Prof. Asoc. Dr. Zaho GOLEMI/
(Rrugëtim për në qytetin e famshëm të Delvinës, ku historia, lavdia, mençuria dhe njerëzillëku kanë shtëpinë, ku burrëria ka folur me besë, heroizmi është shkruar trimërisht, ku peizazhin natyror e ka gdhendur natyra, ku gjaku i dëshmorëve është çimentuar me lirinë, ku e ardhmja është zhvillimi dhe progresi)
Delvina – emër i ndritur në historinë e shqiptarëve
Delvina është një emër i njohur dhe i shquar i historisë, me vlera unike dhe një trevë e dashur, plot hijeshi në të gjitha stinët e vitit. Banorët e saj, mirësia dhe njerëzillëku janë vlera më e madhe e qytetit dhe fshatrave përreth saj. Delvina nuk është e përkëdhelura e historisë, por një ndër kryeqendrat e rëndësishme Kaonë-labe, një lule mali e vilajetit të dikurshëm, një kaza. Që prej shekullit të 16-të Delvina ishte një Sanxhak, nga sanxhaqet e njohura të Sulltanatit osman.
Delvina për më shumë se dy shekuj ishte dhe mbeti diamanti i ndritshëm iviseve shqiptare. Edhe pse në shekullin e 18-të pashai lokal zhvendosi selinë e sanxhakut nga Delvina në Gjirokastër, përsëri emri zyrtar nuk ndryshoi. Sipas Profesor Bardhosh Gaçe, Vlora, Delvina dhe Veliqotët e Beratit kanë një rrënjë,oxhakun e Vlorajve. Dikur në Mesjetë Delvina-kaza i përkiste Sanxhakut të Vlorës. Gadishulli i Ilirik, që më vonë u quajt i Rumelisë dhe më tej në Ballkan, kishte 21 sanxhaqe, ku natyrisht Delvina ishte e njohur në kërthizë të Perandorisë. Më 1713 sanxhakbeu i Delvinës ishte Selim Pasha. Tri dekada më vonë, më 1744, sanxhakbeu i Sanxhakut të Delvinës ishte Veli Beu. Në sanxhakun e Vlorës familjet rivale për pushtetin lokal ishin ajo e pashallarëve të Vlorës dhe dega e tyre, familja e Velabishtajve, që ishte vendosur në fshatin Velabisht, afër Beratit. Që të dyja përpiqeshin të shtinin në dorë jo vetëm pushtetin e sanxhakut të Vlorës, por edhe atë të sanxhakut të Delvinës.
Në gjysmën e parë të shekullit XVIII më shpesh sunduan pashallarët e Vlorës, por me lidhjet që krijoi Mahmud pashë Velabishti me feudalët e vegjël Tepelenës, Përmetit, Skraparit etj., edhe ky nuk mbeti pa e marrë pushtetin kohë mbas kohe. Që nga viti 1751 e gjer në vjeshtën e vitit 1759 sanxhakun e Vlorës dhe, shpeshherë edhe atë të Delvinës, i qeverisi i biri i Mahmud pashë Velabishtit, Ismail Pasha, i cili përkrahej nga një shtëpi tjetër feudale, nga ajo e Ngurzajve. Më 1754 Porta i dha Ismail Pashës gradën e vezirit bashkë me qeverisjen e sanxhakut të Ohrit dhe me komandën e derbendëve. Por Ismail pashë Velabishti në pabesi u rrethua dhe, në luftim e sipër, u vra. Vezirin e zëvendësoi i kunati, Ahmet Kurt pasha, që qeverisi sanxhakun për njëzet vjet rresht.
Edhe në sanxhakët e Delvinës e të Janinës u zhvillua një luftë e gjatë dhe e ashpër për pushtet midis familjeve e Oxhaqeve të mëdha vendase në Shqipërinë Jugore. Njësia më e lartë administrative e osmanëve ishte Elajeti. Europa kishte 3 elajete dhe në krye të një elajeti qëndronte bejlerbeu. Çdo elajet ndahej në sanxhaqe dhe në krye qëndronte sanxhakbeu. Shqipëria përfshihej në Elajetin e Rumelisë dhe kishte fillimisht shtatë sanxhaqe: Shkodër,Prizren,Dukagjin,Ohër, Elbasan, Vlorë dhe Delvinë. Sanxhaku ndahej në njësi më të vogla që quheshin kaza, në krye të kazasë qëndronte “Myselimi”.
Më 1784 Aliu mori gradën “pasha” dhe komandant ushtarak pranë valiut të Rumelisë, si dhe siguroi qeverisjen e sanxhakut të Delvinës, u bë komandant i grykave (Derven), por dhe qeveritar i sanxhakut të Trikallës në Greqi. Më 1787 Porta e Lartë osmane, e zënë në luftë me Austrinë, e njohu Aliun sundimtar të ligjshëm në Janinës, ku u përfshi dhe Delvina. Më 1804 sanxhakbeu i Delvinës ishte Veli Pasha, i cili ishte gjithashtu një bejlerbej i Elajetit të Rumelisë, ndërsa në vitin e themelimit të shkollës ushtarake në Stamboll, më 1834, Mahmud Hamdi Pasha u emërua qeveritar i Sanxhakut të Delvinës, Janinës e Vlorës.
Delvinën nuk e lanë të lirë, edhe pse u shpall pavarësia më 28.11.1912. Lakmia e shteteve fqinjë ishte ulur këmbëkryq në jugën e vendit. Ndërkohë që osmanët u mposhtën dhe u dorëzuan më 8 mars 1913, në Janinë gjaku i qindra shqiptarëve edhe nga Delvina e trevat përreth nuk justifikohet. Grekët hynë në qytet në 3.3.1913 dhe në qershor 1914 mësynë Epirioveriorët pas Protokollit të Korfuzit, të nënshkruar në mënyrë djallëzore në Korfuz. Delvina më vonë u bë pjesë e Principatës së Shqipërisë. Pas lufta e parë botërore ku Shqipërinë e shkeli këmba e mëse 250 mijë ushtarëve të shtatë ushtrive, të atyre greke, italiane, austro-hungareze, franceze, malazeze, serbe e bullgare. Shpëtimi i Delvinës dhe mbarë Shqipërisë ishte Kongresi i Lushnjës dhe Lufta e Vlorës, ishte viti 1920 që edhe quhet Pavarësia e Dytë e Shqipërisë. Ishte viti kur shqiptarët do të përzgjidhnin një bir të Delvinës për Kryeministër, Sulejman bej Delvinën, kryeministri i shtatë i Shqipërisë në radhë kronologjike.
Delvina në dallgët e historisë
Në periudhat historike antike të shteteve e mbretërive ilire të Epirit, Delvina ishte pjesë e zhvillimeve dhe ka mbijetuar dhe trashëguar një emër të shquar në histori. Dikur Delvina ishte qyteti me lidhje të shpejtë me kryeqendrën e Epirit, Foiniken, Finiqi i sotëm, shekuj më vonë Delvina, si gjithë hapësira shqiptare, përjetoi pushtimet romake, bizantine dhe osmane.
Fakt është se deri në shekullin e 14-të ky rajon në Epir përmendej si Vagenetia, që lidhet me emrin e Thesprotisë e më thellë të Çamërisë. Toponime të ngjashme si Viyanite ose Viyantije mbijetuan deri në shekullin e 16-të, kur u zëvendësuan me emrin shumë të njohur “Delvinë”. Mendohet se edhe babai i Gjin Bua Shpatës e Skurra Bua Shpata nga familja Shpata, kanë lindur në krahinat e Delvinës deri në Angelokastron. Fisnikët e parë të familjes Shpata të përmendur në histori mund të kenë qenë zotërues e kontrollues të trevës delvinjote, edhe pse nuk mund të pranohet në mënyrë përfundimtare. Çelebi shkruan se në mesjetë Delvina ishte në duart e spanjollëve dhe më vonë të venecianëve, ndërsa në kohën e Ajaz Mehmet Pashës një vendas shqiptar qeveriste sanxhakbeun e Delvinës, ndërkohë që sanxhaku delvinjot mbulonte 24 zeamete dhe 155 timare, që në fakt kanë qenë kategori themelore të zotërimeve feudale (timare, zeamete, hase).
Delvina ka pasur gjatë gjithë periudhës së sundimit osman një garnizon ushtarak osman, komanda e të cilit në kala ishte nga Delvina. Kalaja e vogël kishte një depo uji, depo municioni dhe një xhami. Qyteti kishte shtëpi me ndërtime të tilla ku secila kishte nga një kullë, disa xhami, tre medrese, 80 dyqane, treg të hapur dhe gjithë banorët flisnin gjuhën shqipe, por kishte edhe fshatarë të krishterë që jetonin në rajonin e Delvinës që flisnin shqip. Diaspora lokale në Venecia më 1713 dhe 1749, dhe nga Venediku, mbështetën financiarisht zgjerimin e sistemit arsimor dhuruan shuma të mëdha parash për manastiret lokale ortodokse dhe kishat. Më tej për më shumë se tre dekada si në çdo qytet jugor shqiptar edhe Delvina u bë pjesë e pashallëkut të Ali Pashë Tepelenës më 1784.
Në fillim të shekullit të 19-të, gjatë sundimit të Ali Pashës, diplomati dhe ushtaraku britanik kapiteni Uilliam Martin Leake (14.1.1777-6.1.1860) mbërriti në qytet më 24.12.1804, ku sipas tij, qyteti i Delvinës kishte një shumicë myslimane shqiptare me 8 ose 10 xhami të vogla.Megjithëse Leake foli më shumë për kërkimet për shqiptarët dhe për gjuhën shqipe, si dhe për “Udhëtime në Shqipërinë e Vezirëve”. Delvina u pushtua nga kryengritësit e Labërisë më 1833 duke bërë që qeveria osmane t’i përmbushte kërkesat e kryengritësve. Më 1847, kur shpërtheu një revoltë shqiptare, 500 luftëtarë të udhëhequr nga Zenel Gjoleka morën Delvinën. Më 1878 revolta e fqinjëve jugorë kryesisht epirote nga ishujt e Jonit, morën nën kontroll Sarandën dhe pushtuan Delvinën, por kjo nuk zgjati sepse ajo u shtyp nga trupat osmane, por dhe refifët/vullnetarët shqiptarë. Në vitet 1913-1914 sërish Delvina u shndërrua në vatër lufte. Gjatë luftërave ballkanike dhe humbjes së osmanëve në Janinë, ushtria greke hyri në Delvinë në mars 1913. Gjatë Luftës së Parë Botërore, pjesa më e madhe e Delvinës u dogj nga bandat greke. Më tej hynë trupat italiane në 2 tetor 1916 dhe përzunë trupat greke. Vetëm në vitin 1920 Shqipëria rifiton pavarësinë e dytë, ndërkohë që në Luftën e Dytë Botërore, në fazën fillestare të luftës greko-italiane (1940–1941) forcat greke të divizionit të 3-të morën Delvinën e Sarandën në Shqipërinë e Jugut deri në prill 1941, kur Greqia u pushtua lehtësisht nga Gjermania.
Delvina një “qytet i pasur tregtar”
Të rrugëtoje drejt Delvinës ishte si të shkoje në xhenet. Dikur udhëtimet bëheshin me kalë dhe turistët klasikë kanë qenë edhe udhëtarët e përshkruesit e parë të natyrës mahnitëse delvinjote. Qyteti i Delvinës është një qytet qe përmendet që prej antikitetit. Si çdo qytet shqiptar por dhe të mbarë botës sonë historinë e lidh e shkuara luftarake. Nuk është e rastit që udhëtari osman Evlia Çelebi në “Librin e Udhëtimeve”, “Shqipëria para tre shekujsh”, më 1776, pasi përshkruan vizitën në trojet e vilajetit të Janinës thotë: “Themeluesit e saj janë spanjollët. Më vonë, venedikasit e shtinë në dorë me djallëzi. Kaloi në duart e sulltan Bajazidit, përsëri ra në sundimin e të huajve dhe përsëri u mor nga sulltan Sulejmani, kur erdhi të mësyjë Korfuzin. Pushtimin ai ia ngarkoi Ajaz pashës, shqiptar nga gjaku”. Por Evlia Çelebi flet për një “qytet të zhvilluar me shumë hane dhe dyqane..”. Delvina është një nga qytetet me jugore të Shqipërisë, që kufizohet në veri me Gjirokastrën ose Mali i gjerë/Mali i Sopotit që ndan dy qytetet. Delvina e Gjirokastra janë një shtëpi me një çati e dy porta. Delvinën e “takojmë” edhe në dhjetëra e qindra libra, në bibliotekat më të famshme të botës, ndërkohë përshkrime interesante për Delvinën ka edhe “Defteri Osman”, që flet për gjithë vilajetet shqiptare, sanxhaqet, kazatë e nahijet, që daton në vitet 1431-1432 dhe që është publikuar nga historiani i shquar turk Halil Inalxhik në vitin 1954. Në jug-perëndim të Delvinës është Saranda, ndërsa në jug të Delvinës shtrihet fushëgropa e Delvinës me fushën e Vurgut, fushën e Bajkajt, fushën e Vrinës.
Nga veriu Delvina kufizohet me Lefterhorin e Kakodhiqin, nga jugu me Vllahatin e Kostarin, nga lindja me Kakodhiqin, nga perëndimi me Rusanin, që përpara vitit 1945 ka qenë lagje e qytetit të Delvinës. Por dhe Vllahati, Bamatati e Stjari konsiderohen si lagje të Delvinës. Ndërsa qyteti ka lagjet “Papuçi, Vare/Varre, Xhermëhalla, Mukërsi dhe Llaka ose lagjja e krishterë. E gjithë Delvina është një kodrinë e bukur, si ta kishte zgjedhur vetë zoti me dorë. Në pjesën veriore janë lagjja Vare e Kasapaj, në qendër Pazari dhe Xhermëhalla; në lindje lagja “Lejla Malo” ose “Llakë” dhe “Mukërs”, më tej në jugperëndim: Lagja “9 tetori” ose e njohur ndryshe “Papuçi”. Delvinjotët janë nuhatës të zhvillimit, e kërkojnë progresin, por e kanë rrahur dhe e rrahin emigrimin, në Angli, Greqi, Itali, Francë, ShBA, edhe pse në moshat e vjetra ka një thënie më shumë se proverbiale, “Ec ngado, por vendlindjen mos e harro”.
Oxhaqe të vjetër e të rinj të Delvinës mund t’i përmbledhim në disa nga fiset më kryesore: Abazi, Aguridhi, Ballaci, Bazaiti, Beka, Beqiraj, Berberi, Birko, Boço, Brahimi, Buli, Çallarenj, Çeta, Çiniranj, Çuçi, Çuçuraj, Delvina, Gizdari, Godo, Hado, Hako, Halaj, Haxhi, Hoxhatë, Hudaj, Isufi, Kaço, Kallapodhi, Kërmezaj, Koka, Korona, Lato, Maksutaj, Malaj, Manjaj, Mezini, Minxolli, Murati, Pashako, Qilimi, Rexhaj,Rugji, Shkurti, Selimaj, Shameti, Sheme, Shinaj, Shushi, Veli, Veledaj, Zejnati, etj. Sikurse kemi dhe fise të tjerë: Burxulla, Kondi, Kumbuli, Llambraqi, Melo, Niksina, Pantaziu, Qirici, Shamo, Tereziu, Thaka, Vaso, etj. Trashëgimia nëpër shekuj, dekada e vite ka bërë që jo të gjithë oxhakët e Delvinës të mbijetojnë, ndërkohë që edhe emigrimi ka bërë punën e vet veçanërisht në këto tre dekadat e fundit.
Vendi i dashur i njerëzve të shquar
Delvina është njohur si vendi i pashallarëve, aristokratëve, komandantëve të kështjellës, funksionarëve të njohur pashallarë ushtarakë, por dhe administratorë të zotë, gjithmonë e synuar dhe e lakmuar shekujve për t’u vizituar. Udhëtarë dhe shkrimtarë të njohur i kanë rënë kryq e tërthorë Delvinës, për malin, për fushën për klimën, për ujërat e mbi të gjitha për pasuritë dhe interesat që shkonin përtej Delvinës.
Në pikëpamje ushtarake e kalon nivelin e vështrimit taktik, por shkon në nivel taktiko-operativ që përbashkohet me degëzime të interesit të rrugëve strategjike. Delvina që dje ishte me infrastrukturë të munguar, ka sot më afër të gjitha qytetet përreth, Sarandën, Gjirokastrën, Janinën, Vlorën dhe mbi të gjitha Tiranën, pasi nëse dikur do të duhej një ditë rrugëtim sot Tiranën e kam në pak se tre orë, ndërsa nesër me rrugët ajrore koha e udhëtimit për në Delvinë do të jetë e papërfillshme.
Haxhi Shehreti, delvinjoti i famshëm që shkroi “Alipashaida”, kronikë e një lindjeje të përgjakur. Haxhi Shehreti përmendet gjithashtu si Haxhi efendiu ose si ministri më i besuar i Ali Pashës, krahas Omer Vrionit të parë, Meço Bono, Tahir Abazi, Hysen beu, Ago Vasjari, Dervish Hasani, Thanas Vaja, Dalip Përmeti. (I. Koçollari, “Alipashaida”, Tiranë: Onufri, 2024, f. 83-84).
Në një libër tjetër të oficerit italian plot kulturë, Eugenio Barbarich, “Shqipëria etnike dhe gjeografike”, të publikuar në Romë më 1905, përshkruhet hapësira shqiptare në plot 29 itinerare, ku zë vend padyshim edhe Delvina, për të cilën autori para një shekull e çerek shkruante: “Nga fronti Delvinë –Sarandë degëzohen dy rrugë mushkash në drejtimin verior.. një rrugë vazhdon drejt Piqerasit dhe tjetra drejt ranoreve të Pashalimanit… si dhe flet për rrugën rrëzë relieveve të Ujit të Ftohtë kalasë së Kaninës dhe që përfundon në Skelë/Vlorë, ndërkohë që gjatësia e këtyre komunikimeve midis Sarandës, Delvinës e Vlorës, që është rreth 110km. Për komunikimin në rreth 38km autori jepte 8 orë për ta përshkruar”, që sot as që mund të imagjinohet një lëvizshmëri dhe komunikim.
Njerëzit e shquar dhe të mençur nuk i kanë munguar asnjëherë Delvinës. Në historinë shqiptare është i njohur Avni bej Delvina, beu i qytetit, një nga 40 nënshkruesit e Deklaratës së Pavarësisë Shqiptare; Sulejman bej Delvina ose Sylejman Fehmi (5.10.1871-1.8.1933), nëpunës, profesor letërsie, politikan, atdhetar dhe patriot i shquar,kryeministër i pestë i Shqipërisë nga 30 janari 1920 deri më 14 Nëntor 1920. Sulejman Delvina ka kryer edhe detyra të tjera si Ministër i Brendshëm (11.7.1921 deri 16.10.1921), Ministër i Jashtëm (16.6.1921 deri më 24.12.1924). Në Delvinë ka lindur edhe ushtaraku madhor i perandorisë osmane dhe i shtetit të ri shqiptar Ismail Haki Tatzati (1878-3.8.1945) ministër i luftës nga 24 dhjetori deri më 19 gusht 1923.
Delvina në rrjedhat e historisë është një alternim dhe harmonizim të së shkuarës me modernen. Sa e sa delvinjotë e trupëzuan mbiemrin e tyre me Delvinën, duke marrë një copëz të historisë së saj, por edhe duke i dhënë asaj. Në arkivat e kohës përmenden edhe delvinjotë të shquar si Abdyl bej Koka, beu dhe patrioti shqiptar i mesit të shekullit XIX, Ajas Mehmed Pasha, vezir shqiptar i shekullit të 15-të i Perandorisë Osmane dhe më tej Sabri Godo, shkrimtar historik por dhe themelues i partisë republikane në Shqipëri, intelektualët dhe oficerët e policisë së shtetit Adi Veliu, Alfred Çepe dhe shumë të tjerë që i bëjnë nder Rrëzomës, Delvinës dhe mbarë vendit, kryebashkiaku i Delvinës ing. Besmir Veli, i duhuri, në kohën dhe vendin e duhur, i kudogjendur në hallet e komunitetit të Delvinës dhe të 17 fshatrave që e rrethojnë atë; Limoz Dizdari, kompozitor i shquar shqiptar, aktorët e spikatur Koço Qendro e Hajrie Rondo, aktori e regjisori Laert Vasili, pjesë e mendimit të hapur të shoqërisë civile, si dhe shumë të tjerë. Fakt është se çdokush do të zërë vendin e vet në histori, secili sipas mënyrës së vet dhe rezultateve tek publiku, edhe nga titullarët e Bashkisë së Delvinës në një shekull e 3 vite, si Dashamir Hado, Mersin Arapi, Islam Jupi, Bukurie Meçe, Dhurim Alinani, Rigers Balili, Majlinda Qilimi dhe qytetari i parë i Delvinës ing. Besmir Veli. Delvina priste dhe pret prosperitet dhe delvinjotët e meritojnë kujdesin e kryebashkiakëve të saj.
Dëshmorët, kjo farë lirie
Delvina sikurse çdo pjesëz e truallit arbëror është larë me gjak dëshmorësh. Shqiptarët janë ndeshur shekujve me romakë, nomadë, vikingë, sllavë, bizantinë, mongolë, osmanë, grekë, gjermanë e italianë dhe kanë triumfuar në betejat e historisë. Delvinjotët sikurse gjithë arbërorët kanë shkruar epope lavdie nëpër shekuj. Në një epitaf të një memoriali të dëshmorëve në Itali shkruhet: “O udhëtar të gjallë që vizitoni këto varreza: nëse nga ju nuk zgjatet e nuk rritet lavdia e atdheut, ne kot paskemi vdekur”. Delvinjotët nuk harrojnë ta tregojnë të shkuarën e ndritur të tyre, pasi dëshmorët janë dëshmi e përjetshme e historisë së kombeve. Për këtë tregojë beteja për Delvinën, në të shkuarën edhe rrëzë shpatit jugperëndimor të Malit të Gjërë, pjesë e Delvinës, beteja në Palavli, Bradhomë, Qafa e Breshërit, maja e Hito Kongocit-Fushëbardhës, Rrathët e Hitos, Senicë, Kalasë e Tatzat, Qafë Gjashtë e Shijan, beteja në portën e parë të Labërisë nga qafa e Luvadhit e deri në Skërficë e Fushëbardhë. Kujtesa shkon edhe tek Nazif Hadëri nga Palavlia shok i ngushtë i Çerçiz Topullit vrarë në përpjekje me osmanët në Kosonë të Përmetit. Delvina ka të njohur 115 dëshmorë të Atdheut të shpallur me vendime juridike, nga të cilët 66 prehen në varrezat e dëshmorëve, 64 shqiptarë dhe dy italianë të rënë gjatë LANÇ-it. Lapidari i 22 dëshmorëve të rënë heroikisht në luftën e Delvinës flet qartësisht për një ngjarje heroike të ardhur deri në ditët tona nga “Yje të Pashuar”, dokumentet, librat, rrëfimet gojore të dëshmitarëve të ngjarjeve në Delvinë të një prej luftërave nga më të mëdhatë e më të përgjakshmet që zhvilluan njësitë e UNÇSH. Natën e 20-të korrikut duke u gdhirë 21 korriku i vitit 1944 Grupi i Katërt Partizan i Zonës së Parë Operative Vlorë–Gjirokastër-Mallakastër dhe shtabi i saj projektuan dhe zhvilluan sulmin kundër garnizonit të fortifikuar gjerman në qytetin e Delvinës. Në këtë luftë morën pjesë Batalionet Partizane “Çamëria”, “Lefter Talo”, “Pandeli Boçari”, “Thanas Ziko” e “Mateoti” me rreth 800 partizanë. Fakt është se pas tetë orë luftimesh ranë në fushën e nderit 22 partizanë, atje ku ngrihet madhështor lapidar në shenjë nderimi e respekti për ata që dhanë jetën e tyre të re në këtë luftë lavdiplotë dhe sot qëndrojnë si emblemë lavdie e lirie të gdhendura me shkronja të arta në këtë lapidar: Lejla Malo, Llambi Llambraqi, Polo Bezhani, Selfo Abedini, Ajet Sulejmani, Hysen Hyseni, Idriz Bajo, Veliko Rexho, Veli Myrto, Nazmi Taho, Jani Papa, Llambi Nika, Vangjel Koli, Urani Bari, Thanas Jani, Kosta Çati, Petri Anagnosti, Sadik Xhepe, Jorgo Çavo, Antonio Xhermeti e Ndoc Kruciano (të dy partizanë italianë). Dëshmorët janë kalorësit e vërtetë të lirisë së Atdheut. Lapidarët, pllakat përkujtimore emrat e rrugëve e institucioneve, janë nderim, respekt, krenari dhe mirënjohje për gjakun e derdhur dhe të çimentuar me lirinë. Por edhe në fshatra e zona të tjera të Delvinës kanë rënë trima që të merrnin gjak në vetull. Kështu kujtesa dhe mirënjohja për dëshmorët është e vazhdueshme. Ndërkohë që Fronti antifashist në Shqipëri dokumenton krijimin e 288 çeta, 96 batalione, 24 brigada, 8 divizione, 3 korparmata, rreth 70 mijë luftëtarë, një front unik që ka meritën se më 29 Nëntor 1944 i solli lirinë Shqipërisë dhe rimëkëmbi pavarësinë e Atdheut.Është e rëndësishme shprehja e misionarit anglez Rinald Hibbert te libri “Fitorja e Hidhur”: “Gjatë Luftës së Dytë Botërore, potë kisha qenë shqiptar do të bëhesha partizan”.
Nga formacionet partizane në Senicë të Delvinës, tetë dekada më parë derdhën gjakun për liri pesë dëshmorë: Karafil Bello dhe Sami Golemi nga Fushëbardha, Sefer Meta nga Golemi, Skënder Pepiaj nga Progonati dhe Hasan Çerepi nga Zhulati. Këshilli bashkiak i Delvinës, i kryesuar nga Izet Silaj, ka miratuar vendimin nr.14 datë 30.3.2021(tre vite më parë), për ngritjen e një memoriali për pesë dëshmorët, në vendin e rënies e tyre në Senicë, një memorial që do t’iu flasë brezave për luftën e madhe të shqiptarëve dhe që e fituan luftën pa çizmen e ushtrisë ruse, sikurse ndodhi në gjithë Europën lindore deri në fqinjët tanë të ish-Jugosllavisë. Kjo është në nderin e Bashkisë dhe këshillit bashkiak të Delvinës që i ka në juridiksionin e vet dhe që ka përzgjedhur një vendin e ndërtimit përbri rrugës Kardhiq – Delvinë, në Senicë, mbi rrugën që të çon aktualisht me asfalt në Senicën e kuvendeve.
Qytet shumëdimensional i vlerave, traditës dhe kulturës
Gjatë periudhës së gjysmëshekullit të dytë të XX-të, Delvina kishte një aktivitet të rëndësishëm në shkallë republike. Edhe regjimi që shkoi i kishte dhëne rëndësi qytetit të Delvinës, edhe si trashëgimi historike e kulturore, por edhe për aftësitë e njerëzve dhe në fakt kishte ndërtuar disa fabrika me produktet e të cilave krenohej Delvina, siç ishte: fabrika e miellit, vajit, reçelit, salcës (përpunimi i domateve), Ndërmarrja e Përpunimit Artizanal, veshmbathje, tapiceri etj), rrobaqepësia për veshjet ushtarake dhe për Rezervë të Komandës së Përgjithshme (RKP-101k). Delvina kishte një kantinë të prodhimit të verës së famshme të Delvinës, ndërmarrjen e përpunim drurit. Nga ana tjetër Delvina ka pasur një qarkullim të konsiderueshëm të mallrave dhe kishte lidhje ekonomike e tregtare me Janinën, Gjirokastrën, Paramithinë, Margëllëçin etj., por dhe me tregtare që vinin nga Thesalia, Akarnania e vende të tjera, që tregtarët aristokratë e quanin kryeqendër e tregtisë jugore shqiptare. Krahas gjithë aktiviteteve të tjera kënga dhe sporti, sazet e famshme të Delvinës mbeten të papërsëritshme. Futbolli ky sport mbarëpopullor para viteve ’90-të kishte emër të njohur në Republikës si KS “Delvina” që emërtohej me emrin e lumit “Bistrica”. Tradita futbollistike vijoji edhe në këto vite të erës demokratike. Në pikëpamje të sigurisë kombëtare Delvina në gjysmëshekullin e shkuar ka qenë blinduar me formacione ushtarake të rëndësishme, që arriti deri në garnizon me divizion këmbësorie në vitin 1982 nga 22 divizione që kishte i gjithë vendi. Në fushën e Delvinës janë realizuar me dhjetëra stërvitje taktiko-operative dhe operativo-strategjike edhe me parashikim desantin ajror, desantin detar dhe ndërhyrjen tokësore, ku ishte parashikuar edhe vendi i ndeshjes për betejë vendimtare për shkatërrim të kundërshtarit edhe me ndërhyrjen e tankeve, pjesë e planeve strategjike të kohës që shkoi. Sigurisht që nuk shpëtoi as nga bunkerizimi dhe as nga angazhimi masiv i popullatës për mbrojtje “pëllëmbë për pëllëmbë” të hapësirës shqiptare.
Delvina si qytet dhe bashki i përket qarkut të Vlorës. Delvina është vetëm 16 kilometra në verilindje të Sarandës, bazuar në reformën e qeverisjes vendore të 2015-s nga bashkimi i ish-bashkive Delvinë dhe Vergo, të cilat u bënë njësi bashkiake. Selia e bashkisë është qyteti Delvinë. Popullsia e përgjithshme sipas regjistrit civil si bashki ka një popullsi prej 18078 personash, por janë gjetur prezent 7598 një dekadë më parë, nga regjistrimi i vitit 2011, të shtrirë në një sipërfaqe prej 183 km2. Delvina si shumë qendra urbane e qytete të tjera ka pësuar ndryshime dhe është më afër me qendrat e tjera administrative, ekonomike e kulturore, ndërkohë që rilindja urbane e qyteteve e ka bërë Delvinën edhe më të bukur dhe objektivat e saj janë ambicioze për qytetin dhe shtatëmbëdhjetë fshatrat e saj (të dhënat janë marrë sipas BIRN, Rrjeti Ballkanik i Gazetarisë Investigative, që është një grup redaktorësh, gazetarësh, dhe trajnuesish gazetarie, të dedikuar në krijimin e një media të fortë, të pavarur dhe profesionale në Europën Juglindore).
Qyteti është i ndërtuar në një shpat mali, ku ndërthuren të gjitha besimet dhe harmonia e tyre është e lakmuar. Kështjella mesjetare është një dëshmi e jetës së djeshme dhe historisë, mençurisë dhe lavdisë së qytetit. Në jugperëndim të qytetit ndodhet Fenikia e lashtë, që u shpall Park Arkeologjik më 2005. Bumi turistik i tejngopur i bregdetit të Sarandës e shikon Delvinën si një strehëz qetësie e relaksi për vetë pozicionin në shpat mali, ndërkohë që në pikëpamje historike Delvina është vend i lakmueshëm që nga civilizimet më të lashta, pasi edhe popullsia sot gëzon vetitë më të mira dhe trashëgon kulturë, harmoni, zhvillim, ka njerëz të komunikueshëm, të qetë, të besës dhe punëtorë, që në gjuhën e vendit i thuhet “Nuk ua ha qeni shkopin”. Delvina bën pjesë në qytetet e vogla patriotike të Shqipërisë Jugore. Në shekullin e 19-të dhe fillimin e shekullit të 20-të delvinjotët u bënë promotorë të Rilindjes Kombëtare dhe intelektuale shqiptare. Bijtë e saj kontribuuan fuqishëm në themelet e pavarësisë dhe ringritjen e shtetit shqiptar.
Delvina u kthye në shpirtin dhe qendrën e kryengritjeve anti-tanzimat, mbështeti fuqishëm Lidhjen e Prizrenit, më 1910-n,nën shembullin e çetës së Çerçiz Topullit ngriti çetën e saj me Namik Delvinën në krye. Kur në Vlorë themelohej qeveria e Ismail Qemalit, më 4.12.1912 Delvina,mes përleshjeve me shovinizmin fqinj helen, shpalli pavarësinë. Kryeministri i qeverisë së dalë nga Kuvendi i Lushnjës, ishte Sulejman Delvina, avokat i shquar, anglisht folës i Perandorisë Osmane, drejtues e frymëzues në prapavijë i Luftës së Vlorës, që e bashkoi Atdheun në në kufijtë e 1913 të “Shqipërisë londineze”, me kryeqytet Tiranën. Në periudhën midis dy luftërave botërore Delvina njohu kulme ekonomike bashkë me Sarandën e Konispolin. Uria për shkollim ka qenë masive dhe djemtë e saj shkëlqyen deri në shkollat europiane. Ka qenë mjaft i njohur doktor Melo, intelektualë si Sami Koka, Abdulla Rami, Eqrem Hado, Astrit Delvina e shumë të tjerë intelektualë, eruditë, profesionistë të shumë fushave.
Historiku i parlamentarizmit njeh kryetarin e Parlamentit Hiqmet Delvinën, nëpunës i lartë i shtetit, i cilimë 7.4.1939 i shpalli luftë Italisë në emër të mbarë popullit shqiptar. Elitat shqiptare pavarësisht rrjedhës politike kanë njohur ish ministrin e luftës Ismail Haki Tatzati, Neki Delvina, ish-anëtar i Gjykatës sonë të Lartë, juristi me peshë i sistemit juridik shqiptar, ndërsa në artin skenik shkëlqeu Panajot Kanaçi, kritiku i njohur Razi Brahimi, korografi Agron Aliaj, kompozitori Limoz Dizdari, mjeshtëri i klarinetës Qamil Musto, ylli i futbollit shqiptar Panajot Pano, emra të njohur të futbollit delvinjot që në vitin 2025 mbush plot një shekull ja kanë rritur larmitetin qytetit si: S. Dino, Thoma Çavo, Turabi Bajo, F. Haxhiu, Spiro Xhimo, Vëllezërit Andi Rustem Gjeçi dhe Igli Rustem Gjeçi, Vëllezërit Koçi, etj. Emër i shquar i letrave shqipe e veçanërisht për romanin historik ishte edhe Sabri Godo e shumë figura të shquara që i bëjnë nder Delvinës dhe mbarë kombit shqiptar.
Delvina historike është sa e larmishme aq edhe e gjallë, megjithë hallete kohës, me shpresat dhe gëzimet e që gjithmonë populli i saj ka përçuar njerëzillëkdhe rritur luftëtarë të së ardhmes. Delvinjotët gjithmonë kanë ditur të triumfojnë përballë sfidave të jetës. Për Delvinën është shkruar shumë dhe nuk është vështirë të gjesh emra të spikatur që kanë rritur edhe më tej vlerat e qytetarisë delvinjote siç janë emra të spikatur si: Evlia Çelebi, Uilliam Martin Leake, Halil Inalxhik, Fatos Mero Rrapaj, Sabri Godo, Mustafa Qilimi, Javer Malo, Ndriçim Kulla, Ardit Bido, e shumë të tjerë.
Hapësira gjeografike delvinjote- trualli i kuvendeve të palcimit/pajtimit
Në histori njihet si “Kuvendi i parë i Senicës”, i cili u mblodh ditën e diel më 25 mars 1770 dhe u quajt “kuvendi i palcimit/pajtimit”, me pjesëmarrje të kapedanëve të të gjitha trevave nga Labëria dhe Çamëria. Kuvendi që udhëhiqte burri i mençur Idriz Sulli nga fisi Përoda kundërshtonte ligjet e egra osmane për nizam, gjykatat e taksate rënda. Meritat e këtij Kuvendi dhe roli i tij vijnë deri në ditët tona në vargje: “Dëgjuar e parë kini/Në Senicë u bë pajtimi/Fshatra e kaza u mblodhë/pleqësia e anës tonë/Të krishterë e myslimanë/Ca me mushka e ca me kalë/Te përrallet në lëndinë/Flet Idrizi me të mirë/Mbani vesh o kapedanë/Të madhe ju bëj rixhanë/Të mençur e pleq me radhë/Të lidhemi besë e fjalë/Se të gjithë trimat u vranë/Mbetën shkretë këto anë/Vritet shoqi me vëllanë/Bëhet qejfi hasmit tanë/S’jemi turq e venecianë/Jemi thjesht shqiptarë/Jemi një gjak e një farë…”. Kënga për Kuvendin e Senicës kaloi brez pas brezi, këndohet e ndonjëherë edhe përsoset në vargje, por ruan anonimatin popullor për këtë organizim të pazakonshëm kuvendar.
Pjesëmarrësit e kuvendit të parë nuk kishin sekretari, por kishin rapsodin popullor vigjilent që regjistroi pjesëmarrësit përmes vargjeve të këngës. Ata ishin: Kristo Koka nga Vunoi, Jani Milo nga Himara, Spiro Gjika nga Qeparoi, Miho Gjini nga Piqerrasi,Qesko Hila nga Lukova,Hajdin Shehu nga Kalasa,Stefan Prifti nga Shënvasia,Kolë Mili dhe Jano Kumiu nga Nivicë Bubari,Dajkua i Lëkurësit,Bedo Hodo nga Borshi,Demir Dosti agai i Kardhiqit,Kostë Prifti nga Senica,Toto Rusha Progonati,Idriz Sulli nga Zhulat Fushëbardha,Osman Sina nga Tatzati,Sheh Sejkati nga Filati,Dalani nga Konispoli,Kallapodhi i Delvinës,Zoto Mahmuti Smokthina,Igumeni i Katerinës nga Çamëria,Allajbeu i Navarricës, si dhe mjaft të tjerë, të cilët kënga nuk i përmend,por është e njohur se ishin prijësit e kapedanët e çdo fshati. Ndërkohë që bij të fshatit Senicë, si Theodhori Miho, shkruajnë vargje poetike: “Moj Senicë të ndriu fati/Po të vjen Idriz Zhulati/Po vjen me trimat e shpresës/Të mbajë kuvendin e besës/Kostë prifti pallëlari/Del e pret trimat i pari/Vijnë shqipet varg-varg/Që nga Çamëria larg/Me bregdet e Kurvelesh/Te shpella e besës t’i gjesh/Myslimanë e të krishterë/Të vendosur derë më derë/Ja vdesim ja rrojmë me nder/..Besa besë gjëmojnë retë,/Në atë prill shkrepën rrufetë/s’durojnë sulltanë e mbret,/Ata bij me fustanella,/Senicës i dhanë vlera/Për Labërinë ngeli kështjellë/Në atë Senicën tonë/Burra e gra janë heronj…”. Vargëzim poetik, i shkruar me ndjenjë dhe që përcillet dhe në rrjetet sociale sot edhe nga djali e intelektuali i Rrëzomës Mareglen Basho, por dhe nga të tjerë, që edhe pse për arsye nga më të ndryshmet mund të jenë larg vendlindjes, zemrat iu pulsojnë për progresin e saj.
Kamenica – qyteti i braktisur, por i paharruar i Delvinës
Vendi ynë ka shumë fshatra mesjetarë të rrënuar, fshatra që ruajnë e fshehin historinë. Në zonën e Delvinës Kamenica dhe rrënojat e saj rrëzë shpatit jugperëndimor të Malit të Gjerë, ka pamje mahnitëse pasi shtrihet mbi dy kodra të ulëta, me pjerrësi të butë të bashkuara me një qafë të ulët prej lindjes në drejtim të perëndimit. Fshati, në Mesjetë zinte dy lartësitë e kodrave, qafën dhe shpatin jugor. Kamenica ishte qytezë me zhvillimin ekonomik, me fushë pjellore, kullota trëndeline për bagëti, klimë të butë që e do ullirin dhe agrumet. Dikur nga Kamenica kalonte rruga që lidhte Delvinën me luginën e Kardhiqit dhe luginën e Drinos.
Rruga dikur kalonte duke ndjekur qafën ndërmjet dy kodrave, që përfundonte në qendër që ka qenë emërtuar “Qafa e Pazarit”. Ndërtimet prej guri e druri dikur i kishin dhënë jetë vendit që dikur thirrej “Qyteza e Kamenicës”. Edhe pse burimet historike janë të pakta në regjistrin e “Defterit Osman” të vitit 1431-1432,sipas prof. dr. Halil Inalcik osmanolog dhe albanolog me famë botërore (Hicri 835 tarihli Suret-i Defter-i Sancak-i Arvanit, 1954), fshati i Kamenicës, i përfshirë në vilajetin e Vajonetës, kishte 267 banesa, 400 rrënjë ullinj dhe të ardhura si fshat 19740 akçe, që e bënin këtë qytezë-fshat një nga qendrat e banuara më të mëdha të zonës së Delvinës. Nëse e krahasojmë me Gjirokastrën, kryeqendra e sanxhakut të Shqipërisë, qyteti i gurtë kishte 163 banesa dhe të ardhurat, 16938 akçe. Në regjistrin e kadastrës osmane të vitit 1583, Kamenica e Delvinës kishte 200 shtëpi. Çelebiu, që kaloi nga Delvina në Kalasë, përbri Kamenicës, nuk e përmend Kamenicën si fshat, por në një pasazh ai flet për vendin e quajtur Kamenicë, çka është domethënëse. Historia, ndërtimet, urbanistika, jeta, kohë lulëzimi dhe koha e braktisjes së Kamenicës nuk i përkëtë vetëm së shkuarës, pasi si qendër e dikurshme banimi, e lulëzuar i përket trashëgimisë arkitektonike të mesjetës me banesa me kulla e kisha. Në rrënojat e Kamenicës të moçmit e zonës e quajnë “Kulla e Rrahës”, në pikën më të lartë të kodrës, në perëndim të qafës së pazarit, në pozicion sundues mbi fshatin. Ndërtimet dy, tre e katër katesh, oxhakët, kullat, kamaret, musëndrat, zbukurimet me simbole në qoshet e shtëpive, oxhaqeve, katoqet si dhe shumë elementë unikë në Kamenicë e bëjnë të veçantë dhe objekt të së ardhmes arkeologjike në zonën e Delvinës. Studimi i rrënimeve të Kamenicës do t’i japë përgjigje enigmave e mistereve të kohës që kërkon të dalë nga harresa e shekujve, por kjo do të kërkonte studim e eksplorim të thelluar arkeologjik, përtej një dokumentimi të thjeshtë grafik. Nga burimet dokumentare vërtetohet se Qyteza e Kamenicës, në fund të jetës së tij ka pasur 606 familje me zhvillim ekonomik masiv, qytezë me pesë lagje, ku vetëm lagjja kryesore e Kamenicës kishte 110 banesa dhe 12 kisha, e pasur me katër punishte vaji. Arkeologu Skënder Muçaj flet edhe për dy nga rezidencat kryesore të fshatit, njëra është ajo e kishës e tjetra e pronarit administrativ të fshatit, “rezidenca me ambiente të shumta, me një sipërfaqe tepër të madhe, me punishte e me prodhime të ndryshme dhe mendohet se fillimet e kësaj qytezë datojnë në shekullin XII e deri në fillimin e shekullit të XVII-të, kur fillon dhe braktisja përfundimtare e qytezës, kishave dhe manastireve të saj.
Kamenica nuk mundi ta konkurronte Delvinën, pasi ishte larg rrugëve tregtare. Dyqanet e punishtet u bënë më të mundura të ngriheshin sa më afër rrugëve të kalimit dhe në këtë zonë dhe më afër rrugëve të kalimit ishte Delvina. Kamenica mbeti jashtë vëmendjes si qendër administrative dhe e zhvilluar, ku studimi i mesjetës së saj ngelet një dritare interesi për të gjithë.
Megjithatë ka një poet që e ngriti nga pluhuri i harresës Kamenicën me baladën arbërore: “Hanko, mos qaj nëpër varre” një magji poetike e Petrit Rukës me motive nga folklori i jugut, sidomos me kërcimet, rrotullimet, ohet e shpirtrave të plasur, si dhe thirrjet më tepër vajtuese se kënduese të refrenit: “Ç’deshe ti në Kamenicë/Zonjëz e rëndë e Zhulatit”, drithërimëdhimbjeje që flet për një toponim të Fushëbardhë-Zhulatit, fshat pranë Kamenicës, ku rrënoja e ndërtesa 2,3e 4-katëshe u dogjën dhe u rrafshuan nga pushtuesit osmanë diku në mesin e shekullit XVII. Në Kamenicë poeti zbulon muzën poetike varg pas vargu me një mozaik interesant, pas “kthimit të Zonjës së Zhulatit” në fshatin e saj të lindjes ose “në derëbabe”, rrënuar nga pushtuesi: “Ç’deshe në derë të babait/Kamenicë tani nuk ka/Këndon qyqja portë më portë/Sorra hidhet tra më tra/Shkulni kryqet gjer te varret/Nga qafë e grave fildish/Shkulni stemat me Shkabonja/Nga portikët me mermer/Shembni kishat dhe bujtinat/Ku burojnë përrenj me verë,…
Fakt është se gjithë pushtuesit shënjestrojnë shenjat arbërore dhe europiane. Këtu gjejmë edhe imazh egërsie të pushtuesit: “..e shoi, ndërro besë/pret shpata mes për mes/shkulni kryqet, gdhëndni hënën me këllëç/shkulni stemat, shembni kishat dhe bujtinat…”, si dhe pas shembjes së gjithçkaje arbërore, del Arbëria/Shqipëria e pushtuar: “Ti Kristian do jesh Mahmud/Ti Dorinë do jesh Qefsere/Fjala Zonjë bëhet Hanko/Vend i tyre është pas dere../Kërkoj gjyshen në varreza/Varri qenka bosh/Po luaj mendsh/ah, unë e zeza/Lotët i heq osh…”, dhe më tej: “Hanko mos shko nëpër varre/Të lutet kunata/Se të vdekurit i ngjalle/Mos i nxirr nga nata!/Hanko mos shko nëpër varre/Mos i lag me lot/Të gjallët i vdiqe fare/Ikën nga kjo botë..”. Qyteza e Kamenicës nuk mund të vinte më bukur në këtë shkrim sa sa e ka sjellë baladën poeti me dhimbe dhe kuje: “Hanko mos qaj nëpër varre/Syri t’u bë gjak/T’u prish bukuri e gruas/që ndez gurin flakë./Hanko mos qaj më me ligje/Ngjethe gurë e drurë/Ngrinë sorkadhet/qajnë në shtigje/Era u bë mur”. Një baladë rrëqethëse himn, një baladë 500-vjeçare, që ja shton jetën dhe vitalitetin qytezës së moçme 800-vjeçare të Kamenicës, që hijeshon historinë e Delvinës, të Kamenicës ku legjenda bredh ilirisht tek Telemakun, i biri i Akilit, që ishte kthyer nga Troja por që rrezatoi një kulturë e qytetërim në trevat përreth Delvinës e më gjerë. Ndërkohë që njihet se myslimanizmi në Kaoni/Labëri filloi rreth vitit 1650. Kamenica refuzoi dhe pas një sërë përballjesh të përgjakshme në beteja me osmanët nga dhe u mor vendimi i përbashkët për largim.Fitim Çaushi studiues i folklorit thotë se, emri “Hanko” në këtë baladë nuk është emër personi, por titull i hierarkisë dhe fisnikërisë shoqërore, me të cilin emërtoheshin vajzat dhe gratë e shtresave të pasura. (Fitim Çaushi, Bukuria e një ligjërimi artistik;23.2.2012). Ndërsa në librin “Autobiografia e popullit në vargje” Ismail Kadare komenton këngën e Hankos: “Megjithëse për përshkrimin trupor të bukurisë femërore poeti anonim ka të gjitha mjetet, ai rrallë përdor laboratorin e vet, duke parapëlqyer rrugën e tërthortë. Përshkrimi i bukurisë së Helenës së Trojës është quajtur një nga gjetjet gjeniale të Homerit…Ja tani bukuria e një vajze me emrin Hanko: “Hanko mos shko nëpër varre/Se të vdekurit i ngjalle/Të gjallët i vdiqe fare”. Në pesë shekuj gjen mjaft keqkuptime edhe në folklor edhe në balada, që shpesh edhe ngatërrohen romancat me dhimbjet për një kryevepër të folklorit shqiptar, që është regjistruar nga ish-ushtaraku madhor Mitat Kondi në vitin 1979 në Këngët popullore nga rrethina e Kardhiqit dhe e Rrëzomës së Delvinës: “Hanko mos shko nëpër varre/Hanko pelivaneja/Se të vdekurit i ngjalle/Të gjallët i vdiqe fare/Meshollë e vathë manxhare/Hanko mos shko nëpër gurrë/Se s’më del na mentë kurrë/Qafëgjatë leshra drudhë/Kur del te porta në udhë/Vete në çezmë e mbush ujë/Pse s’na flet o mori ftujë..”, që edhe pse duket si këngë lirike, e komentuar nga Kadareja në një antologji e këngëve popullore, fakti është se brenda është dhimbja dhe lot, është qyteza e Kamenicës. Legjenda thotë se banorët e Kamenicës e braktisin qytezën të detyruar, befasisht natën, duke marrë me vete gjithçka mundën, veshje , ushqime, stema e armë, ikona e këmbana të kishës, kryqe të varreve, gurët e pragjeve. Më tej legjenda thotë se ata ikën me gemi në gadishullin Apenin në Itali krijuan fshatin e ri Kamenicë, me riorganizim të njëllojtë me pesë lagje si Kamenica që lanë në Delvinë. Popujt nuk i harrojnë vuajtjet dhe dhimbjet e mëdha, shqiptarët i përjetësojnë në këngë: “Ç’dreq e pru këtu sulltanë/Erdhi na dogji vatanë/E na vrau djemtë tanë..”. Hankua dhe Kamenica kanë një lidhje të thellë shpirtërore, ku edhe Ismail Kadareja, ky mjeshtër i madh i penës dhe njohës i folklorit “u verbua” te ky krijim plotë finesë popullore. Vaji dhe gulçet e shpirtit për qytezën e Kamenicës nuk rreshtin as pas tre shekujsh. Delvina mund e duhet ta “zgjojë” këtë qytezë për sot dhe për të ardhmen këtë atraksion turistik delvinjot.
Historia dhe shënimet janë “më shumë se gjysma e betejës”, por me vështrim nga e ardhmja
Delvina ka nxjerrë figura të larta të pushkës, jataganit dhe të penës. Ata i ka rritur dhe “vaditur” flladi i kujtesës historike ndër breza, por mbi të gjitha arsimimi, dija e progresi. Ndërkohë që kjo është më se e vërtetë pasi Shën Agustini thoshte: “Kujtesa është një rojtar i pakujdesshëm i mendimit..”, prandaj, mbante shënime në biseda të rëndësishme që t’i ruante në kujtesë. Është kjo arsyeja që një filozof francez shkruante: “shënimet janë më shumë se gjysma e betejës”. Prandaj edhe ne shkuam në Delvinë, sepse “historia nuk është një “vakëf” i aristokracisë”, por me bindjen për ta lexuar vetë fjalën “histori” të Delvinës, që me të drejtë e quajnë “pyet një dëshmitar të gjallë”, pra pyet dokumentet arkivore dhe mbi të gjitha jetën që pulson sot. Karvanët e dikurshëm kalonin në një qafë-kala natyrore në Skërficë, dikur “Qafa e Erës”, kjo qafë që sot kalohet lehtësisht përmes një tuneli 1316 metra një rrugë strategjike, e cila u përurua më 2 korrik 2022 me këngë labe. Është kjo rrugë e ka zanafillën tek intelektualët e Shoqatës “Fushëbardha”, që mundësuan nxjerrjen e VKM-së nr.272, datë 28.4.2005, “Për disa ndryshime në Vendimin nr.405, datë8.1.1996, të Këshillit të Ministrave për administrimin e rrjetit rrugor kombëtar dhe rrjetit rural të RSH-së, të ndryshuar”, ku përmes këtij Vendimi të kryeministrit Fatos Nano, rrjetit rrugor kombëtar i shtoheshin 30km rrugë në drejtimin Ura e Kardhiqit-Fushëbardhë-Delvinë. Ishte dhe mbeti një zgjidhje me vlerë të shumanshme.
Ndërkohë, fokusi i Bashkisë Delvinë synon konsolidim në rrugëtimin e vështirë të përmirësimit infrastrukturor, të zhvillimit ekonomik, shërbimet publike e administrative; zhvilliminbujqësor, blegtoral dhe turizmin, zhvillimin rural, pyjet e kullotat, zbutjen e erozionit demokratik, menaxhimin dhe zhvillimine krejt zonës nga qyteti deri në të 17 fshatrat e bashkisë së Delvinës. Hedhja e vështrimit tek “turizmi malor, turizmi kulturor dhe turizmi e panairi i eventeve”, do të ishte streha e qetë e turizmit të lodhur dhe të përzhitur të bregdetit. Sigurisht milionat e turistëve të huaj që bujnë në vendin tonë do të gjenin edhe në Delvinë atë qetësi, mrekulli e peizazh të munguar si në parajsë, por edhe kulinari të pakrahasueshme për produktet bio. Vlerat, aset historike e kulturore i gjejmë në muzeun e Delvinës, por dhe në pasuritë e shumta të zonës.
Delvina e historisë së madhe nga antikiteti në shekujt e perandorive romake, bizantine dhe osmane ishte ndër më të njohurat gjatë Rilindjes sonë Kombëtare me bij të pushkës, jataganit e dyfekut, me bij të mençurisë që luajtën roltë rëndësishëm në historinë e vendit. Delvina është atraksioni më kombinues i maleve e kodrave me anën e detit vetëm disa minuta larg.
Delvina, është qyteti i trashëgimisë së lashtë dhe mrekullisë së natyrës. Delvina është mirëseardhëse për vizitorët, me pamje fisnike dhe aristokrate e vendosur mbi një pllajë malore, në qendër të rrugëve kryesorë të jugut, pranë detit në verë, pranë dëborës në dimër, një destinacion i shkëlqyer turistik në çdo kohë dhe në çdo stinë të vitit. Delvina është e pasur në traditë, njerëzore, e besës dhe e shpresës, e njohur në Shqipëri si “atdheu i sazeve”, klarineta, violina e sazet rrjedhin në gjakun e popullit të qetë delvinjot, ndërsa kënga polifonike labe e Ajet Dukës tund skenat dhe kalatë e festivaleve, si më brilantet e këngës labërishte. (Albspirtit).
