur e rrahin dhe e tallin
Pjetri ngulet mbi mangallin;
Kur e pa, u-koll këndezi
Nga qymezi.

Dhe një shërbëtore i tha:
“Je dhe ti një nga ata!”
Po Shën Pjetri proteston,
E mohon.

Kruspull mbi mangallin mblidhet,
Po djek dorën dhe përdridhet;
Se ç’këndon bandill këndezi
Nga qymezi:

“S’ka e s’ka si heroizma,
Edhe si idealizma,
Po kur dimër del behari
S’ka si zjarri.”

-“Nga ata je!”- thot’ ajo,
E mohon Shën Pjetri: -“Jo!
As e njoh, as e kam parë,
Moj e marrë!”

Kruspull mbi mangallin mblidhet,
Po djek mjekrën dhe përdridhet;
Se ç’këndon bandill këndezi
Nga qymezi:

“Shkab’ e shkëmb me poz’ e fjalë,
Se ç’na dolle shkrumb e galë,
Në je trim këtu tregoje,
Shko shpëtoje.”

Thot’ajo: -“Je, mos gënje!”
Pjetri e mohon me be:
-“Jo, për Zotin, moj aman,
S’jam e s’jam.”

Kruspull mbi mangallin mblidhet,
Po djek gjuhën dhe përdridhet;
Se ç’këndon bandill këndezi
Nga qymezi:

-“Simon Pjetër, Bar Jona,
Kështu ndahet kjo dynja:
Kryqi andej, këtej buxhaku
Dhe allçaku.

Se ç’ e dogje, se ç’ e fike,
Gjel me gjëmb’ e këng’ armike.
Dhe ndërgjegjen se ç’ ia çpove,
Se ç’ia zgjove.

Se ç’vajton Shën Pjetri hidhur,
Lesh-lëshuar, duar-lidhur,
Tri her’ e mohoj pa gdhirë,
Faqe-nxirë.

Plak Topall Dhe Ashik

Dale, moj, se kam një fjalë,
Se më rjedhin djersët valë;
Dale, moj, se s’jam më djalë
Dhe më s’ecënj dot.

Dale, moj, se më kapite,
Më këpute, më sfilite,
Prite, moj, ashikun, prite
Që të vjen me not.

E arriva dhe ia thashë,
Asnjë gur pa tundur s’lashë,
Dhe mëgjunjazi i rashë,
Ç’u mundova kot.

Hapi gojën, dhe vajtova,
Qenkam plakur, e kuptova,
M’ardhi keq, po s’e mohova,
Syri m’u-përlot.

Dhe nga jeta u mërzita,
Dhe nga lumi u vërvita
Që të vdes, se u korita
Dy-tri herë sot.

Po ti, Zot, më ngushëllove
Pas një tjatre më lëshove,
Dhe nga mbytja më shpëtove,
Lavdi paç, o Zot.

Dale, moj, se kam një fjalë,
Se më rrjedhin djersët valë;
Dale, moj, se jam i çalë
Dhe më s’ecënj dot.

Sofokliu

Sofokliu ishte budalla,
Kur u mplak, edhe Kupidi e la,
Tha: “Shpëtova nga një maskara!”
Goja, pra, iu tha.

Sofokliu nuk e kishte mirë:
Plaku s’ka takat, po ka dëshirë,
Gjalpë s’ka po ka një pus me hirrë,
Furrë dhe trazirë.

Kam Ferid Asllanin si shahit,
Tetëdhjet’ e pesë vjeç ashik:
Amerika, Evropa u-çudit,
Nuse desh kur vdiq!

Flamurin që la e trashëgova,
Nat’ e ditë çupa, gra kërkova,
Se ç’u batërdisa, se ç’u shova,
Se ç’u përvëlova.

Kur të vdes, dhe kur të më mbuloni,
Çupa, gra, në varr mos më vajtoni.
Do t’ju dua prapë, siç më doni.
Dolla! Mos më zgjoni.
Kryqezimi

Po troket çekani
Po kërcet mejdani,
Dor’ e këmb’ i çpon,
Krishtin kryqëson.

Me tërbim goditin
Me gjëmim e ngjitin
Turma ulërin
Nëna blegërin.

Çdo peronë plagë
Përvëlon si flagë
Çurka gjak buron
Fryhet dhe pikon.

Kryqet ngulen, shtisen,
Tallen, qesëndisen;
Sipër Kryqe tre,
Tri Mari për-dhe.