Hysen S.Dizdari

Studjues i Historisë dhe Filatelisë Shqiptare

Patrioti dhe Heroi i Popullit, Hasan Prishtina, ishte udhëheqës politik, organizator i kryengritjeve kundër pushtuesve të huaj, diplomat, mendimtarë i madh, por dhe një arsimdashës i madh i KOMBIT SHQIPTARË.

Ai ka dhënë një kontribut madhorë për ngritjen dhe zhvillimit të arsimit kombëtar shqiptarë në trojet shqiptare të Kosovës. Hasan Prishtina rridhte nga një familje, shqiptare, fisnike, atdhetare e patriotike e pasur, e cila kishte edhe pozita të larta në qeverisjen e Vilajetit, Kosovës e Selanikut. Babai i tij Ahmet Beu, ishte një nga organizatorët e Lidhjes Shqiptare të Prizerenit, prandaj në vitin 1880 u internua nga qeveria osmane në Tarabuzan të Anadollit së bashku me krerë e tjerë të Lidhjes Shqiptare të Prizerenit. Hasan Prishtina pasi përfundoi shkollën e ultë, Ruzhdijes në Vushtri vazhdoi gjimnazin në gjuhë greke në Selanik ku jetonte familja e tij. Në këtë gjimnaz ai perveç gjuhës greke mësoi edhe gjuhë frenge, ku u njoh me veprat e iluministve francezë si, Monteskie, Zhak Zhak Rusos e Volterit. Pas gjimnazit ai përfundoi shkollën e lartë në Degen Drejtësi në Stambollë, ku punojë disa vite në administraten turke. Në vitin 1908 – 1912, u zgjodhë deputet i sanxhakut Prishtinës në Parlamentin Osman.

Hasan Prishtina duke qenë vet i shkolluar në shkollat më të mira të kohës tij e zotërues e disa gjuhve të hueja, e kuptojë rolin e madhë që luan arsimi dhe shkolla në edukimin, patriotik e atdhetarë të brezit të ri. Prandaj gjithë jeten e tij ai dhe bashkshortja e tij i kushtuan një kujdes të veçantë hapjes shkollave dhe arsimimit të brezit të ri.

Aktivitetin e kontributi i tij për hapjen e shkollave e fillojë në vitin 1908 dhe vazhdoi gjatë gjithë jetës tij.

SË PARI:

ME FINANCIMI E TIJ, DERGOJË STUDENTET E KOSOVËS NË SHKOLLËN NORMALE ,ELBASAN DHE NË SHKOLLA TE HUEJA.

Vlen për tu theksuar akti i tij bujar e fisnik, ku në vitin 1909, me mbeshtetjen e tij financiare dërgojë rreth 50 nxënës, nga gjitha trevat e Kosovës për të vazhduar Shkollë Normale në qytetin e Elbasanit,kur e gjithë shkolla kishte vetem 100 nxënës dhe ata u përgatiten për mësues për shkollat e Kosovës.

Por kuntributi tij vazhdon më tej ku ai dërgojë edhe 25 nxënës të tjërë nga Kosova, për shkollim e studime në Budapest, Hungari, në shkollën bujqesore. Kurse disa student të tjerë nga Kosova i dergojë për studime në Paris e Londër.

SË DYTI:

Në vitin 1909 sipas shtypit kohës ai bëri përpjekjë për hapjen e shkollës shqipe në qytetin e Vushtrisë. Perpjekjet e tij i vazhdoi deri sa hapi shkollën shqipe në qytetin e Vushtrisë në vitin 1915. Pas vitit 1915, ai hapi shkolla shqipe në qytetin e Mitrovicës,dhe në fshatërat, Polac, Pantinë, Smrekonicë, Nevolan e tjerë.

Në qytetin e Vushtrisë, ai bashkë me bashkshoreten e tij hapi shkolla shqipe për vajza e gra ,nga mosha 12-25 vjec, ku mësonin, shqip, për amvisa, për guzhinjere, për rrobaqepëse, dhe një degë e veçantë e hapi për muzikën.

SË TRETI:

Hasan Prishtina hapi degen e shkollën të muzikës në qytetin e Vushtrisë. Ai organizojë dhe formojë, banden e parë frymore muzikore, në qytetin e Vushtrisë, ku të gjitha veglat muzikore e instrumentat i bleu me financat e tij, në Vjen të Austri.

Ja si i këndon populli i Vushtisë Hasan Prishtinës:

HASAN PRISHTINA

O Hasan Hasan bej Prishtina,

Vushtria ty të nderon,

Hape shkolla shqipe,

Populli të bekon,

O Hasan Hasan bej Prishtina,

Hape shkolla, klube kulture, gazeta

Populli të admiron

Ngrite popullin me dije

O Hasan, Hasan bej Prishtina.

Duke vlersuar kontributin e tij për arsimin shqiptarë ish drejtori i shkollës Normale të Elbasanit, patrioti Luigj Gurakuqi, në Gazeten: “Bashkimi i Kombit”-Nr.25 të vitit 1910, shkruante:

“Rroftë atëdhetar i shkelqyer HASAN BE PRISHTINA !Po rroftë për jetë ky atdhetar i lartë, ky engjell i Shqipërisë së mjerë! Historia e Kombit tonë me shkronja të ARTA, me shkronja të SHKELQYERA, do të shkruaj në ndër faqet e saj, sherbimet e mëdha, të cilat asht tue bamun deputeti i adhurueshëm, ndër deputetët t,onë, Hasan be Prishtina në fushën e atdhesie !”

NË SHQIPËRI ME DATEN, 1 KORRIK 2024,

HASAN PRISHTINA PËRJETSOHET NË PULLËN POSTARE

Posta shqiptare për nder të 150 vjetorin e lindjes të patriotit Hasan Prishtina, emetojë një emision me pulla postare te titulluar : “FIGURA TE SHQUERA”, i cili u kushtohet figurave të shquera kombëtare dhe ndërkombetare. Ky emison u emetua me 1 korrik 2024, dhe përmban, 4 pulla postare dhe është emetuar vetem për përdorime në filateli.Pulla postare me vleren me të madhe, 70 lekë, jep portretin e patriotit Hasan Prishtina.

NË KOSOVË JA PARADOKSI I DATËS 11 KORRIK 2024

NË PARLAMENTIN E KOSOVËS:

Me daten, 11 .07.2024, siç njofton për shtypin, në Notën e Protestës tij, Drejtori i Fondacionit: “Hasan Prishtina” – Z.Mehmet Prishtina, ku ai shkruan:

“Deputetët e Kuvendit Kosovës,dje me daten,11.07.2024, gjeten kurajen ta ngrenë dorën dhe të aprovojnë në parlamentin e Kosovës, heqjen e emrit të Heroit Popullit, Hasan Prishtina nga Universiteti i Prishtinës.

Kjo datë dhe ky vendim i turpëshëm i deputetve, të Kosovës, do të mbahen mend gjatë në memorjen e shqiptarve për ligësinë dhe paturpësinë dhe paradoksin e tij, sepse në radhë të parë ky vendim fyen rëndë, dinjitetin dhe ndjenjat, atdhetare e patriotike të popullit Shqipëtarë në tërsi dhe veçanarisht të popullit Shqiptarë të Kosovës.”

PARA KËTIJ VENDIMI ABSURD DHE TË PA DREJTË

SHTROJË PYTJET:

Pse heshtë, Rektoriati i Universitetit të Prishtinës ?

Pse heshtin, Profesorët e Universitetit të Prishtinës ?

Pse heshtin studentët e Universitetit të Prishtinës ?

Pse heshtin mësuesit dhe nxënsit e Kosovës ?

Pse heshtin intelektualët në Kosovës ?

Pse heshtë shoqeria civile në Kosovë ?

Prandaj ju bëjë thirrje,intelektualve të Kosovës, dhe veçanarisht deputetve të opozitës në Parlamentin e Kosovës që këtë vendim të turpëshëm, antikombëtare, dhe antiligjorë ,ta dërgojnë me një herë në Gjykatën Kushtetuese të Kosovës , dhe sa më shpejtë të vendoset në vendin e NDERIT, emri i përsonalitetin e të shquar , atdhetarit, patriotit ,arsimdashësit, dhe

HEROIT TË POPULLIT SHQIPTARË, HASAN PRISHTINA.

Përshendeti vellezërit shqiptare kudo nëpër botë me një kengë kushtuar, Kuvendit Junikut mbajtur me, 21-25 maj 1912, me nismën e patriotit ,Hasan Prishtina:

KUVENDI I JUNIKUT-(21-25 MAJ 1912)

Në Kuvendin e Junikut

U bë beja kundër armikut

Dhe me fjalë u tregue trimi

I vu pikë çdo vendimi

Me Isanë e të tjerë trima

Formuluar nga Hasan Prishtina,

Erdh, paria e Prishtinës,

E Llapushës e Drenicës,

E Vushtisë e Mitrivicës,

Dukagjinit e Malsisë

Prej andej t, Llapit e Gallapit,

Prekorupes e t, rreth Gjilanit,

Në Junik u mblodh paria

N,krye,t vendit Hasan Prishtina,

Këmbë kryq n,odë ulur përreth

Fund e krye bërë sy e vesh.

Në ballë t, oxhakut po flet Hasani

Hije i ka fjala e zani

…………………….

Ndaj vëllezër të hapim sytë

Ka detyrë plak e i ri

Të luftojmë për pamvarsi

Sot ka ardhër çasti i parë

Të luftojmë me pendë e armë

Për Liri e komb shqiptarë

Shkollë, flamur, gjuhë e gjak

Edhe vdekja na duket pak

Të luftojmë, pra, me vullnet

Se lirinë, askush s,na jep.

Tiranë me, 16 korrik 2024

Prof.as.dr. Hasan Bello/

Skllavet ose xharijet ishin vajza ose gra të cilat gëzonin një status social në të gjithë Lindjen. Në Perandorinë Osmane pozita e tyre trajtohej në përputhje me të drejtën islame. Kështu që krahasur me periudhën e antikitetit, nuk është e njëjta gjë. Islami nxiste lirimin ose, në rast të kundërt një trajtim dinjitoz për të gjithë skllevërit. Aq sa diferenca e statusit të tyre social me njerëzit e lirë, ishte shumë e ngushtë.

Në oborrin perandorak osman xharijet ishin pjesë e jetës së përditshme. Përzgjedhja e tyre bëhej me kujdes, sepse pas një shkollimi special, një pjesë e tyre martohej me burokratë dhe drejtues të lartë të shtetit osman. Një rast konkret është sulltanesha Kosem (1589-1651), e bija e një prifti grek nga Qefalonia, e cila është nëna e tre sulltanëve. Madje, ajo njihet si femra e parë që kishte të drejtë të merte vendime në emër të padishahut.

Por xharijet përdoreshin edhe për profesione të ndryshme në oborrin perandorak. Kjo në varësi të prirjeve që ato kishin, si: muzikante, poete, guzhiniere, etj etj. Jo çdo xharie mund të bëhej gruaja e sulltanit. Për këtë nevojitej dëshira e të dyja palëve dhe kishte një procedurë.

Kështu, teksa shfletoja këtë libër të botuar nga një historiane turke, lexova rastin e një xharije të bukur të cilës Abdylhami II i kishte propozuar për tu martuar disa herë. Pas disa vitesh, kur ky e pyet se ende mbante inatë dhe vijonte ta refuzonte, ajo i përgjigjet se kishte shumë konsiderata për të dhe ishte e gatshme të sakrifikonte edhe jetën. Por bashkëshorti i saj duhet të kishte vetëm një grua. Vetëm atë! Pas kësaj bisede, Abdylhamidi II bëhet shkes që xharija në fjalë të martohet me një funksionar të ndershëm. Përveçse i dhuroi një konak (vilë) në një lagje të Stambollit, organizoi gjithashtu një dasëm që zgjati pesë ditë, ndërsa bashkëshorti u prit në një takim zyrtar.

Më mirë një skllav me dinjitet dhe me parime sesa një njeri i lirë, por me mentalitet dhe karakter skllavi..

Lida Fabian Miraj/

Fretnit Françeskanё kanё qenё dhe janё dhe sot e gjithё ditёt shumë tё respektuar pёr qёndrimet e tyre tё drejta jo vetёm pёr “Fe e pёr Atdhe”, por edhe pёr erudicion nё tё gjitha fushat e kulturёs. Kontributi qё ata kanё dhёnё nё kulturёn shqiptare ёshtё i pamohueshёm, pavarёsisht nga persekutimet e vazhdueshme qё kanё pёsuar gjatё shekullit të kaluar, duke filluar me vrasjen e At Shtjefёn Gjeçovit nё afёrsi te Prizrenit nё vitin 1930, apo mё pas me vrasjet, zhdukjet, torturat dhe persekutimet e Fretёnve Françeskanё gjatё viteve tё egra tё Komunizmit nё Shqipёri.

Duke u kthyer nё subjektin e kёtij shkrimi, i cili lidhet me At’ Shtjefёn Gjeçovin, këtë themelues të arkeologjisё shqiptare dhe me Koleksionin arkeologjik, tё cilin ai e pat mbledhur me shumë kujdes e përkushtim dhe qё ruhej nё njё nga ambientet e Kuvendit tё Françeskanёve nё Gjuhadol tё Shkodrёs; ёshtё e dhimbshme tё mendohet qё ky koleksion nuk ekziston mё, dhe kjo gjё datohet qё nё vitet e para tё regjimit komunist.

At’ Shtjefёn Gjeçovi jo vetёm kishte koleksionuar me dashuri e pasion te veçantё, por edhe kishte botuar njё pjesё tё materialit arkeologjik nё revistёn “Zani i Shna Ndout” nё maj-gusht tё vitit 1920. Nё kёtё botim ai prezantonte rёndёsinё qё kishte arkeologjia nё historinё e errёt tё Shqipёrisё dhe pёrshkruante gёrmimet qё ai vetё kishte mundёsuar. Koleksioni arkeologjik i At’ Shtjefnit ose i Fretёnve Françeskanё ishte mjaft i rёndёsishёm jo vetёm pёr cilёsine e materialeve qё ruheshin, por edhe pёr faktin se ato kostituonin shembuj unik gjetjesh nga nekropoli i Komanit, nga Laçi Sebastes, nga Shala e Dukagjinit, Kopliku, Postrriba, Mirdita, etj., apo edhe nga gjetje tё tjera rastёsore.

Nё vitin 1998, pas kthimit tim nga njё vit akademik pёr Studime Bizantine Post Doktoratë, nё Dumbarton Oaks, Washington D.C., Institut i Universitetit Harvard, une u mora me njё punё kёrkimore rreth veprimtarisё sё Misionit Arkeologjik Italian nё Shqipёri nё vitet 1924-1943.

Nё Arkivin Qёndror tё Shtetit ne Tiranë ndërmjet shumё dokumentave gjёndet nje letёr, nё tё cilin thuhet se mё 13 Korrik 1927, zoti Ugo Sola, Ministёr pranё Ambasadёs Italiane nё Tiranё, disa kopje tё librit tё parё , “Albania Antica”, tё arkeologut Luigi M. Ugolini, ja dhuronte me dedikime personaliteteve shqiptare pёrfshirё Rektorin e Jesuitёve dhe At Gjergj Fishtёn nё Shkodёr, At Shtjefёn Gjeçovin, i cili nё atё kohё ishte nё Kosovё, e tё tjerё. Njё nga kopjet e kёtij libri i ishte dёrguar edhe At’ Klement Miraj, famullitarit tё Rubikut, qё ishte njekohesisht edhe kurator i koleksionit arkeologjik tё Gjeçovit. Nё Arkiv ruhet letra me konsideratat e mendimet personale qё At’ Klement Miraj i drejtonte z. Ugo Sola, pasi kishte lexuar me kujdes librin “Albania Antica I” tё Ugolinit.

Nё librin e Ugolinit njё vend mjaft tё rёndёsishёm zinte edhe pёrshkrimi i Seksionit Arkeologjik pranё Muzeut Historiko-Gjeologjik tё Jezuitёve nё Shkodёr, i Koleksionit Arkeologjik tё familjes Vlora ekspozuar nё pallatin e tyre nё Vlorё, si edhe pershkrimi i Koleksionit Arkeologjik te mbledhur me kujdes nga At’ Shtjefёn Gjeçovi dhe qe ruhej ne Kuvendin e Franceskaneve ne Gjuhadol.

Ugolini pёrshkruan (fq. 18): Questo sincero discepolo di San Francesco è una di quelle persone che, seguendo una nobile tendenza insita naturalmente nel proprio animo, nei pochi momenti di libertà si dedica con fervoroso ed illuminato trasporto verso tutto quanto costituisce argomento o sussidio per lo studio della storia del suo paese. E poichè gli avanzi archeologici più lo attraggono, egli non solo li raccoglie e custodisce con amorosa cura, ma cerca anche d’interrogarli intelligentemente.

Luigi M. Ugolini, nё botimin e tij, falenderon At’ Shtjefnin, qё me bujari ja kishte ofruar tё gjitha objektet e koleksionit pёr studim, gjatё vizitave tё tij nё Shqipёri nё pranverё e vjeshtё tё vitit 1924, dhe i pёrshkruan ato me detaje duke nёnvizuar se ndonёse koleksioni nuk ishte i shumtё nё numёr, ishte shumё i rёndёsishёm si pёr cilёsinё e objekteve qё ruheshin, ashtu edhe pёr faktin se nё shumё raste ishin shembuj unik tё llojeve qё ai vetё kishte parё dhe nёnvizon se tё gjitha objektet vinin nga zonat qё ai i quan zemra e Shqipёrisё. Nё menyrё tё pёrmbledhur, sipas pershkrimit te detajuar te Ugolinit, koleksioni kishte objekte prehistorike si çekiçё guri, sёpata hekuri dytehёshe, sёpata te ashtuquajtura shqiptaro-dalmate; vazo tё vogla qelqi e vazo qeramike tё periudhёs helenistike, fibula bronzi tё periudhёs romake; perla me pastё xhami, vathё, unaza, si edhe monedha tё periudhave tё ndryshme. Interesante ishin edhe disa objekte tё antikitetit tё vonё nga nekropoli i Komanit, tё cilat kishin shenjёn e kryqit, gjё qё lidhej me prezencёn e herëshme Krishtёrimit nё kёto treva. Sipas Ugolinit banorёt e zonёs sё Komanit krijonin objekte speciale me simbolin mё karakteristik tё besimit tё tyre, dhe lejonin formula tё veçanta si pёr tё treguar qё nuk dёshёronin tё ishin tё trajtuar si paganё. Nё fakt nuk dihet me saktёsi se kur Krishtёrimi u pёrqafua nga banorёt e kёtyre zonave tё thella, por të dhënat nga burimet historike thonë shumë qartё se Durrёsi e Salona ishin dy portat kryesore tё pёrhapjes sё Krishterimit nё Ballkan. Për pasojë dekorimi me simbolet e Krishtera nё Antikitetin e vonё tregon se kishte kohё qё popullsia e këtyre trevave kishte pёrqafuar Krishtërimin.

Ndёr fragmentet arkeologjike tё koleksionit tё At Shtjefnit veçohej njё unaze e madhe ari me njё gur sipёr, e cila ishte e dekoruar dhe ruhej mjaft mirё. Unaza ishte gjetur nё njё Tumё nё Kodёr Bogez, pranё Laçit te Sebastes. Kishte diametёr tё brёndёshёm 17 mm, lartёsi 32 mm dhe datohej nё shek VII. Ndёrsa guri ornamental, sipas pёrshkrimit tё Ugolinit, dukej qё ishte mё i hershёm dhe datohej i periudhёs romake.

Ugolini nё botimin e tij tё parё pёrshkruan edhe Ekspozitёn Missionare tё Vatikanit nё vitin 1925 ku Shqipёria paraqitej mjaft mirё me materiale etnografike dhe arkeologjike, por nuk janё tё pёrshkruara materialet etnografike nga koleksioni i At Shtjefnit, gjithashtu pjesё e ekspozitёs.

Koleksioni arkeologjik i At’ Shtjefёn Gjeçovit fatkeqësisht nuk gjёndet mё dhe, as nuk dihet se ku ka pёrfunduar. Nuk gjendet as koleksioni i tij etnografik. Nuk gjendet mё as koleksioni i Jezuitёve nё Shkodёr, dhe as Koleksioni Arkeologjik i familjes Vlora.

Qё nё krye tё librit te tij ‘Rrno vetem per me tregue’, At’ Zefi (fq. 24) shkruan: ‘Nё fillim tё dhjetorit 1944, ia behi nё Kuvendin Françeskan tё Gjuhadolit nji grup i randёsishem prej 7-8 vetash, i shoqnuem prej Kolё Jakovës; thuhej se ky grup kryesohej prej Nako Spirut. Prunё me vedi shumё urdhnesa, si mbylljen e revistёs kulturore HYLLI I DRITËS, si edhe tё gjitha revistave tё tjera fetare Zani i Shna Ndout, Zgjimi i djelnmise, Bijat e Zojёs, etj. Urdhnonin mbylljen e shtypshkronjes si edhe tё gjitha shoqatave fetare. ”Vizituen” edhe Bibliotekёn e Muzeun e At Shtjefёn Gjeçovit. Kola kёrkoi unazёn e Gjeçovit. Kёshtu thirrej njё unazё antike, me gjasё e shek. I, arit, punim i dyfishtё me mjeshtri tё madhe, qё kishte nji gur tё naltё joproporcional me unazёn….. Ndёrkaq Kola e muer dhe lёshoi njё leter-vёrtetim.’

At’ Zefi në një paragraf mё poshtё (fq. 24) tregon se: ‘Gjatё muejve janar-shkurt 1945 masat e terrorit erdhёn tue u randue….. Nji mёngjes u gjet i rrethuem prej partizanёve edhe Kuvendi Françeskan i Gjuhadolit. Ishte kontrolli i parё. Na mblodhёn tё gjithёve ndёr dhomat e pritjes dhe, ndёrsa bahej kontrolli vetjak, partizanёt e tjere vёrshuen me turr nёpёr koridoret e dhomat e Kuvendit. Mbas 4-5 orёsh, kur kontrolli mbaroi dhe na lanё te lire me u kthye, pamё se gjithshka ishte permbysё. Ishin marrё tё gjitha makinat e shkrimit, çiklostilat, radiot, dylbitё, aparatet fotografike. Nё Muzeun e At Shtjefёn Gjeçovit kishin marrё tё gjitha armёt antike tё punueme me argjend, si edhe armёn tё cilёn ai e kishte gdhendё e zbukurue me dorёn e vet. Natyrisht qё nuk i gjetёm mâ as shumё orendi tё bukura e tё vogla….. Kёto lloj ”kontrollesh” u banё system veprimi pёr tё gjithё qytetin e Shkodrёs dhe tё gjitha pasoheshin me arrestime tё shumta. Kuvendit tonё iu pёrsёritёn shpeshherё’. At Zefi (fq. 75) shton se ‘…ne 14 Nandor 1946 Kuvendi Françeskan i Gjuhadolit u gjet i rrethuem qё nё orёt e para…. Para orёs 8 erdh oficeri Dul Rrjodhi me njё skuadёr ushtarakёsh…. Duli i kishte marrё nё dorёzim tё gjitha çilsat e Kuvendit, jo vetёm tё hymjes e daljes, por edhe tё gjitha zyrave, ashtu tё Arkivit, tё Muzeumit, tё Bibliotekёs, te Odёs-Muzeum tё Fishtёs, tё ambienteve tё tjera tё kulturёs e çlodhjes, ashtu edhe çilsat e odave tё Fretёnve qё ishin nё burg.’

Dhe bashkё me objekte, libra, apo dokumenta tё tjera me shumё vlerё, pronё e Provincёs Françeskane, u zhduk edhe koleksioni me objekte arkeologjike i mbledhur me shumё kujdes nga At Shtjefni, i ruajtur po me aq kujdes nga tё gjithe Fretnit Françeskanёe dhe i vlerёsuar nga studiuesit e kohёs.

Letёr-vёrtetimi i lёshuar pas marrjes sё ndonje objekti apo marrjet pa letёr-vёrtetim nuk dёshmuan asnjёherё se ku pёrfunduan objektet arkeologjike e etnografike tё mbledhura e tё ruajtura me shumё kujdes e dashuri, dhe tё ekspozuara nё njё nga ambientet e Kuvendit tё Françeskanёve nё Gjuhadol.

At’ Zefi shpesh diskutonte rreth arkeologjisё dhe mua, pas njё experience relativisht tё gjatё pune nё kёtё fushё, gjithmonё mё çudiste fakti se ai jo vetёm qё kishte lexuar shumё pёr arkeologjinё, por dinte tё diskutonte me detajet e njё profesionisti.

Nё këtë shkrim doja të kujtoja At’ Shtjefen Gjeçovin, si themelues të Arkeologjisë Shqiptare. Në bibliotekën e Institutit të Arkeologjisë ka qenë e vazhdon të jetë portreti i këtij Frati të mrekullueshëm, pikturuar me mjeshtëri nga Hasan Nallbani. Krahas kujtimit të At’ Shtjefen Gjeçovit nuk mund të mos përmendet dhe kujtimi i tё gjithё Fretёnve Françeskanё, te cilët ma bukur se kushdo i ka quajtur At’ Zef Pllumi: ‘Atyne qё vdiqёn njerz, atyne qё qёndruen njerz gjatё asaj periudhe tё vёshtirё…….’.

Fig. 1, At’ Shtjefën Gjeçovi

Fig. 2, At’ Shtjefën Gjeçovi, Pikture nga Kolë Idromeno, 1929.

Fig. 3, At’ Shtjefën Gjeçovi, Pikture nga Hasan Nallbani.

Paulin Zefi/

Ky objekt religjioz i kultit të krishterë qëndron në mënyrë mjaft impozante në një pozicion mbizotërues sipër fshatit Grykë-Manati. Kisha është një ndërtim me planimetri të thjeshtë njënefëshe, me një sipërfaqe prej 83 m²: 10.7 m gjatësi x 7.6 m gjerësi. Është e vendosur në aksin verilindje – jugperëndim, në përshtatje të plotë me formën e terrenit të masivit shkëmbor mbi të cilin ajo është ngritur. Është e pajisur me absidë dhe aty pranë saj, gjurmët e altarit janë të ruajtura deri në ditët e sotme. Kisha ka dy hyrje, ku hyrja e saj kryesore, e ndërtuar me patura dhe arkadë të gurtë, gjendet në anën jugore dhe hyrja tjetër në anën jugperëndimore. Kjo kishë nuk është e pajisur me dritare të mëdha, por vetëm me 4 dritare të ngushta (nga dy në çdo anë) të punuara në formën e frëngjive, të cilat ndodhen në muret gjatësore pranë pjesës së altarit. Materiali i ndërtimit përbëhet kryesisht nga guri gëlqeror dhe shumë më pak nga guri i shtufit. E gjithë dyshemeja e kishës është e shtruar me pllaka të mëdha prej guri gëlqeror. Në pjesën e sipërme të frontonit ruhet në një gjendje fizike të shkëlqyer struktura e këmbanares dhe po ashtu, në anën e majtë të hyrjes kryesore, ngjitur me murin e kishës, ruhet ende platforma e përdorur për tërheqjen e litarit, që shërbente për t’i rënë këmbanës. Gjatë ekzistencës së saj kisha është rrënuar tre herë: dy herë nga turqit osmanë, respektivisht në vitin 1478 e në fillim të shek. XVII dhe për të tretën herë gjatë Revolucionit Kulturor Ateist të vitit 1967. Po ashtu, ajo është rindërtuar pjesërisht tre herë: në vitin 1629, në fillim të shek. XX dhe së fundmi para një viti, ku disa banorë të nderuar vendas me aprovimin e Dioqezës së Lezhës kanë ringritur në këmbë pjesën më të madhe të murit perëndimor, duke realizuar një ndërhyrje shumë cilësore. Tashmë kishës i mungon vetëm çatia dhe me këtë rast i bëj thirrje të gjithë komunitetit të mrekullueshëm, që jeton në këtë zonë piktoreske, që ta çojnë punën e tyre deri në fund. Duke u mbështetur te pozicioni i saj topografik dhe koncepti i saj arkitektonik, G.Hoxha, L.Përzhita dhe F.Cavallini janë të mendimit se faza më e hershme e ndërtimit të këtij objekti religjioz shkon në Mesjetën e Mesme. Kjo periudhë historike, e cila njihet edhe si Mesjeta Klasike, Mesjeta e Lartë ose Mesjeta e Zhvilluar ka zgjatur nga viti 1.000 dhe deri në vitin 1.300, pra bëhet fjalë për shek. XI-XIII. Po ashtu, rezulton se deri në gjysmën e parë të shek. XVII, kjo kishë kishte si pajtorë të saj vëllezërit “Shën Kozmai dhe Shën Damiani”, të cilët adhurohen si nga Kisha Katolike Romane dhe nga Kisha Ortodokse Lindore. Ky është një argument më tepër, i cili përforcon mendimin se kisha është ndërtuar pikërisht në fillim të shek. XI, përpara se të shpërthente “Skizma e Madhe e vitit 1054.” Siç ka ndodhur shpesh në vendin tonë, ku banorët e rinj të ardhur nga zona të tjera, kanë ndryshuar emrat e kishave, e njëjta dukuri shpjegon edhe kalimin e emrit nga “Kisha e Shën Kozmait dhe Shën Damianit” në emrin aktual, “Kisha e Shën Mëhillit.” Me këtë emër është “pagëzuar” nga banorët e ardhur në Grykë-Manati nga Kashnjeti dhe Ungrej, ku “Shën Mëhilli Kryeëngjëll” ka qenë Shenjtori i adhuruar prej tyre tradicionalisht. Kisha e Shën Mëhillit është një objekt të cilin e kam promovuar në Media, duke nisur që nga viti 2014, por mjerisht, pavarësisht lobimit ajo nuk është shpallur ende Monument Kulture. Megjithatë, ajo çfarë ka më shumë rëndësi, krahas ndërtimit të çatisë, është po ashtu, rehabilitimi i plotë i oborrit, në të cilin del edhe një burim me ujë të bollshëm.

Muzeu Historik Kombëtar/

Andon Zako lindi më 26 mars të vitit 1866 në Sheper të Zagorisë. I njohur më vonë me emrin letrar Çajupi (nga emri i malit në krahinën e Zagorisë), mësimet fillore i mori në shkollën greke në Nivan, në një fshat të krahinës ku lindi. Më 1882 u vendos në Aleksandri, ku studioi frëngjisht për pesë vjet në liceun francez “Sainte Catherine des Lazaristes”. Më pas, më 1887, vazhdoi studimet për jurisprudencë në Gjenevë. Në vitet 1894-1895 punoi njëfarë kohë si avokat në Kajro, por karriera e tij juridike mori fund shpejt për shkak të mbrojtjes që bëri në favor të një shoqërie franceze kundër interesave të princit të Egjipti. Pas kësaj mori pjesë gjallërisht në lëvizjen patriotike shqiptare dhe mbajti krahun e saj më të përparuar. Në rrethet e gjera atdhetare u bë i njohur me një artikull që shkroi në kuadrin e diskutimit rreth çështjes së alfabetit, ku ishte kundër adaptimit të alfabetit grek në gjuhën shqipe. Më 1909 botoi pamfletin e njohur “Klubi i Selanikut”, ndërsa më vonë u zgjodh kryetar i shoqërisë “Vëllazëria” me qendër në Kajro. Qe frymëzuesi dhe njëri nga hartuesit e memorandumit që shqiptarët e Egjiptit i dërguan Konferencës së Paqes më 1919, në mbrojtje të tërësisë territoriale të Shqipërisë. Më 1920 themeloi “Shoqërinë e Miqve”, e cila në vitin 1928 ngriti zërin kundër shpalljes së monarkisë.

Pothuajse në të njëjtën kohë me veprimtarinë atdhetare, Çajupi nisi edhe krijimtarinë letrare. Më 1902 botoi librin “Baba Tomorri”, që dallohet nga fryma luftarake, patriotike dhe popullore në brendi dhe në formë.

Në historinë e letërsisë shqiptare Çajupi zuri vend jo vetëm si poet, por edhe si dramaturg. Rëndësi të veçantë kanë sidomos komeditë e tij “14 vjeç dhëndër” dhe “Pas vdekjes”, me të cilat solli një ndihmesë me vlerë në zhvillimin e këtij lloji në letërsinë tonë. Penës së Çajupi i përket edhe tragjedia “Burri i dheut”, botuar më 1937.

Realizimi i filmit artistik “Përrallë nga e kaluara”, me regjisor Dhimitër Anagnostin, sipas motiveve të komedisë “14 vjeç dhëndër”, na e sjell përherë e më pranë krijimtarinë e tij letrare.

Foto: wikidata.org