Nga Frank Shkreli/

Përshëndetje dhe gëzuar 17-Vjetorin e Pavarësisë së Republikës së Kosovës. Të nderuar Dr Paulin Marku dhe Fabjola Gjinaj (Marku) bashkthemeluesë të shkollës shqipe, “Gjergj Fishta” në Long Island të Nju Jorkut ju falënderoj për ftesën për të marrë pjesë në organizimin tuaj me rastin e Ditës së Pavarësisë të Republikës së Kosovës. Me pamundësi për të marrë pjesë, e ndjeva detyrim moral që të pakën tu dërgoj një përshëndetje vëllazërore me këtë rast. Njëherazi dua t’ ju uroj punë të mbarë dhe bekime për veprën tuaj atdhetare e fisnike — për hapjen, më heret, të Shkollës Shqipe “Gjergj Fishta” në Long Island. Emër më madhështor nuk kini mund me gjetë për shkollën. U lumtë! Urime dhe mirënjohje të gjithëve, ty Dr Marku, bashkthemelueses dhe mësueses Fabjola Marku dhe bashkpuntorëve tuaj, për këtë nismë patriotike në shërbim të komunitetit shqiptaro-amerikan në Long Island të Nju Jorkut.

Siç tregon edhe ky organizim sot në shënim të Ditës së Pavarësisës së Kosovës, duket se Dega Vatra Long Island me Shkollën “Gergj Fishta” do jetë diçka më tepër se thjeshtë një shkollë për të mësuar gjuhën shqipe brezave të fëmijve të lindur e të rritur në Amerikë. Është për tu vlerësuar dhe admiruar misioni që me ndihmën e Degës së Vatrës në Long Island, i kini përcaktuar shkollës “Gjergj Fishta”, misionin: “Që të shërbejë si njësi shpirtërore, edukative, patriotike, kulturore e komunitare për bashkimin e shqiptarëve në Long Island.” Punë të mbarë në këtë mision të shenjtë e patriotik!

Të nderuar pjesëmarrës, sot Republika e Kosovës dhe mbarë Kombi shqiptar festojnë 17-vjetorin e shpalljes së Pavarësisë. Në këtë ditë të shenjtë të 17-vjetorit të Pavarësisë së Kosovës që pasqyron dhe realizon një ëndërrë shekullore të vullnetit të lirë të Kombit shqiptar — na kujtohen fjalët e At Gjergj Fishtës: “Ma mirë n’vorr me u kja për mallë / se nën shkja me ndejë për t’gjallë.” Por në veshët tonë sot tingëllojnë gjithashtu edhe fjalët e Naim Frashërit: “Bota që kur është zënë — Shqipëria gjallë ka qenë.”

Të nderuar miq — Në këtë ditë të shënuar për Kosovën dhe për mbarë Kombin shqiptar — në 17-vjetorin e Pavarësisë së Republikës së Kosovës — le të kujtojmë dhe të përulemi me nderim e respekt para RILINDASVE TË VËRTETË TË KOMBIT, duke filluar me Gjergj Kastriotin-Skenderbe në Lezhë, Abdyl Frashërin në Prizren, bashkë me zbritjen në Vlorë të Ismail Qemalit, Luigj Gurakuqit, Pandeli Cales, Isa Boletinit, e të tjerëve. Në veshët e çdo shqiptari të vërtetë kudo, sot, veçanërisht, jehon edhe kushtrimi i Presidentit historik Ibrahim Rugovës dhe i Adem Jasharit por edhe i Bajram Currit, Ded Gjon Lulit, Mihal Gramenos dhe i Çerçiz Topullit dhe i heronjëve më të ri të Kombit që kanë dhenë jetën në luftën për liri e pavarësi të Dardanisë së lashtë e Kosovës së re. Shqiptarët janë ndër të parët e njerëzimit, me një histori të gjatë e cila është e shkruar me penë, por edhe më shumë – ajo histori është shkruar me gjak – që ajo tokë shqiptare të mbetet shqiptare.

Në këtë ditë të pavarësisë, urimet më të përzemërta Kosovës edhe për zgjedhjet e fundit demokratike me shpresën për një angazhim të vazhdueshëm për të çuar përpara paqën, drejtësinë dhe begatinë për popullin e Kosovës si dhe tërë rajonin e Ballkanit Perëndimor”, sepse, ndërsa festojmë këtë përvjetor sot – duhet të jemi të vetdijtur se çdo gjë, “Bacë nuk është Kry”. Shqiptarët duhet të ndigjojnë edhe ushtimën e kushtrimit të At Gjergj Fishtës për realizimin e shpresave të pa realizuara: kushtrimin për përjetësimin e ëndërrës shekullore të shqiptarëve:

SHQIPNIA E LIRË

Po, por nesër, me ndihmë t’Zotit,

Do ta bajmë prap Shqipni t’lirë

Prej Prevezet m’Leqe t’Hotit,

Prej Tivari në Manastir,

Edhe Flamuri Shqipnisë

Si flakë mnijet e Perëndisë

Do t’valvitet në Kaçanik.

Bashkshortja e Heroit Kombëtar Agim Ramadanit, Zonja Shukrije Ramadani, ka thenë se bashkshorti i saj çdo herë që nisej për në front të luftës kundër forcave terroriste serbe merrte me vete Lahutën e Malësisë të At Gjergj Fishtës, për frymëzim në luftën heroike të Kombit shqiptar për çlirimin e Kosovës nga hordhitë serbe.

500-vjet Kosova priti! At Gjergj Fishta duhet patjetër ta ketë vendin e vet, të merituar jo vetëm në Shqipëri por edhe në Kosovë dhe anë e mbanë trojeve shqiptare!

Duke u falënderuar për durimin ju përcjell edhe njëherë gjithë ju urimet e mia më të përzemërta Republikës së Kosovës, të gjithë pjesëmarësve të mbledhur aty dhe shqiptarëve anë e mbanë botës, këtë ditë të madhe për Kosovën dhe mbarë Kombin shqiptar.

Përzemërsisht, Frank Shkreli

Ndue Dedaj

Gazeta Panorama/

Po t’i rendisësh arritjet e moteve të fundit të shqiptarëve në Mal të Zi, në pamje të parë të duket se gjërat kanë shkuar vend për vend. Dy komuna shqiptare, Ulqini dhe Tuzi. Disa shkolla shqipe, në Ulqin, Tuz e deri në Rrozhajë. Media vizive e audiovizive në shqip. Deputetë dhe këshilltarë shqiptarë në institucionet malazeze. Ministra shqiptarë në qeveritë e Malit të Zi dhe kryeministri me origjinë shqiptare, Abazoviç. Konsullata e Shqipërisë në Ulqin. Koloni piktorësh në Plavë. Panairi i librit dhe libraria shqipe në Ulqin, shtatorja e Skënderbeut në Tuz, revista “Koha Javore” në gjuhën shqipe në Podgoricë etj.. Projekti i urës së re mbi Bunë, që lidh Ulqinin me Velipojën etj..

Por, realiteti i prekshëm social, kulturor dhe arsimor nuk është si dukja e jashtme, që nuk i mungon mveshja propagandistike. Studiuesit kanë vënë re se ndërsa tkurret popullsia shqiptare, ajo rritet në diasporë, sidomos në Amerikë, ku ka disa fondacione dhe shoqata që japin ndihmesë për vendlindjen, si “Don Simon Filipaj”, “Plavë e Guci”, “Malësia e Madhe”, “Kraja”, “Ulqini”, apo “Nora e Kelmendit” etj.. Ndër organizimet më ndihmesën e diasporës është dhe veprimtaria e përvitshme, “Logu i Bjeshkës” që zhvillohet në verë në Qafën e Predelecit në Kelmend, festivali i folklorit burimor mbarëkombëtar, çdo dy vjet, në burimet e Vitojës së Hotit etj..

Emigracioni i shqiptarëve në këtë shtet kulmon në vitet ‘70, duke iu bashkuar dhe shqiptarët pjesës tjetër të Malësisë së Madhe pas 1990-ës. Sabina Osmanoviç, në artikullin e saj “Diaspora shqiptare nga Mali i Zi, si forcë ekonomike dhe politike”, publikuar në revistën “Lemba”, sjell një dinamikë në rënie të popullsisë shqiptare, mbështetur në të dhënat e Entit për Statistika (MONSTAT), ku sipas regjistrimeve të vitit 1923, numri i shqiptarëve ishte 30 978 (4.97%), afërsisht sa ç’kishte Mirdita administrative në vitin 1990. Dhjetë mijë banorë të kombësisë shqiptare në tridhjetë vjet e kanë lënë vendin nga viti 1991, kohë kur në Mal të Zi rronin 40.415 (6.57%) shqiptarë. Ruajtja dhe kultivimi i çdo vlere etnike shqiptare është një përparësi e faktorit kulturor në Malin e Zi, por mbase jo sa duhet dhe e partive politike (sipas shqiptarëve atje), të cilat janë mjaft të “zëna” me agjendën e tyre politike.

Ajo çka ne kemi kuptuar është se atje kërkohet të bëhen jo vetëm gjërat e mëdha, si festat, koncertet, panairet, dokumentarët, përmendoret etj., por në radhë të parë ato të gjërat e “vogla”, të padukshme, që i drejtohen moshës më të re, fëmijëve të shkollave, të cilët marrin njohuri të pamjaftueshme e të cunguara për gjuhën, letërsinë, historinë, gjeografinë, artin dhe kulturën shqiptare. Me fjalë të tjera, synohet për më shumë “shqip” e shqiptari ndër shqiptarët e Malit të Zi, çka është një e drejtë themelore e tyre dhe njëherësh pasurim i diversitetit kulturor në republikën fqinje. Mësuesit prej vitesh kanë vënë në dukje se tekstet mësimore në përdorim në shkollat ku mësimi zhvillohet në gjuhën shqipe në Mal të Zi kanë jo pak mangësi.

Shkrimtari Anton Gojçaj, mbikëqyrës për lëndët mësimore Gjuhë Shqipe dhe Letërsi, pranë Entit për Shkollim në Podgoricë, ka trajtuar gjendjen e teksteve shkollore të letërsisë për shkollën fillore në gjuhën shqipe. Rreth këtyre problematikave është diskutuar dhe në Këshillin Kombëtar të Shqiptarëve në Malin e Zi etj., teksa vite më parë projekti “Të lexojmë shqip” qe përkrahur edhe nga Fondi për mbrojtjen dhe realizimin e të drejtave të pakicave atje. Këtë fillimshkurti shkuam në Ulqin me Dom Nikë Ukgjinin, që ka shërbyer herët si famullitar në Guci (1982 – 1995), në gji të Alpeve Shqiptare dhe së voni në kishën e Shëngjergjit, në anë të Bunës dhe Adriatikut.

Përpos se një misionar shpirtëror prej më shumë se dyzet vitesh, ai është dhe një misionar kombëtar i devotshëm, prandaj është kënaqësi që të mes mes shqiptarëve të trojeve me të. Historiani Ukgjini kësaj here foli me miqtë e tij gazetarë, pedagogë, juristë etj., rreth idesë së hedhur nga ai që më parë, mbi mundësinë e hartimit të një teksti mësimor ndihmës në shqip për orët në dispozicion të mësuesve të Historisë në shkollat e Malit të Zi.

Ata ishin Arlinda Osmani, drejtore e librarisë “Ulqini”, veprimtari Zef Kovaçi, avokati Loro Markiç, gazetarët e njohur Ali Salaj dhe Ismet Kallaba, si dhe Bardhok Pulaj nga Lezha, ish-drejtor rajonal i arsimit. Studiuesi Nail Draga i ka mëshuar me kohë idesë së hartimit të programeve mësimore të veçanta për lëndët e identitetit kombëtar, duke i quajtur ato si pikat më nevralgjike për shkollat me mësim në gjuhën shqipe. Përpjekjet për një tekst historie plotësues janë në vazhdën e një nisme të mëparshme, që po shkon drejt realizimit, atë të hartimit të teksteve të kësaj natyre të gjuhës, letërsisë dhe arteve etj.. Nisma të tilla burojnë nga rekomandimet e Bashkimit Evropian për një sistem arsimor sa më të frytshëm në shtetet me kombësi të ndryshme.

Duhet shënuar se krahas autorëve vendës të teksteve të gjuhës dhe letërsisë për shkollat e niveleve të ndryshme, si Rrok Gjolaj, Haxhi Shabani etj., janë përfshirë edhe autorë nga Shkodra, si profesorët Bahri Beci, Ardian Marashi, Zija Vukaj etj., ndërsa redaktor i tyre është shkrimtari dhe përkthyesi Dimitrov Popoviç. Ndërkohë, Abetarja që përdoret është ajo gjithëkombëtare. Dom Nika sensibilizon për përmirësim të programeve shkollore në shqip, që nga panairi i librit në Tuz, më 10 shtator të vitit 2024. Ai së bashku me mikun e tij, konsullin e Nderit të Austrisë Gjergj Leqejza, këtë çështje e kanë ngritur edhe në rrafshin diplomatik. Në të njëjtën kohë është punuar dhe për hapjen e një librarie me libra shqip në Tuz, ku siç dihet ka shërbyer një nga albanologët me të shquar, At Vinçens Malaj, studiuesi i Kuvendit të Arbnit 1703, At Kolë Berishaj etj.. Komuna e Tuzit e ka të bollshme hapësirën në shtëpinë e Kulturës për librarinë, pse jo, edhe për të “strehuar” aty Muzeun e Malësisë, që krijuesi i tij i moshuar Shtjefën Ivezaj e mban në shtëpinë e tij mbushur plot e përplot me relikte të hershme. Tuzi, gjithashtu, ka dhe një “muze” në natyrë, apo monument të rrallë kulture në botën shqiptare, varrezën autentike të Vuksanlekajt, që jo vetëm nuk është studiuar siç e meriton një objekt i tillë i përveçëm, duke mbetur “memece” për shkencën, banorët dhe turistët, po as nuk ruhet si një trashëgimi e shqiptare e dorës së parë. Në Tiranë, ku nuk mungon asgjë dhe ku nuk kërkohet ndonjë leje e posaçme shtetërore, nuk dimë të dalë ndonjë revistë, aq më tepër e ilustruar dhe katër herë në muaj, si “Koha Javore” në Podgoricë, që botohet që nga viti 2002, e themeluar nga Kuvendi i Malit të Zi, me rubrika të larmishme nga aktualiteti, kultura, diaspora dhe tradita shqiptare.

Redaktori përgjegjës i saj, Ismet Kallaba, njëherësh pedagog i gazetarisë në Universitetin e Shkodrës, pati mirësinë të na sajdiste me numrat e fundit të muajit janar. Revista tjetër “Lemba” – për shkencë, kulturë dhe art – botohet nga Shoqata e Artistëve dhe Intelektualëve “Art Club”, me kryeredaktore Sabina Osmanovoq. Po ashtu revista “Malësia”, tashmë vjetore, ka qenë një tjetër zë i shtypit shqiptar në Malin e Zi. Doemos që kanë ndodhur ndryshime ndër shqiptarët e Malit të Zi, por ndryshimi i pritur nuk ka ndodhur. Faktet shpesh i përmbysin frazat e rrumbullakosura diplomatike – në libraritë e Podgoricës nuk gjen libra shqip. Si është e munduar? Më e pakta, 5 për qind duhet të ishin shqip. Kështu, duket sikur kryeqyteti malazez u thotë shqiptarëve, rrini atje në provincë ju, në Ulqin, Tuz, Plavë e Guci etj. se këtu jemi ne.

Dërgoi për botim: Dom Nikë Ukgjini

Intervistë e shkrimtarit Visar Zhiti,

dhënë gazetarit Liridon Mulaj

në “Gazeta Si”

1. Shteti i Illinois-it në ShBA ka shpallur datën 28 Janar si Ditën e Lirisë në nderim të figurës tuaj si një zë kundër shtypjes dhe regjimit. Cilat janë ndjesitë tuaja?

Më vjen mirë për ndjesitë e të tjerëve, do të thosha, që e çmojnë lirinë e tjetrit si pjesë të lirisë së tyre. Siç duket liria e vërtetë është kur është e të gjithëve bashkë. Edhe pse Dita e Lirisë nuk u shpall në atdheun tonë, – po më thoshin, – ku mua dikur m’i morën liritë të gjitha, kur dhe atdheu vetë nuk ishte i lire, – po u thosha unë, – dhe aty më hodhën në burg, ku gjeta qindra e mijëra të tjerë, kundërshtarë dhe heronj që iu kundërvunë diktaturës, dhe nga aty u liruam, – dhe po vazhdonim të thoshim, se larg, shumë larg shpallet Dita e Lirisë, në një shtet tjetër të një vendi të madh, ku liria është princip dhe realitet. 

E përsëris, më erdhi mirë. E çmoj se ashtu si juve, u bëri përshtypjeve dhe shumë e shumë të tjerëve. 

 Po ju them, nuk nisi me mua, as e kisha menduar ndonjëherë, por nga të rinj si ju, ia arritën të ishte dhe një ditë e tillë në nderim të vuajtjes njerëzore të dheut amë, të qendresës ndaj së keqes në dheun amë. 

Më kanë shkruar të rinj si ju që në Proklamatën e Governorit të shtetit të Illinois-it, zotit JB Pritzker, kanë gjetur se aty bëhet fjalë dhe për lirinë e poezisë, po aq e rëndësishme sa liria e njeriut. Kështu bashkë të dyja, a nuk është një mrekulli?    

2. Pse Shqipëria nuk e ka një ditë të tillë? A mendoni se është bërë pak nga shteti shqiptar në gjithë këto vite për të përkujtuar ata njerëz që humbën jetën burgjeve?

Që pse Shqipëria nuk e ka një ditë të tillë, më trishton që bëhet kjo pyetje, e çmoj guximin tuaj, por nuk duhet t’i përgjigjem unë, por Shqipëria, ata që janë në krye. 

Ditë të lirisë duan njerëz të lirë dhe kulturë lirie të përbashkët, po edhe poezi jete. Po i përmend të dyja se e mësuam nga Proklamata. Shqipëria jonë vjen nga traumat e mëdha të diktaturës dhe nga një Realizëm Socialist, që më shumë se një metodë letrare, ishte antiletërsi.

Më lejoni të tregoj diçka që më duket domethënëse, se kur një shkrimtar dhe përkthyes që e njohim, shkruajti me dashuri dhe vlerësime një ese për poezinë e dikujt që kishte dalë nga burgu, një tjetër, që s’e di a e njihni, bëri një kundër-ese po atë ditë, flakë për flakë si revolucionar, gabim, shkruante i zemëruar, ç’është kjo, thyhej rutina, atij i dukej se e ndjejnë për detyrë të mbronte shokët (?!), pra ishin të tjerë shokët e tij dhe si në shumëçka që shkruan ai, ndjehej fryma e përçarjes si dhe e përçartjes, instiktivisht i dilte për zot socrealizmit të tij. 

Një inat të tillë shfryrës më duket se kanë ditët tona, ditë robërie ende. 

Liria është dhe dashuri dhe kulturë. Thënë troç, Shqipëria jonë ecën drejt lirisë duke patur në krye më shumë nga ata që ishin kundër lirisë. Na ka mbetur shumë nga ai terri i shpellës së Platonit, edhe pse tashmë kaluan 3 dekada nga rënia e perandorisë komuniste dhe ndryshimi i sistemit në vendin tonë, nga diktaturë në pluripartitizëm dhe demokraci. 

Ju më pyesni: “A mendon se është bërë pak nga shteti shqiptar në gjithë këto vite për të përkujtuar ata njerëz që humbën jetën burgjeve?” 

Prapë, mendoj se shoqëria sot duhet t’i përgjigjet kësaj pyetje. Unë jam njëri nga ata që e humbëm jetën burgjeve. Ende nuk kanë varre të pushkatuarit… Demokracisë shqiptare sot i mungon fryma e atyre që e ëndërraun atë dhe u sakrifikuan për ditën e lirisë. 

   .

3. Edhe ju si çdo i dënuar , i njihni persekutorët tuaj. Disa prej tyre janë gjallë. Sipas jush si mund të mbijetojnë letrarisht në një shtet edhe persekutori edhe viktima?

Unë do të thosha: “edhe persekutori edhe i persekutuari”, se shpesh nuk janë thjesht viktima, por dhe disidentë, kundërshtarë, të dënuar burgjeve deri në martirizim.Madje janë liderë morale dhe shenjtër. 

Dhe, nëse e kam kuptuar saktë pyetjen, të mbijetuarit letrarisht, pra në letërsi, e mendoj të arrirë, me kohë dhe përherë. Le të kujtojmë “Iliadën” ashtu janë bashkë, mbijetojnë njëlloj dhe ata që mbrojtën Trojën dhe ata që e dogjën dhe Troja u bë më e forte, kur s’ishte.  Edhe te Shekspiri bashkë janë vrasësit, të vrarët, fantazmat, të dashuruarit të vdekur e të gjallë, ashtu si aktoret mbasi mbaron shfaqja, jashtë teatrit, edhe te Kafka, që e kemi më pranë a jemi më brenda librave të tij. etj, etj.

Edhe në librat tanë bashkë janë, ish të burgosur, oficerë burgu, komunistë, të traumatizuar, ish të internuar, spiunë, ish poetë, kritizerë të realizmit demokratik, të pa shtëpi, me shumë pallate, të ikur, të ikur nga mendë, studentë në metropolet e botës, trafikantë, vrasës modern, fantazma moderne, punëtori që kthehet në mbrëmje në familje, etj, etj. 

Po, po, i njohim persekutorët tanë, Liridon, shumë gjallë janë të gjithë. Edhe ashtu si realisht, edhe letrarisht mund të mbijetojnë dhe brenda një shteti . 

Jeta i jep letërsisë dhe merr prej saj, edhe letërsia merr nga jeta dhe i jep asaj, janë dy domosdoshmëri, dy jetë që bashkëjetojnë. Edhe duke u bërë një shpesh… 

4. Letërsia e kujtesës sipas jush a i ka tashmë emrat simbol të saj të cilët kanë bërë bashkë nivelin estetik me pervojën. Kujtoj këtu se pas rënies së sistemit diktatorial, të gjithë nisën të shkruanin përvojat e tyre. Për ta riformuluar, a duhet të ketë dhe kjo lloj letërsie përfaqësuesit e saj më të denjë? 

E shoh me interes shqetësimin tuaj. Shpesh  është folur për atë që edhe ju po e quani “letërsi e kujtesës”. Sipas meje e gjithë letërsia, e përsëris, është e kujtesës.  Me këtë emërtesë  siç duket, donin të dallonin jo vetëm memoaristikën, por veçanërisht veprat e autorëve që erdhën nga harresa e qëllimtë, nga pamundësitë, nga burgjet dhe internimet. 

Unë e shoh si pjesë të së tërës, letërsi shqipe. Që për fat solli vepra madhore, poezi dhe prozë dhe eseistikë.

Pas rënies së sistemit diktatorial filluan të shkruanin dhe ata që s’mundeshin ose nuk lejoheshin gjatë diktaturës, është e drejtë e gjithkujt, por nuk besoj se kanë shkruar “të gjithë”, por nga “ata që dinin” për të gjithë… 

 Në qoftë se do ta quanim për arsye studimi ‘letëri tjetër” siç thuhet dhe “Shqipëria tjetër”, atë letërsi që erdhi nga burgjet dhe internimet, unë jam nga ata që besoj se ajo i solli letërsisë shqipe të vërtetat e mungura, madje dhe moralin dhe kujtoj shpesh një porosi të Franz Kafka-s që nuk ka letërsi të madhe pa të vërtetën dhe moralin.    

 . Kjo është e gjitha. Nuk duhet ndarë letërsia e as përçarë. Dhe patjetër që i meriton përfaqësuesit e saj më të denjë letërsia shqipe dhe, për fat, i ka ata.. 

5. Jeni etiketuar shpesh si Primo Levi shqiptar pavarësisht se ju vuajtët në vendin tuaj dhe nga njerëzit tuaj. Sa e vështirë ka qënë të mbani këtë staturë, Visar? 

Kjo që më thoni, më huton disi. E di Primo Levin, vuajti kampet e përqendrimit nazist në kohë lufte, 4-5 vjet,  ndërsa ne holokaustin tonë e vuajtëm gjysmë shekulli në kohë paqeje, të një paqeje të keqe  që siç e thatë dhe ju, në vendin tonë dhe nga njerëzit tanë.

Unë them shpesh që ne u munduam të mbeteshim njerëz, edhe kur nuk lejohej, atje ku ishte e pamundur. A ia dolëm? Përgjegjësia është dhe për të tjerët…

6. Edhe një pyetje që e kam bërë dhe herë tjetër, çfarë do të thotë të emigrosh në këtë moshë dhe me këtë status? 

Do të thosha se ka ngjarje, rrethana dhe kushte, dëshira dhe pengesa, pengje, ëndrra dhe ikje, etj, dhe jo moshë të paracaktuar për ato..Vërtet unë shkova të jetoj në SHBA në atë moshë, kur zakonisht kthehen… dhe e kam treguar pse, kur as unë nuk e di saktë.

Mosha ndryshon si në atdhe dhe në emigrim, po aq njëlloj dhe jo njëlloj, mund të thinjesh brenda një nate ose të rinohesh befas apo ndjehesh pa moshë, pa status gjithashtu. 

Liridon, Mosha është kohë, ndoshta nuk është koha që ikën por ne. Statusin e kuptoj si gjendje. Nuk është e pandryshueshme, qoftë dhe si poezitë, si karrierë a si marrëdhënie, … por më i sigurti dhe më i vërteti, madje i përjetshëm  është statusi: njeri.

Shpesh ngjarjet, copat e jetës, nuk pyesin për moshë e status, i ke kërkuar dhe vijnë, edhe kur nuk e pret. 

Që të jem më pranë pyetjes tuaj, sinqerisht unë nuk ndjehem i ikur nga vendi im, aq më tepër nga gjuha ime, nuk mund, thjesht jam shpërngulur në një shtëpi tjetër, në një breg tjetër, do të thosha, të vetes. Dhe nuk po përsëris atë që thonë shpesh që mund të jesh më emigrant në vendin tënd, etj, etj. 

Ç’do të thotë të emigrosh? – më pyesni ju. Jetë, ju them. Që aq sa ç’e bëjmë, edhe na bën. Ndoshta shtojmë ca drita a ndryshojmë një trishtim apo fashot e një plage në shpirt…

7. Pse shqiptarët presin kaq shumë nga Amerika? Ju jetoni atje dhe mund të na jepni nje definim të kësaj pyetje.

Do të duhej përgjigje institucionale. Nuk besoj se kam një definicion  a për të thënë më shumë se bashkatdhetarët e mi në përgjithësi, por duke qenë dhe gazetar po flas si ata  se ne si popull e duam Amerikën si aleatin jetik, mbështetës të kauzës kombëtare. Kur jemi kërcënuar nga historia për ndarje të metejshme, pikërisht SHBA i ka ndaluar duke patur si princip mbrojtjen e kombeve të vegjël, ndërsa diaspora shqiptare në Amerikë ka patur mundësitë dhe bashkëpunimin qe të bëhet si një qeveri e Shqipërisë në mërgim. SHBA mori pjesë në dy Luftrat botërore, mbajti anën e drejtë të historisë, i fitoi ato duke bërë historinë e re të botës. Perandoria Komuniste dhe diktaturat e saj ranë, sepse SHBA iu kundërvu dhe u përball me totalitarizmin dhe regjimet shtypëse dhe u bë arritja më e madhe dhe kampion i lirive dhe i të drejtave të njeriut dhe popujve, i mirëqenies, i superfuqisë, edhe kozmike, ndërkaq e mbështeti Shqipërinë tone fuqimisht të ndërtonte demokracinë, e bëri dhe antare të NATO-s dhe së fundmi u bë dhe shpëtimi i Kosovës, gjysmës së Kombit tonë.  Shqiptarët presin nga Amerika mbështetjen për stabilitetin politik, zhvillimin ekonomik, integrimin euroatlantik dhe forcimin e institucioneve demokratike. Kur ia dalin të emigrojnë në SHBA, prekin një ëndërr, të ardhmen e fëmijëve të tyre, shkollim, kulturë, siguri. Ndërkaq nga Amerika mësohet se zhvillimi i vërtetë vjen vetëm nga vetvetja, kur bëhesh një shoqëri të përgjegjshme. Më lërë të shtoj se poezinë tonë do ta bëjmë ne. Tanke për mbrojtje do marrim nga jashtë, por romanin shqiptar prapë do ta bëjmë ne. Shqipërinë e kanë bërë shqiptarët dhe duhet ta ruajmë me dashuri.…  

8. Si nis dhe mbyllet një ditë e juaja? Amerika apo Shqipëria e nxisin më tepër nevojën për të shkruar?

Nuk besoj se ka ndonjë gjë me interes për t’ua treguar të tjerëve. Dita ime është imja. Jetojmë në Çikago tani, përballë kemi liqenin e madh, më i madh se Adriatiku dhe Joni bashkë, është më i madhi në botë, nga aty lind dielli, sikur del nga ujërat mahnitshëm, por ka dhe ditë me mjegull dhe gri, ka dhe akull, vendet e varkave dhe motorskafeve janë bosh tani, mërzia këtu është më solemne dhe dielli përëndon pas grataçieleve, që teksa ndezin morinë e dritave, ato duken sikur kanë copëtuar dieje…

Ç’t’ju them, ende shkruaj poezi, edhe rruges më ndodh. Shkoj librarive, por lexoj më pak, me time shoqe, Edën, shohim ekspozita, ndjekim dhe koncerte, opera, kthehemi dhe tek vendet ku kemi shkuar dhe me djalin tonë, Atjonin e vogël, marrim pjesë në meshat e së dielës në kishë, kemi vajtur në shtëpitë që ka themeluar shenjtja Nënë Tereza në Çikago, kemi ndjekur dhe gjurmët e shkrimtari çam këtu, Bilal Xhaferri. Shkruaj artikuj për gazetat, etj. 

Takohem me bashkatdhetarë, e kam treguar, këtu ka nga të persekutuarit, por po aq dhe nga ata që kanë qenë me persekutorët, Amerika na bashkon, por çuditërisht një pjesë e ruajnë nostaligjinë për atë kohë e sistem, kur ndjeheshin të begenisur, protagonistë dhe ofensivë, edhe këtu pëlqejnë marrëdhëniet, si të thuash, në celulë dhe duan të përvetësojnë atë traditë patriotike dhe kulturore të shqiptarëve më të hershëm, të Konicës dhe Nolit dhe Arshi Pipës, etj, ka të rinj të mrekullueshëm, që duan atdheun e prindërve të tyre, gjuhën, nërkohë kanë arritur maja si amerikanë, etj, etj. 

Dëshirën për të shkruar nuk besoj se ma ka dhënë Shqipëria dhe nuk besoj se mund të ma heqë apo shtojë Amerika.… 

9. Shkrimtarët janë dhe qënie politike ndaj dua me patjetër t’jua shtroj këtë pyetje. Zgjedhjet po afrojnë në Shqipëri. A mendoni se ka ende alternativa apo historia mbetet e njëjtë për ne? Dy forca politike që sfidojnë njëra tjetrën? 

Çdo njeri është qenia politike, Aristolteli thoshte se “është kafshë politike” (zoon politikon), i angazhuar në çëshjtet e polis-it, qytet-shtetet e atëhershme. Mua më vjen rëndë të them se shpesh ne bëjmë “politikë kafshësh”, të angazhuar në përvetësimin e shtetit.

Gjithmonë ka alternative, historia nuk mendoj se mbetet e njëjtë për ne, por shpesh mbetemi ne në vend, madje ecim dhe mbrapsht. Dy forcat politike, më shumë se sa sfidojnë njëra tjetrën, më duket se pengojnë dhe shtyjnë njëra-tjetrën për më keq..

Është e domosdoshme një rilindje tjetër, jo si kjo e tanishmja, por e fuqishme, e zanafillës naimjane, që thoshte “lind nga perëndon”, me fuqinë e kulturës së demokracive perëndimore, koniciane dhe at-fishtjane për ne, me atë frymë dhe dashuri të martirëve, të atyre që u përndoqën dhe të studentëve sot në metropolet e botës, etj, etj. 

Unë ju thashë se të rinj si ju janë ata që arritën të kenë një Ditë Lirie emblematike në Shtetin e Illinoisit, kanë emra të bukur si yti, Liri-don, ja, është Edon Shaqiri, president i Komunitetit Shqiptar aty, bashkë me skuadrën e tij dhe me Sonila Sejdaras, presidente e organizatës Care for Albania/ Kujdesu për Shqipërinë, që me shoqet dhe shokët e tyre të shumtë në SHBA dinë dhe si të votojnë, shembull se ne së bashku mund dhe duhet të bëjmë që ditët tona të gjitha të jenë të lirisë.

E shtune, 08.02.2025, 09:00 PM

INTERVISTË ME GAZETARIN DHE PUBLICISTIN SHQIPTARO-AMERIKAN FRANK SHKRELI

EKSKLUZIVE NGA GËZIM MARKU

Frank Shkreli e nisi karrierën e tij gazetareske që në rini, gjatë studimeve në Kolegjin Lehman, ku shkruante për gazetën e institucionit dhe ishte anëtar i këshillit redaktues të revistës ‘Jeta Katolike në New York’, nën drejtimin e Mons. Zef Oroshit.

Karriera e tij gazetareske merr hov të rëndësishëm në vitin 1974, kur ai udhëton për në Washington, DC dhe fillon punën si gazetar dhe redaktor në seksionin shqip të “Zërit të Amerikës”, një pozicion që mban deri në vitin 1984. Në vitin 1984, Shkreli u emërua shef i seksionit shqip në këtë institucion, pozicion që e mbajti deri në vitin 1985. Udhëtimi i tij në Washington dhe puna në Zërin e Amerikës ishin një moment kyç që ndryshuan përgjithmonë jetën e tij profesionale.

Nga viti 1985 deri në vitin 1990, Shkreli shërbeu si këshilltar i lartë programacioni në Drejtorinë Europiane të “Zërit të Amerikës”, ku mbikëqyrte programet për 18 gjuhë të ndryshme drejtuar vendeve komuniste të Europës Lindore dhe Qendrore. Pas vitit 1990, ai u emërua Zëvendës Drejtor për ish-Bashkimin Sovjetik, një pozicion që mbulonte rusishten dhe gjuhët e tjera të vendeve që sapo kishin shpërbërë Bashkimin Sovjetik. Gjatë periudhës 1994-2003, Shkreli ishte Shef i Drejtorisë Europiane (më vonë Euro-Aziatike) të VOA, ku mbikëqyrte një gamë të gjerë programesh, duke përfshirë edhe seksionin në gjuhën shqipe.

Shkreli ia ka kushtuar jetën menaxhimit dhe administrimit të mediave, fillimisht në radio dhe më pas në televizionin ndërkombëtar, përfshirë internetin. Ai ka mbikëqyrur qindra gazetarë dhe korrespondentë nga kultura dhe gjuhë të ndryshme, të cilët raportuan për botën komuniste gjatë Luftës së Ftohtë dhe për konfliktet në ish-Jugosllavi.

Në rolin e tij si Këshilltar Programacioni dhe Shef i Drejtorisë Europiane të VOA, Shkreli ka luajtur një rol kyç në zgjerimin e programeve, duke krijuar programe të reja, përfshirë gjuhët boshnjake dhe maqedonase. Nën drejtimin e tij, VOA u bë transmetuesi i parë ndërkombëtar që nisi transmetimet televizive, përfshirë programet në gjuhën serbe dhe boshnjake gjatë luftës, dhe më pas edhe programin shqip. Gjithashtu, ai luajti një rol të rëndësishëm në krijimin e degës “multimedia” të VOA.

Gjatë periudhës së Luftës së Ftohtë dhe luftërave në ish-Jugosllavi, Shkreli ishte i përfshirë në çdo vendim të rëndësishëm për transmetimet ndërkombëtare të Shteteve të Bashkuara, duke përfshirë informimin e popujve të rajonit dhe përpjekjet për të shpejtuar shëmbjen e regjimeve komuniste dhe vendosjen e demokracisë.

Përveç këtyre aktiviteteve, Frank Shkreli ishte pjesë e delegacionit të parë diplomatik amerikan në Shqipëri në vitin 1991, kur u hap për herë të parë ambasada amerikane pas 50 vjetësh, dhe gjithashtu mori pjesë në vëzhgimin e zgjedhjeve të para pluraliste të atij viti.

Pas pensionimit nga detyra qeveritare, Shkreli u bë drejtor i Këshillit Kombëtar Shqiptaro-Amerikan, një organizatë jo-qeveritare që punon për mbrojtjen e interesave të shqiptarëve në SHBA dhe promovimin e paqes dhe zhvillimit ekonomik në Ballkan. Ai luajti një rol kyç në lobimin për njohjen e pavarësisë së Kosovës nga SHBA dhe vendet aleate evropiane, një qëllim që u arrit më në fund në shkurt të vitit 2008.

Edhe pse i pensionuar, Shkreli vazhdon të jetë aktiv me komunitetin shqiptaro-amerikan dhe me çështje të interesit kombëtar shqiptar, duke shkruar për marrëdhëniet amerikano-shqiptare dhe për çështje politike dhe rajonale të Ballkanit. Shkrimet e tij botohen në media të ndryshme, si dhe përfshijnë tema të politikës amerikane dhe marrëdhënieve ndërkombëtare.

Shkollën fillore e ka kryer në vendlindje, ndërsa shkollën e mesme klasike në seminarin e urdhërit katolik të Salezianëve në Kroaci dhe Slloveni. Pas mbërritjes si refugjat politik në SHBA në vitin 1970, Shkreli ka ndjekur studimet universitare në Kolegjin Lehman të New Yorkut dhe më pas në Universitetin George Washington në Washington, DC, ndërkohë që ishte i punësuar në “Zërin e Amerikës”.

Gjatë karrierës së tij, Shkreli ka marrë shpërblime dhe dekorata të ndryshme për kontributet e tij. Ndër më të rëndësishmet janë titulli “Kalorës i Urdhërit të Skënderbeut”, dhënë nga Presidenti i Republikës së Shqipërisë, z. Bujar Nishani, në vitin 2016, “Qytetar Nderi” nga Komuna Shkrel në vitin 2011, dhe “Qytetar Nderi” i Malësisë së Madhe, në maj të vitit 2023. Po ashtu, ai është nderuar me dekoratën nga Këshilli i qytetit të Nju Jorkut për “Shërbimet e shkëlqyera dhe kontributet e çmuara ndaj komunitetit shqiptaro-amerikan dhe qytetit të Nju Jorkut”, në Ditën e Pavarësisë së Shqipërisë, në nëntor të vitit 2019.

GM: Z. Shkreli, duke ju falenderuar për gjithçka keni bërë për kombin tonë, do e fillojmë intervistën me pak histori familjare. Nga jeni me origjinë dhe kush është vendlindja juaj?

Trojet stërgjyshore të Shkrelit në katundin Amull, afër Ulqinit (lart), ku ka lindur 75 vjet më parë, më 9 qershor 1950

FSH: Përshëndetje ty Z. Marku dhe lexuesve të portalit “Zemra Shqiptare”. Të falënderoj për bashkpunimin gjatë viteve – ju jeni ndër të parët që kini botuar shkrimet e mia modeste (Mars 2009) dhe vazhdoni t’i botoni gjithnjë – e që nuk janë pak, pasi tani kanë arritur rreth 1500 artikuj, gjithsejt.  Prandaj, falënderimet e mia ty dhe atyre lexuesve tek “Zemra Shqiptare”, të cilët i kanë ndjekur me besnikëri shkrimet e mia gjatë këtyre viteve.  Unë, me origjinë jam nga Shkreli i Malësisë së Madhe (Mbi-Shkodrës), por i lindur në fshatin Amull të rrethit të Ulqinit më 9 Qershor, 1950. Pasi kishim tokë në të dy anët e kufirit shqiptaro-shqiptar, deri në vitin 1948, (kur u prishën miqët e vjetër Tito/Enver Hoxha) — të parët e mi, verën e kalonin në bjeshkët tona mbi Shkrel, e për dimër uleshin në Amull, afër bregdetit ku klima ishte më e butë.  Deri në atë vit, kufiri midis Shqipërisë dhe ish-Jugosllavisë, nuk përbënte ndonjë pengesë të madhe për lëvizjen e njerzve – mjaftonte një “letër njoftimi”. Në vitin 1948, kufiri midis dy vendeve komuniste — Shqipëri-Jugosllavi – u ndanë familjet dhe mbyll kufiri për pothuaj një gjysëm shekulli.

Lugina e Shkrelit, Malësi e Madhe

GM: Pavarësisht vështirësive të ndryshme sociale, ndoshta që kur ka lindur shqiptari i parë, për shumë njerëz fëmijëria mbetet pranverë e përhershme. Çfarë kujtimesh dhe përvojash të veçanta keni nga kjo periudhë?

”Prindërit e mi të paharrueshëm, Nana Mrika dhe Baba Gjeto Shkreli, me shumë vuajtje e mundime na rritën ne, katër fëmijët e tyre: Dranja, Toma, Frani e Terezja”

FSH: Në Amull pra, rrethi i Ulqinit, (jo larg bregut të lumit Buna) kam lindë dhe aty kam kaluar fëmijërinë, aty ku kam kryer shkollën fillore dhe jo larg prej vendlindje, në Katërkollë, kam kryer 8-vjeçaren.  Siç e kam thënë edhe në intervista të tjera gjatë viteve, fëmijëria ime ka qenë e vështirë nën rrethanat ekonomike dhe politike në të cilat jetonin shqiptarët në ish-Jugosllavinë e 1950-ave dhe më vonë, megjithkëtë e lumtur. Më duhet të them se fëmijëria ime nuk ishte as më e vështirë as më e lehtë se e bashkombasve të mi shqiptarë, të lindur dhe të rritur në fshatrat e rrethit të Ulqinit në periudhën e pas Luftës së Dytë Botërore. Familja ime ishte një familje mesatare për ato anë që, kryesisht, mbijetonte nga puna — në bujqësi dhe blegtori. Ashtu si për të gjitha familjet shqiptare që jetonim në trojet tona stërgjyshore, nën Malin e Zi, edhe për mua dhe familjen time, jetesa ishte mjaft e vështirë, fëmijëria edhe më e vështirë, por si fëmijë nuk dinim më mirë dhe kryesisht ishim të kënaqur. Nuk endërronim për gjëra ekstravagante, sepse nuk ishim në dijeni të tyre. Ishim më të vendosur se rinia e sotme, përballë vështirsive dhe sfidave të përditshme, me të cilat përballej brezi im. Të kënaqur, ndoshta, me dhe për gjëra të vogla dhe më mirënjohës për gjërat që kishim se brezi i sotëm.  Kalonim një jetë tepër të izoluar nga bota dhe nga këndveshtrimi i sotëm, si shqiptarë, jetonim pothuaj pa asnjë privilegj dhe në mungesë totale të gjërave materiale dhe të tjera, me të cilat kënaqeshin e gëzonin fëmijtë e shumicës sllave në ish-Jugosllavi, në krahasim me ne shqiptarët.  Jetesa në përgjithsi e familjes dhe fëmijëria në veçanti, ishin pra një luftë për mbijetesë. Rryma elektrike na erdhi kur unë isha në moshën 15-vjeçare dhe radio tranzistori i parë që bleu familja, në atë kohë, për herë të parë (1965), sikur na hapi horizontet të reja ndaj botës. Për herë të parë kisha dëgjuar Zërin e Amerikës shqip në atë radio. As nuk ma merrte mendja në atë moshë se, në më pak se 10-vjetë më vonë, unë do të isha vendosur, jo vetëm në Shtetet e Bashkuara si mërgimtar, por i punësuar, pikërisht, në Zërin e Amerikës në Washington ku, eventualisht, do të punoja për tri dekada (1974-2004).

GM: Po nga jeta shkollore në vendlindje, çfarë do të ndanit me lexuesit tanë?

”Gjimnazi klasik (shkolla e Mesme) në Rijeka të Kroacisë, 1965-1969, para se të arratisesha për në Itali. Si seminarist, aty mora bazat e shëndosha të një edukate klasike.”

FSH: Mungesë rrugësh e transporti për të frekventuar shkollën, të pakën dy orë larg. Edhe në Ulqin, qytetin më të afërm, duhej të shkonim me kali a mushkë.  8-vjeçaren e kam kryer në fshatin Katërkollë, pothuaj dy orë larg nga shtëpia, gjithnjë duhej të shkonim në këmbë, shpesh nepër ujë e baltë dhe pa rrugë të kalueshme.  Kujtimet e mia janë të freskëta për mësuesit e mi, emërat e të cilëve i kujtoj edhe sot me shumë respekt e mall – të gjithë shqiptarë – përpiqeshin të bënin të pamundurën për të ndihmuar studentët nën kujdesin e tyre. Ishin shumë të përkushtuar dhe ndërgjegjës të misionit të tyre për mësimin e gjuhës shqipe dhe edukimit në përgjithsi të brezit tim dhe brezave të ardhshëm të shqiptarëve në ato anë.  Disa prej këtyre mësuesve të mi, ishin trajnuar direkt prej mësuesve që kishte dërguar Ernest Koliqi (Ministër i Arsimit në qeverinë e Tiranës) më heret, anë e mbanë trojeve shqiptare – përfshirë Kosovën – për të mësuar gjuhën shqipe – në kohën kur Shqipëria ishte një – ishte koha e “tokave të çlirueme”.  Tetë-vjeçaren e kam kryer në gjuhën shqipe, me serbo-kroatishten si lëndë të dytë. Në të vërtetë, ky ishte i vetmi “shkollim” që kam bërë në gjuhën shqipe, pasi më vonë gjimnazin klasik e kam kryer në një seminar katolik në Kroaci, në gjuhën e vendit. Ndërsa me vendosjen time në Shtetet e Bashkuara në vitin 1970, kam vazhduar studimet në anglisht.

‘‘Kisha e Shkrelit, Malësi e Madhe, afër të cilës i kemi trojet origjinale stërgjyshore të familjes tonë. Mbiemrin Shkreli e kemi ruajtur në familje, si trashëgimi e të parëve tanë nga kjo krahinë e Shqipërisë. Me ketë emër do u njohin se kush jeni!”

GM: Cilat ishin arsyet kryesore të largimit nga vendlindja?

FSH: Siç thua edhe ti vet, shqiptarët janë përballlur me vështirësi të ndryshme sociale dhe eskzitenciale, që kur ka lindur shqiptari i parë. Në këtë histori, nuk përjashtohet as shekulli i kaluar. Shekulli XX ishte ndoshta ndër periudhat më të vështira, në historinë iliro-arbërore për shqiptarët në trojet e tyre shekullore, brenda dhe jashtë kufijve të Shqipërisë zyrtare. Vitet 1968-69 kanë qenë vendimtare — të kthesës së madhe për mua dhe familjen time. Arsyet ishin të brendshme dhe të jashtme.  Atë vit qeveria jugosllave, duke marrë shkas nga demonstratat e organizuara në Prishtinë, një vit më parë, i shtoi përndjekjet e ashpra, sidomos, ndaj shqiptarëve nën Malin e Zi dhe anë e mbanë ish-Jugosllavisë. Efektet e pushtimit të Çekosllavkisë nga forcat sovjeto-komuniste në vitin 1968, shkaktuan emigrime masive nga Evropa lindore e qendrore, përshirë ish-Jugosllavinë.  Përveç kufizimeve të lirisë që impononte komunizmi si regjim, masat e ashpra kufizuese ekonomike dhe politike kundër shqiptarëve në ish-Jugosllavinë e Titos shkaktuan gjithashtu lëvizje emigrimi për mbijetesë dhe për arsye të pakënaqësive të mëdha në përgjithsi, edhe në radhët e shqiptarëve. Familjet malësore shqiptare, si e imja, nën Malin e Zi, deri në atë kohë, nuk e njihnin largimin nga vendlindja, si një fenomen shoqëror, as në formën e kurbetit dhe as si arratisje. Por familja ime, për të shpëtuar nga këto përndjekje si gjithë familjet tjera shqiptare, vendosën ndër të parat familje të atyre anëve, të arratiseshim në Itali. Mbas disa përpjekjesh u realizua ky akt shpërnguljeje për ne dhe për shumë familje malësore të rrethit të Ulqinit e të Malësisë së Madhe, duke u vendosur, pas një kohe të kaluar në kampet e refugjatëve në Itali, përfundimisht, në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

GM: Në vitin 1969 i keni thënë ‘lamtumirë’ vendlindjes dhe jeni larguar për në Itali, vend në të cilin keni qëndruar një vit. Si ishte Italia për ju dhe pse nuk arriti që të bëhej atdheu juaj i dytë?

FSH: Ndonëse regjimi komunist jugosllav nuk jepte dokumente udhtimi të rinjve si unë, u detyrova të largohesha ilegalisht, pa dokumenta (pa pasaportë) duke kaluar kufirin jugosllavo-italian në fillim të dhjetorit të vitit 1969. Si i tillë  refugjat, para autoriteteve italiane dhe ndërkombëtare, unë konsiderohesha si person i pa shtet dhe i pa atdhe.  Për disa javë jam vendosur në kampin e refugjatëve politikë në Trieste, ku gjeta mjaft bashkvendas dhe shumë të arratisur nga vendet e tjera komuniste, kryesisht çekë, por dhe kombësi tjera, si hungarezë, polakë e rumunë, ndër të tjerë. Pastaj jam regjistruar në një kamp refugjatësh nën kujdesin e Priftit shqiptar Dom Prekë Ndrevashaj. Në të vërtetë, italianët kishin filluar të tregonin lodhje me refugjatët nga Evropa Lindore komuniste, por për fat tonin, qendrat e refugjatëve administroheshin nga OKB-ja dhe në rastin e shqiptarëve edhe nga zyra e Vatikanit POA (Pontificia Opera di Assistenza), me të cilën bashkpunonte Dom Prekë Ndrevashaj.  Megjithse, në Itali nuk kalova keq për aq kohë sa ndejta atje, fal Dom Prekës që më gjeti një punë të përkohshme në zyrën e emigracionit – qëllimi im nuk ishte që Italia të bëhej “atdheu” im i dytë. Por të vendosesha në Shtetet e Bashkuara në mënyrë permanente. Në të vërtetë, në atë kohë, nuk njihja asnjë shqiptar që dëshironte të rrinte në Itali. Sikur ishim të lodhur me Evropën e vjetër. Të gjithëve na ishte bërë mendja “Amerikë”, dhe jo pa të drejtë.

GM: Çfarë kujtoni nga mbërritja në Amerikë. Si ishte fillimi i jetës në këtë vend të madh në të gjitha përmasat?

Viti 1970 – ”Mirësevjen në Shtetet e Bashkuara –Në emër të Presidentit të Shteteve të Bashkuara dhe të popullit Amerikan, ne të urojmë mirëseardhjen në të ketë vend të madhërishëm”

FSH: Vërtetë, vend i madh, shtet planet, mund të themi. Ende i kam parasysh pamjet e qytetit Nju Jork me drita të pafund, natën që kam zbritur në aeroportin Kennedy, makinat e mëdha Ford, Shevrolet, Chrysler e të tjera dhe njerzit në lëvizje të shpejta sikur po shkonin në darsëm ose ndonji festim, por jo në punë.  Familja ime vitin 1970 u lejua të vendosej në SHBA, aty ku kishim kërkuar të shkonim.  Me të arritur në Amerikë, ne u vendosëm në lagjen Bronks të New York-ut ku ishin vendosur edhe shumë familje të tjera shqiptare, për të qenë më afër kishës katolike shqiptare “Zoja e Shkodrës” dhe disa të afërmëve tanë, që kishin a rddhur më heret, e të cilët na pritën me urimin: “U marrët Amerika me të mirë!”  Sponsorizuesi ynë na kishte gjetur një apartament në një pallat, ku ne ishim e vetmja familje e bardhë – vërtetë një “shok kulturor”, mund ta quaja për ne në atë kohë, që ndoshta disa as nuk kishim takuar ndonjiherë zezakë, e jo më të jetonim në të njëjtin pallat me ta. Fillimi i jetës në Amerikë, vërtetë nuk ishte i lehtë. Por për njerzit e vendosur për të punuar me qëllim për të përparuar, nuk besoj të ketë vend më të mirë në botë për njerëz puntorë. Unë nuk humba kohë, me të arritur në Amerikë, në moshën 20-vjeçare, fillova të punoja që javën e parë, çfardo punë që mund të gjëja, si “doorman” e “elevatorman”. Pastaj, pa shumë vonesë, u regjistrova në një kurs mbrëmjeje për mësimin e anglishtes, kurse ditën vijoja të punoja çfardo pune tjetër. Disa muaj më vonë u regjistrova, fillimisht, në disa kurse për histori e shkenca politike mbrëmjeve në “Hunter College” në Manhattan dhe pak më vonë në “Lehman College” në Bronx. Në këtë ndërkohë isha shumë aktiv edhe pranë Kishës së parë Katolike Shqiptare në Shtetet e Bashkuara, e udhëhequr nga Mons. Zef Oroshi – i cili më lejoi hapësirë të bashkpunoja me revisten e Qendrës Katolike Shqiptare, “Jeta Katolike Shqiptare”, madje edhe si anëtar i Këshillit Redaktues të revistës.

”Megjithë problemet që mund të ketë pasur dhe ka edhe sot Amerika dhe megjithë sfidat që kam hasur në jetë dhe karrierë gjatë 50-viteve të fundit–ashtu si gjysëm shekulli më parë kur kam filluar këtë rrugëtim të gjatë — gjithnjë dhe pa hezitim falënderoj dhe i jam mirënjohës këtij vendi që më ka pranuar dhe për mundësitë që më ka dhënë mua dhe familjes time gjatë dekadave. Ashtu, si 50-vjet më parë, i ardhur rishtas në këtë vend, kisha shprehur ndjenjat e mia për Amerikën në një shkrim modest si student në Kolegjin Lehman në Nju Jork, edhe sot e kësaj dite jam krenar të them gjithnjë me zemër dhe bindje: I love America! Të Dua Amerikë!”

Darkë e shtruar nga Këshilli i Kishës Katolike Shqiptare në Bronx me në krye Monsinjor Dr. Zef Oroshin në shenjë mirënjohjeje dhe falënderimi për Sekretarin e Lidhjes Katolike Shqiptare, Frank Shkreli me rastin e largimit të tij nga Nju Jorku për në Washington, për të filluar punën në Zërin e Amerikës, qershor, 1974

GM: Vetëm katër vite pas mbërritjes në Amerikë, ju ishit gazetar dhe redaktor, më vonë edhe Drejtor i Zërit të Amerikës për Euro-Azinë. Historia juaj është një shembull frymëzues i suksesit dhe përkushtimit në fushën e gazetarisë. Mund të flisni për rrugën që përshkuat për të arritur deri këtu dhe mbi përvojën në këtë Institucion të Gazetarisë Radiofonike Botërore?

FSH: Unë kisha filluar që në seminar në Kroaci të shkruaja vjersha kryesisht me karakter fetar, por edhe atdhetar në gjuhën shqipe. Por, ka mundësi që ideja për tu marrë me gazetari mund të ketë filluar në takimin tim të parë me Ernest Koliqin në Romë (1970) dhe vizita ime në Bibliotekën e tij plot libra, gazeta e revista që nuk lejoheshin nga komunizmi. Por edhe momenti kur Dom Prekë Ndrevashaj më dorëzoi Lahutën e Malcisë dhe vepra të tjera të At Gjergj Fishtës (1970) në Romë gjithashtu – të cilat për mua deri atë ditë nuk ekzistonin – pasi siç dihet në ish-Jugosllavi dhe në Shqipëri nuk lejoheshin, madje as të përmendej emri i Fishtës. Me të ardhur në Amerikë, siç thashë më lartë, fillova të kontriboj në përgatitjen e revistës Jeta Katolike Shqiptare me drejtor Mons Zef Oroshin. Ndërkohë, kisha filluar një projekt modest me botimin, “Rinija Shqiptare në Mërgim” dhe isha kontribues i rregullt me artikuj edhe për gazetën e Kolegjit Lehman në Bronx ku isha regjistruar për të vazhduar studimet në anglisht. Me gjithë këtë veprimtari modeste në fushën e gazetarisë, nuk e di se pse, ashtu i pasigurt në aftësitë e mia, unë synoja Zërin e Amerikës, ku tanimë kisha dorëzuar dokumentet e nevojshme për punësim, por që më dukej si një ëndërrë e parealizueshme.  Mirëpo, ëndërra u realizua dhe kjo veprimtari fillestare dhe modeste gazetareske e imja në Nju Jork mori fund në qershor të vitit 1974, kur u vendosa në Washington për të filluar punën në Zërin e Amerikës, programi shqip.  Karriera ime gazetareske merr hov me të shkuar në Washington, DC në qershor, 1974 ku fillova punën si gazetar dhe më vonë si redaktor, producent e korrespondent i veçant, në “Zërin e Amerikës”, seksioni shqip, nga viti 1974 deri në vitin 1984. Më pas, po tek “Zëri i Amerikës”, kam shërbyer si shef i seksionit shqip (1984-1985). Jeta në Washington, i punësuar pranë Zërit të Amerikës, ishte një rast që ndryshoi për mirë dhe përgjithmonë jetën time.

Washington: Kryeqendra e Zërit të Amerikës, në afërsi të Kongresit Amerikan, ku kam kaluar 30-vjetët më të bukura dhe më të frutshme të jetës time.

(Nga viti 1985 deri në vitin 1990 kam shërbyer këshilltar i lartë programacioni në Drejtorinë Europiane të “Zërit të Amerikës” për programet në 18 gjuhë të ndryshme, drejtuar vendeve komuniste të Europës Lindore dhe Qëndrore. Në këtë post si Këshilltar Programacioni dhe Shef i Drejtorisë Europiane të VOA-s, kam luajtur një rol kyç në zgjërimin e programeve gjatë 1980-ave dhe 1990-ave.  Nga viti 1990 deri në vitin 1994 kam shërbyer si Zëvendës Drejtor në “Zërin e Amerikës” për ish-Bashkimin Sovjetik, drejtori kjo ku përfshiheshin rusishtja dhe gjuhë të ndryshme të Bashkimit Sovjetik, që ndërkohë u shpërbë. Nga viti 1994 deri në vitin 2003, kam shërbyer si Shef i Drejtorisë Europiane (më vonë euro-aziatike) të “Zërit të Amerikës”, drejtori nga e cila, përveç 18-gjuhëve të ndryshme europiane, varej, veç të tjerash, edhe seksioni në gjuhën shqip i kësaj radioje amerikane, drejtuar botës. Ju kujtoj që në këtë periudhë, duhej punuar në kushtet e Luftës së Ftohtë.  Krijohen programe të reja që deri atëherë nuk ekzistonin në VOA – ndër të tjera, gjuhën boshnjake dhe maqedonase – ndërkohë që nën drejtimin e tij, VOA u bë transmetuesi i parë ndërkombëtar që filloi transmetimet në TV, duke transmetuar në TV, programet në gjuhën serbe dhe boshnjake gjatë luftës në atë territor, përfshirë më vonë edhe programin shqip televiziv dhe gjuhë të tjera europiane. Nën mbikqyrjen e tij, VOA u bë gjithashtu transmetuesi i parë ndërkombëtar që krijoi një degë “multimedia”, mbrenda Drejtorisë europiane të VOA-s. Gjatë dy dekadave kritike të 1980-ave, 1990-ave – kulmi i luftës së ftohtë dhe i luftërave në ish-Jugosllavi, kam marrë pjesë, pothuaj, në çdo vendim me rëndësi, përsa u përkiste transmetimeve ndërkombëtare të Shteteve të Bashkuara të asaj kohe, drejtuar vendeve ish-komuniste të Europës lindore dhe qendërore, si edhe ish-Bashkimit Sovjetik. I gjithë ky aktivitet, nga këndveshtrimi i Shteteve të Bashkuara, ishte në përpjekje për të informuar saktësisht popujt e atij rajoni, me qëllim të përshpejtimit të shëmbjes së regjimeve komuniste dhe vendosjes së lirisë dhe demokracisë, pas një gjysëm shekulli komunizëm.)

”Në hyrje tek “Zëri i Amerikës si vizitor, në vitin 2020 – “Zëri i Amerikës ka mbi supe një përgjegjësi të madhe si mbartës i së vërtetës. Barra për të thënë të vërtetën nuk është e lehtë të mbartet…”. Kështu është shprehur, ndër të tjera, Presidenti Xhon Kenedi në fjalimin e tij me rastin e 20-vjetorit të Zërit të Amerikës, në kryeqendrën e VOA-s, 26 Shkurt, 1962. Për 30 vjet në detyra të ndryshme tek Zëri i Amerikës, por dhe gjithë jetën time si gazetar e publicist, jam munduar ta mbroj të vërtetën si një përgjegjësi morale dhe si një barrë dhe detyrë shoqërore!.”

GM: Jeni Ish-Drejtor Ekzekutiv i Këshillit Kombëtar Shqiptaro-Amerikan. Cili është misioni i kësaj organizate?

FSH: Po, pasi kam dalë në pension nga detyra qeveritare, pas 30-vjet shërbim, jam zgjedhur drejtor i Këshillit Kombëtar Shqiptaro-Amerikan, (KKSHA), një organizatë jo-qeveritare që punonte për mbrojtjen e interesave të shqiptarëve në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe anë e mbanë trojeve shqiptare në Ballkanin Perendimor. Pjesë e misionit të saj ishte edhe promovimi i paqës dhe zhvillimit ekonomik në trojet shqiptare në Ballkan, e vetmja organizatë shqiptare lobiste me prezencë në Uashington DC, në atë kohë. Ishte kjo një periudhë kritike për Kosovën dhe për njohjen e pavarësisë së saj nga ana e Shteteve të Bashkuara dhe nga shtetet evropiane aleate të Amerikës. Ishte gjithashtu edhe kulmi i përpjekjeve për të bindur administratën e atëhershme të Presidentit George W Bush të ri dhe ndonjë skeptiku në Kongresin amerikan se, më në fund, kishte ardhur koha që Shtetet e Bashkuara të njihnin pavarësinë e Kosovës, përpjekje këto që më në fund u kurorëzuan me shpalljen e Pavarësisë së Kosovës, në 17 shkurt 2008. Misioni i KKSHA dallohej për përpjekjet e kësaj organizate për të bashkuar shqiptaro-amerikanët, në një periudhë (1990-at dhe më vonë) – shumë të rëndësishme për fatet e Atdheut –Shqipëri e Kosovë – dhe të shqiptarëve kudo. Që nepërmjet bashkimit të komunitetit të influencohej Washingtoni zyrtar për përmirsimin e gjëndjes së shqiptarëve kudo.  Besoj se historianët e ardhëshm do të shënojnë veprimtarinë e KKSHA, si periudhën më të artë në historinë e komunitetit shqiptaro-amerikan deri më sot, sidomos sa i përket çeshtjes së Kosovës, por edhe interesave kombëtare në përgjithsi.

GM: Jeni autor i librit publicistik ‘Demokracia nuk pret’. Pse nuk pret demokracia?

FSH: Tre vëllimet “Demokracia nuk pret”, të botuara nga Gazeta Telegraf në Tiranë me botues Zotërinjtë Agim Çiraku e Kryeredaktor Engjëll Musai janë një përmbledhje e nja 300-artikujve subjektesh të ndryshme, nga më se 1500-artikujsh aktualisht të botuar në gazetën Telegraf dhe në Zemra Shqiptare, por dhe në media të tjera (leje e pa leje) në Shqipëri, në Kosovë, në trojet tjera shqiptare por dhe në diasporë.  Pse ky titull dhe pse Demokracia nuk pret? Titulli ishte dhe është, në të vërtetë, një mesazh dhe paralajmërim për të gjithë ne, kudo që jetojmë. Një mesazh për të kujtuar dhe theksuar rëndësinë e demokracisë së vërtetë në nivel global, por sidomos për Shqiptarët të cilët gjatë pjesës më të madhe të historisë së tyre nuk kanë dijtur demokraci as liri. Si paralajmërim se demokracia me doemos duhet promovuar dhe mbrojtur nga të gjithë brezat!  Sepse, nëse jo, siç ka thënë dikur ish-Presidenti amerikan, Ronald Reagan: Demokracia mund të zhduket shumë kollaj brenda një brezi, prandaj është i nevojshëm një angazhim aktiv dhe serioz në vazhdimësi nga shtetet individuale, nga ana e organizatave ndërkombëtare, nga shoqëria e vërtetë civile dhe nga vet populli për të mbrojtur dhe promovuar Demokracinë e vërtetë në botë, çdo ditë e çdo moment. Kjo pra është arsyeja se – nëqoftse demokracia nuk mbrohet dhe nuk promovohet çdo ditë — demokracia nuk pret, do zhduket ose minohet! Besoj se aktualiteti i sotëm politik në botë — 35-vjet pas shembjes së Murit të Berlinit – na bindë se sot, demokracia është në rrezik anë e mbanë botës. Autokratët e të gjitha ngjyrave i kanë shpallur luftë demokracisë gjithandej, prandaj Demokracia nuk pret. Tituli i tre vëllimeve “Demokracia Nuk Pret”, mbetet një mesazh dhe një thirrje në mbrojtje të lirisë dhe demokracisë përballë rreziqeve që u kanosen sot, qoftë në trojet shqiptare asshtu dhe kudo në botë.

Shkreli ka qenë anëtar i delegacionit të parë të Departamentit Amerikan të Shtetit në Shqipëri dhe monitorues i zgjedhjeve të para pluraliste në vend, në mars/prill të vitit 1991. Rrugët ishin bosh…

GM: Ishit pjesë e delegacionit të parë diplomatik amerikan në Shqipëri, në mars të vitit 1991. Ishte hera e parë që vizitonit Shqipërinë. Çfarë u shfaq para syve tuaj?

FSH: Po, e vërtetë. E ndjejë veten të privilegjuar që kam qenë pjesë e delegacionit të parë diplomatik amerikan në Shqipëri, në mars të vitit 1991. Kjo, natyrisht ishte edhe vizita e parë në Shqipërinë komuniste, pasi dihej se si zyrtar i qeverisë amerikane – ndonëse me origjinë shqiptare – për mungesë të marrëdhënieve diplomatike midis dy vendeve tona, për mua ishte e pa mundur të vizitoja Tiranën. Për më tepër, siç kam zbuluar vitet e fundit, kur mora dosjen e Sigurimit nga Autoriteti i Dosjeve, mësova se megjithse jashtë vendit dhe zyrtar i qeverisë amerikane,isha përndjekur me vite nga Sigurimi komunist dhe se ishte dhenë urdhi që të mbyllej dosja ime nga Sigurimi i Shtetit që më kishte përndjekur si “armik i popullit” — vetëm në ditën kur jam ulur në Tiranë me delegacionin zyrtar të Departmentit të Shtetit, Mars ’91.  Çfarë u shfaq para syve të mi? Fjala që mund të përshkruante ndjenjat e mia për gjemdjen kur zbritëm në aeroportin e Tiranës, ishte “shokuese”, një tronditje e dhimbshme shpirtërore.  Shikoje rreth e rrotull atij aeroporti, sikur lexoje fjalën varfëri e skajshme, izolim. Izolim nga bota, pasi aeroporti ishte bosh, por edhe të izoluar nga njëri tjetëri, ndonëse dukej se edhe nëpunësit e policët që ishin aty, sikur nuk flisnin me njëri tjetërin. Nuk ishte njerëz të tjerë në aeroport. Fatkeqsisht, por e vërtetë, më përshkoi një ndjenjë depresioni, madje edhe lodhje fizike, e cila nuk mu nda për disa ditë. Nga përshtypjet e para:  varfëri, mjerim, heshtje, frikë. Isha shumë i emocionuar dhe nuk dija se çfarë të prisja. Kisha parë deri diku botën edhe varfëri të skajshme, patjetër. Megjithse nuk prisja dhe as nuk ma merrte mendja se Shqipëria komuniste do të ishte ai “kopshti me lule” për të cilin lexonim në revistat progandistike komuniste si “Shqipëria e re”. Mungesa e ushqimeve, njerzit e veshur shumë keq, rrugët e boshatisura.  Përshtypjet e mia të atyre ditëve i kam pasqyruar gjatë viteve në shumë artikuj dhe disa fotografi, marrë anë e mbanë Shqipërisë gjatë qëndrimit tonë në Shqipëri në mars/prill 1991.

GM: Po Kosovën kur e keni vizituar për herë të parë? Si e përjetuat…

FSH: Ishte e pamundur të vizitoja Kosovën sa isha në detyrë tek Zëri i   Amerikës. Por kam vizituar pas luftës ku kam marrë pjesë në fushatën, krah për krah, me Ibrahim Rugovën në zgjedhjet parlamentare të 24 tetorit, 2004, kur Kosova ishte nën administrim të përkohshëm të Organizatës së Kombeve të Bashkuara. Gjendjen në Kosovë – edhe si pjesë e detyrës, e kisha ndjekur ç’prej 1980-ave, demonstratat, burgosjet, rrahjet dhe vrasjet e shqiptarëve nga forcat terroriste serbe gjatë viteve. Për herë të parë me Dr Rugovën isha takuar në Washington me 1989, në vizitën e tij të parë në Shtetet e Bashkuara. Natyrisht, se situatën e kisha ndjekur për së afërmi në Kosovë gjatë viteve e deri në ndërhyrjen e NATO-s, ishte diçka që përjetonim dhe kujtonim çdo ditë “çeshtjen e Kosovës” në zemër, së bashku me mbarë komunitetin shqiptaro-amerikan. Vizita ime e parë në Kosovë, ishte, natyrisht, një vizitë e paharrueshme, plot kujtime e mbresa megjithse Kosova ishte ende mjaft e shkatërruar nga lufta, por plot entuziazëm e shpresë për të ardhmen, e gatshme për të rihapur institucionet dhe për të ndërtuar shtetin e pavarur, Republikën e Kosovës. Më vonë, si Kosovën ashtu edhe Shqipërinë i kam vizituar shpesh.

GM: Bashkëpunoni me shumë media të ndryshme, duke përfshirë edhe ne në Zemra Shqiptare, por Gazeta Telegraf është shtëpia kryesore e publikimeve tuaja. Si lindi ky bashkëpunim?

Me botuesin e gazetës Telegraf, Z. Agim Çiraku dhe me dhe Kryeredaktorin e kësaj gazete, Z. Engjëll Musai, në promovimin e tre vëllimeve të, ”Demokracia Nuk Pret” — një përmbledhje e nja 25-30% e shkrimeve që tani kanë arritur në rreth 1500-artikuj, e që botohen rregullisht në gazetën Telegraf të Tiranës, Shtator, 2018

FSH: E vërtetë se ç’prej fillimit kur jam angazhuar me shkrimet e mia modeste pas daljes në pension para 20-vitesh – një numër mediash i morën e i botuan artikujt e mi, përfshirë Zemra Shqiptare. Përdor këtë rast tu falënderoj edhe ju të Zemrës Shqiptare për bashkpunimin e gjatë pasi ishit ndër të parët që kini botuar shkrimet e mia modeste.  Është e vërtetë se bashkpunimi pothuaj 15-vjeçar me gazetën Telegraf në Tiranë, me botuesin Agim Çiraku dhe Krye-Drejtorin Engjëll Musai dhe stafin – është e veçantë. Sepse ata ishin të parët dhe të vetmit deri atëherë që pranuan ti botonin shkrimet e mia, kur mediat e tjera përfshirë gazetat dhe portalet në Shqipëri, jo vetëm që nuk i botuan — deri vonë kur disa prej tyre filluan t’i merrnin nga Telegraf, por disa filluan edhe të tallen pasi shkrimet e mia siç duket ishin “ndryshe” nga materialet që disa prej atyre gazetave lejoheshin të botonin. Siç duket, unë nuk e kalojsha censurën e tyre. Ndryshe ishte Telegraf. Ata kanë botuar çdo artikull timin, pa marrë parasysh përmbajtjen, gjatë viteve dhe më në fund edhe kanë botuar me qindra artikuj në tre vëllimet, titulluar: Demokracia Nuk Pret. Kështuqë miqëve të mi të shtrenjtë Agimi Çirakut e Engjëll Musait u jam mirënjohës, përgjithmonë, për bashkpunimin dhe për këtë arsye ata gëzojnë eksklusivitetin e botimit të shkrimeve të mia modeste brenda territorit të Shqipërisë.

Dita e pensionimit të z. Shkreli nga Zëri i Amerikës, 2003

GM: Ju jeni nderuar me tituj të shumtë, përfshirë ‘Kalorës i Urdhrit të Skënderbeut’, ‘Qytetar Nderi’ nga Komuna Shkrel dhe Malësia e Madhe, si dhe jeni dekoruar nga Këshilli i Qytetit të Nju Jorkut për ‘shërbimet e shkëlqyera dhe kontributet e çmuara ndaj komunitetit shqiptaro-amerikan dhe qytetit të Nju Jorkut’. Këto vlerësime janë dëshmi e kontributit tuaj të çmuar në profesionin tuaj dhe më gjerë. Do të ishte kënaqësi të ndanit me ne përjetimet dhe emocionet tuaja lidhur me këto vlerësime…

Frank Shkreli nderohet nga Presidenti Bujar Nishani me dekoratën “Kalorës i Urdhërit të Skënderbeut”

FSH: Të falemnderës, Z. Marku për fjalët tua fisnike. Titujt që përemende dhe të tjerë, nuk i kam pritur. Së pari se nuk e konsideroj veten si meritues të tyre dhe e dyta gjithmonë jam përpjekur të punoj në heshtje ose prapa skenës, si të thuash, pa pretendime për dekorata e vlerësime të tilla. Të gjithë këta i falënderoj, përzemërsisht, që më kanë konsideruar si të denjë të këtyre vlersimeve. Të gjithë këta kanë nderuar mua dhe veten! Ernest Koliqi thonte shpesh atë frazën tonë popullore, “Burri i mirë me shokë shumë”. Në jetën tonë private dhe profesionale hasim indidvidë ose gjendemi në rrethana jete a karriere që influencojnë patjetër në sukseset tona. Edhe unë kam pasur fatin që gjatë jetës time të takoj individë dhe të gjëndem në rrethana si personi “në vendin e duhur dhe në kohën e duhur”, siç thuhet, jo meritë e imja, por ndoshta e kam shfrytëzuar rastin. Por e vërteta është se nuk më ka munguar as disiplina as zelli për të bërë punën mirë.  Duke cituar Ernest Koliqin, një nga ata të mëdhejt që kam patur rastin të takojë dhe të marr këshilla prej tij, dua të them se suksesi im është edhe suksesi i tjerëve – të gjithë atyre me të cilët kam  punuar e bashkpunuar në detyrat qeveritare dhe aktivitetet dhe bashkpunimin në komunitetin tonë këtu në SHBA, e pa ndihmën e të cilëve nuk e dij se ku do isha sot. Prandaj dekorata dhe vlerësimet që ju përmendni më lartë i kam pranuar në këtë frymë: si një arritje por edhe meritë dhe mirënjohje ndaj të gjithë atyre që kam takuar gjatë jetës time 75-vjeçare, e që në një mënyrë ose një tjetër kanë influencuar, pozitivisht, jetën dhe karrierën time.  E ndjejë veten shumë të emocionuar, i nderuar dhe i privilegjuar për të gjitha vlerësimet gjatë viteve nga entet zyrtare në trojet shqiptare dhe në Amerikë – por jam veçanërisht i nderuar dhe shumë mirënjohës për vlerësimet nga Malësia e Madhe dhe nga Shkreli. Sepse, ndonëse, jetoj për më shumë se një gjysëm shekulli në Amerikë, identiteti im mbetet ai i Shkrelit dhe i Malësisë së Madhe – për të cilin jam dhe mbetem krenar.

Bashkia e qytetit të Nju Jorkut, New York – Nëntor 2019: Shkreli duke pranuar dekoratën

GM: Cili është momenti më i paharrueshëm në karrierën tuaj?

FSH: Është pak vështirë të përcaktoj se cili ka qenë, “momenti më i paharrueshëm” i karrierës time. Në të vërtetë, ka pasur aq shumë momente që unë i konsideroj të rëndësishme dhe të paharrueshme. Por po mundohem ti rrjeshtoj disa prej tyre. Ardhja në Amerikë në vitin 1970 si një refugjat politik, i pa shtet e i pa atdhe (stateless) ishte fillimi i gjithçkaje të “paharrueshme” në jetën time. Punësimi në Zërin e Amerikës (1974) ishte në vetvete një ngjarje që hapi shumë dyer të zhvillimit tim njerëzor, edukativ e profesional, në karrierën gazetareske 30-vjeçare. Pa dyshim, shembja e Murit të Berlinit dhe e komunizmit zyrtar anë e mbanë Evropës ish-komuniste, përfshir Shqipërinë, është një prej atyre momenteve. Diçka tjetër që, deri atëherë, as nuk e kisha ëndërruar se do ndodhte në jetën time, ka qenë vizita ime në Shqipëri si anëtar i delegacionit të parë të Departamentit Amerikan të Shtetit – menjëherë pas nënshkrimit të Memorandumit për rivendosjen e marrëdhënieve diplomatike midis Shteteve të Bashkuara dhe Shqipërisë në Mars të vitit 1991. I paharrueshëm mbetet përgjithmonë takimi me Nenë Terezen tonë në Washington. E shumë e shumë momente e ngjarje e momente të tjera të rëndësishme, siç ishte edhe botimi i tre vëllimeve publicistikë, “Demokracia nuk pret”.

GM: A keni ndonjë pasion të fshehtë që ndoshta pak njerëz e dinë për ju?

FSH: Kam pasion muzikën, po, sidomos këngët popullore shqip –të preferuarat kangët me lahutë e çifteli.  Në të vërtetë, nuk kam asgjë të fshehtë në jetën time. Jeta ime është, siç thuhet në anglisht, një libër i hapur (open book). Familja mbi të gjitha ka qenë dhe mbetet pasioni im. Puna e rëndë dhe disiplina për të realizuar ëndërrat e jetës, me vendosmëri dhe entuziazëm, nëse mund të quhet pasion, pasi një gjë të tillë e kërkonte edhe mbijetesa në një botë të huaj e të koklavitur, siç është jeta jo e kollajt në Amerikë.  Publicistika dhe shkrimet modeste me subjekte të fushave të ndryshme e që trajtohen pak ose aspak nga të tjerët, mbeten për mua një pasion, jo aq i fshehtë, por që e shikoj si diçka plotësuese ose pasion shtesë.  Megjithëse në moshën time tashti, me përjashtim, të dashurisë dhe mirëqenjes për familjen, pasionet e dikurshme të jetës e karrierës kanë filluar të zbehen. Por – prap se prap — jeta pa pasione e motivacione mbytë krijimtarinë dhe inkurajon dembel-llëkun, mendoj unë.  Për të gjithë ne, pasioni ose pasionet duhet të jenë, doemosdoshmërisht, pjesë e rrugëtimit tonë në këtë botë deri ditën që i Madhi Zot na thrret në shtëpinë e tij.

GM: Vendi apo vendet më të bukura që keni vizituar?  Cila do të ishte historia më interesante nga udhëtimet tuaja?

FSH: Gjatë karrierës time kam udhëtuar, por udhëtimet kanë qenë me delegacione zyrtare, kishin pra një karakter zyrtar dhe nuk ishin vizita “turistike”.  Në të vërtetë, udhtimet në Evropë: Itali, Gjermani, Austri e tjera janë gjithmonë në krye të listës.  Më pëlqen shumë Praga si qytet, të cilin e kam vizituar disa herë. Në vizitat që kam bërë gjatë viteve në Shqipëri, më kanë tërhequr vazhdimisht kalatë tona, nga veriu në jug. Në të vërtetë në vizitën e parë me delegacionin amerikan në mars/prill 1991, kemi vizituar katër nga kalatë e Shqipërisë.  Nga ana tjetër, Shtetet e Bashkuara të Amerikës — si një shtet planet që është – për turistët vendorë dhe të huaj — ka vende tërheqse që kemi vizituar, shumë interesante dhe të pashterrshme për nga bukuria natyrore dhe për nga historia e pasur edhe për mua që jetoj këtu për më shumë se një gjysëm shekulli.

GM: Nga letrarët tanë dhe të huaj cilët do të veçonit?

FSH: Eh, tashti më duhet të tregohem pak provincial ose krahinor – megjithse jeta dhe karriera ime dëshmon se ashtu siç pasqyrojnë edhe shkrimet e mia modeste — nuk jam aspak i tillë. Megjithse nuk mund të pretendoj se jam njohës i mirë i letërsisë, ka mjaft shkrimtarë që më pëlqejnë, nga jugu e në veri, në Kosovë dhe trojet e tjera shqiptare dhe diasporë, por më duhet të kufizohem tek dy prej tyre, si  më të favorshmit: At Gjergj Fishta dhe Ernest Koliqi. At Gjergj Fishta, kleriku dhe atdhetari! Për Fe e Atdhe ishte dhe mbetet programi i tij. Me veprimtarinë e tij prej letrari, politikani e diplomati, gjithë jetën e tij lartësoi – si pak kush tjetër — Kombin dhe mbrojti interesat e tij – në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar. Ernest Koliqi, të cilin kam pas fatin ta njoh megjithse për një kohë të shkurtër, njeriu që përhapi gjuhën shqipe duke hapur shkolla dhe duke dërguar mësues në Kosovë dhe anë e mbanë trojeve shqiptare. Shumë prej nesh ndoshta as nuk do flisnim sot shqip, po mos të ishin dërguar ata mësues prej tij në trojet tona nën ish-Jugosllavinë. Ernest Koliqi i cili besonte “Në vëllaznimin e madh të Shqiptarëve, që tue u forcue, ka me i falun fisit tonë agime më të të drejta”. (Simfonija e Shqipeve).

GM: Ka vend në botën tuaj sporti, kinematografia dhe muzika, apo arte të tjera?

FSH: Në rini kam pasë prirje dhe interesim aktrimi kur frekventoja gjimnazin klasik (seminarin) në Kroaci. Kam marrë pjesë në disa shfaqje. Aty gjithashtu kam kënduar me një grup për një kohë të shkurtër. Por gjithçka u ndërpre kur u arratisa nga ish-Jugosllavia dhe mora rrugët e mërgimit në fund të vitit 1969.  Më pëlqen shumë muzika në përgjithsi, siç thash më lartë, përfshirë muzikën botërore, pa dallim. Është e vërtetë se muzika i bashkon njerzit më shumë se çdo gjë tjetër. Muzika për mua ishte një lidhje me vedlindjen, në një kohë kur lidhjet e tjera nuk ekzistonin, për arsye që dihen.  Kur më mungonin fjalët dhe kontaktet, ashtu i mërzitur, kërkoja ndihmën e muzikës për tu çmallë me atdheun. Gjatë luftës së ftohët, ndër shumë këngëtarë/e të tjerë, Dervish Shaqa ishte këngëtari i preferuar që e dëgjoja nepërmjet radio Tiranës, në programin për bashkatdhetarët jashtë atdheut, por jo vetëm.

Dervish Shaqa

GM: Jemi në shekullin XXI. Mendoni se jetojmë në kohën më të mirë të njerëzimit?

”Presidenti Ronald Reagan vizitë në Zërin e Amerikës, 24 Shkurt, 1982, në 40-vjetorin e themelimit të Zërit të Amerikës. Me atë rast, Presidenti Reagan na u drejtua me këto fjalë: “Kohët e fundit, festuam ditëlindjen e 250-të të Xhorxh Uashingtonit. Ai e kuptonte fuqinë e së vërtetës dhe marrëdhënien e saj me lirinë. E vërteta përfundimisht do të mbizotërojë…” është shprehur ai. “Sot kemi këtë përgjegjësi: të nxjerrim në dritë të vërtetën, në një botë që rënkon në errësirën e shtypjes dhe të gënjeshtrave. Le të ridedikohemi detyrës që na pret dhe ashtu si Ati Themelues, mund të jemi të sigurtë se e vërteta do të triumfojë. Dhe nëse mbizotëron e vërteta, liria nuk do të zhduket nga kjo Tokë”. Ky ishte mesazhi i Presidentit Reagan para gazetarëve të Zërit të Amerikës në vitin 1982”

FSH: Është vështirë të thuhet. Por mund të them se pritshmëritë ishin krejt tjera, nga zhvillimet e sotme në botë,  me shembjen e Murit të Berlinit dhe me zhdukjen e regjimeve komuniste. Shpresohej se popujt dhe shtetet do të kishin mësuar nga e kaluara e hidhët e komunizmit. Mendonim se ishte mbarimi i një epoke ndër më të errëta të historisë njerzore dhe fillimi premtues i një shekulli të ri. Ish-Presidenti Xhorxh Bush, krenarisht, ka deklaruar në vitin 1989 fitoren e Perendimit mbi komunizmin duke shpallë idenë për një, “Evropë të tërë (të bashkuar) dhe të lirë”. Ishte koha kur mendonim se dëshira për liri e demokraci nuk do të shuhej as nuk do mohohej më nga diktatorët e autoritarët. Por ja ku jemi sot, në çerek shekullin e parë të shekullit XXI, ndërkohë që Sekretari i Kombeve të Bashkuara paralajmëron se bota është në rrezik, liria dhe demokracia janë në humbje. Pushtimi brutal i Ukrainës nga Rusia putiniste ndërsa konfliktet shpërthejnë kudo në botë, duke shkaktuar rritjen e krizave gjeopolitike, emigrimet biblike — të gjitha këto kërcënojnë paqën në botë dhe të drejtat e njeriut kudo. Megjithë përparimet e mëdha teknologjike dhe në të gjitha fushat e veprimtarisë njerzore në shekullin XXI, besoj se bota ka nevojë për udhëheqës si ish-presidenti amerikan Ronald Reagan dhe Kryeministrja britanike Margareth Thatcher, për të menaxhuar këto kriza botërore që mund të çojnë botën drejt një lufte të re botërore. Për t’ju përgjigjur pyetjes tuaj pak më ndryshe: duke marrë parasysh aktualitetin gjeopolitik në botë sot – edhe nëqoftse jemi pak më mirë se ç’ishim në të kaluarën — kam drojë se pa udhëheqës botëror si Reagan/Thatcher të shekullit të kaluar, paralajmërimet janë se liria dhe demokracia janë në rënje, se bota është në rrezik. Po përjetojmë kohë shumë të pasigurta!

GM: Si e kaloni kohën e lirë, larg gazetarisë?

”Në fund të fundit, asgjë nuk ka më të shënjtë se familja. Krenar për secilin prej tyre!  Vitet e fundit jemi shtuar edhe me një nip e mbesë të tjerë…”

FSH: Daljen në pension e rekomandoj shumë!, hahahahaha. Kohën e lirë me bollëk e kaloj duke lexuar ndonjë libër ose artikull që deri tani nuk kam patur kohë ta lexoj ose materiale që nuk i kisha më heret. Por gjithnjë vazhdoj të jem i interesuar për zhvillimet në rajon dhe në botë, si dhe për aktualitetin politik në Amerikë dhe në Shqipëri e Kosovë. Për ndryshe — larg dhe jashtë gazetarisë — kemi kohë me bashkshortën për ndonjë udhtim në vendlindjen tonë, Shqipëri e Kosovë, udhtime këtu në Amerikë qoftë edhe me ndonjë grup të moshës tonë. Shpesh kalojmë disa javë në Florida, muajt e dimrit. Por kohën më të mirë e më të bukur – më të pazevendësueshmen, përpiqemi ta kalojmë me nipat e mbesat – por edhe me familjen e ngusht djalin e dy vajzat, vëllain me motrat e familjet e tyre por edhe me kushërinjtë e shumët — far e fisin më të gjërë, pasi të gjithë jetojmë jo larg njëri tjetrit, në tre shtetet: Nju Jork, Nju Xhersi e Konetikët. Natyrisht, shpesh vizitojmë edhe Washingtonin ku jeton djali me familje por edhe miqë e kolegë – me të cilët kemi punuar e kaluar dekada të jetës tonë në kryeqytetin amerikan.

GM: Mund të na tregoni se si dhe ku e keni njohur bashkëshorten tuaj?

FSH: Bashkshorten time Vitoren (Vickie) e kam njohur nepërmjet miqësh të përbashkët të familjeve tona në vitin 1975 dhe jemi martuar në vitin 1976. Ajo vjen nga një familje anti-komuniste me origjinë nga Nikaj-Mërturi i rrethit të Tropojës. Babai i saj ishte pjesë e çetave anti-komuniste nacionaliste që luftuan në mallet e veriut të Shqipërisë, kundër instalimit të regjimit sllavo-komunist në Tiranë, deri në vitin 1951. Më në fund familja e saj ka vendosur të kalonte kufirin shqiptaro-shqiptar duke u arratisur në Kosovë. Pas disa vitesh në Kosovë, familja e bashkshortes time vendosi të largohej për në Itali – ku edhe ka lindur shoqja ime – duke u vendosur në Shtetet e Bashkuara të Amerikës në vitin 1958.

GM: Si do e përshkruanit një botë ëndërrimtare/dëshiruese?

Me Nënën tonë Shën Nënë Terezën dhe kolegun tim Dr. Elez Biberaj, Washington, 1986

FSH:  Siç përmenda më sipër, takimi me Nenën tonë, Shën Nenë Terezën është një prej momenteve më të bukura dhe më të paharrueshme në jetën dhe karierën time. Fjalët frymëzuese të Nënë Terezës drejtuar botës tejkalojnë Indinë ku ajo ka zhvilluar veprimtarinë e saj më të madhe dhe na kujtojnë se përpjekjet për të ndryshuar botën për më mirë, fillojnë me akte të vogla mirësie e dashurie për njëri tjetrin e për njerëzimin. Fjalët e saja janë një kushtrim, thirrje aktuale për veprim, për një botë që ëndërrojmë e deshirojmë, për një botë më të mirë dhe më të dëshiruar.  Se një vepër e mirë sado e vogël të jetë, sipas saj, ka mundësi të bëjë ndryshimin që dëshirojmë për një botë më të mirë për të gjithë dhe pa dallim, feje, krahine a ideologjie. “Nëqoftse nuk ke mundësi të ushqesh 100-veta, atëherë ushqe vetëm një”, ka thenë Nenë Tereza. Ashtu si Nënë Tereza edhe unë dëshiroj një botë në paqe. Nenë Tereza dëshironte një botë në paqë. Ajo vazhdon të jetë një urë midis besimeve dhe kulturave të ndryshme në botë, duke na kujtuar të gjithve se, megjith ndryshimet që kemi me njëri tjetrin, secili prej nesh meriton dinjitetin e vet dhe respektin – në një botë që ëndërrojmë për veten dhe familjen, por edhe për Kombin të cilit i përkasim.

Zyra e vogël ku e kaloj të shumtën e kohës tani, në pension

GM: Edhe pse fizikisht larg nga trojet shqiptare për shumë dekada, ju keni mbetur thellësisht shqiptar. Cili do të ishte një mesazh për emigrantët tanë?

FSH: Unë kam qenë me fat se me të arritur në Amerikë, por edhe gjatë qëndrimit tim në kampin e refugjatëve në Itali — jam njoftuar me njerzit, ndër më të dalluarit dhe më të njohurit e botës së atëhershme shqiptare, por edhe sot. Personalitete të Kombit, të dëbuar nga komunizmi jashtë Atdheut, e të cilët kanë lenë në mua një influencë dashurie për shqiptarizëm. Angazhimi im me komunitetin shqiptaro-amerikan, fillimisht, dhe punësimi im në Zërin e Amerikës veçse më kanë përforcuar ndjenjat për të dashur dhe për të mbrojtur identitetin kombëtar,  kudo qofshim. Më kujtohet një porosi e gjyshit kur morëm rrugët e botës: Të pakën mbiemrin Shkreli, mos e ndryshoni, ashtuqë kudo të shkoni do tu njohin bota se prej nga vini. Unë kam ardhur në Amerikë në moshën 20-vjeçare dhe dashtë-e-pa dashtë, si shumë të tjerë të brezit tim, jam produkt i dy kulturave: asaj shqiptare dhe amerikane. Unë e quaj brezin tim, “brezi i kapërcellit”, mbi kapërcyell, as andej as këndej. Kjo edhe për arsye të izolimit komunist për një gjysëm shekulli, të pa dëshiruar dhe të refuzuar nga një regjim antinjerëzor sllavo-aziatik që robëroi shqiptarët për një gjysëm shekulli!  Prandaj, emigrantët e sotëm e kanë shumë më kollaj, në krahasim me brezin tim. Sot, shkojnë e vijnë nga Shqipëria e Kosova kurdo e sa herë të duan. Lidhjet dhe mundësitë janë si kurrë më parë për të qenë në kontakt të vazhdueshëm me Atdheun – edhe me ndihmën e teknologjisë së sotme. Sot, mërgata e ka më kollaj të mbetet shqiptare ose të pakën të asimilohet shumë më ngadalë ose aspak në kulturat e vendet ku jetojnë. Por ajo ka nevojë sot  për një angazhim më të madh të Tiranës dhe Prishtinës zyrtare, që të dy shtetet shqiptare të kujdesën për ruajtjen e identitetit kombëtar, gjuhës dhe kulturës së emigrantëve të shumtë shqiptarë të përhapur cep në cep të botës, pa interesa politike private ose partiake – por thjesht për interesin madhor kombëtar: që shqiptarët të mbeten shqiptarë dhe të ruajnë identitetin e tyre iliro-arbëror, kudo qofshin. Nuk është kollaj, se forcat e asimilimit janë shumë joshëse, por për fat të keq as nuk shohim ndonjë vullnet të mirë as angazhimi të mirëfillt në këtë drejtim nga qeveritë e Tiranës dhe të Prishtinës! Për mua “të mbeturit shqiptar” në Amerikën e largët  për më shumë se një gjysëm shekulli ishte deri diku një vendim dhe përgjegjësi personale. Në botën shqiptare të çerek shekullit XXI ruajtja e identitetit kombëtar të shqiptarëve në mërgim, do duhej të ishte përgjegjësi institucionale dhe detyrim kombëtar i qeverive shqiptare.

The Council of Albanian Ambassadors (CAA) is pleased to recognize the success of the Workshop on Dialogue with Civil Society Organizations for Change in the Western Balkans, held in the beautiful seaside setting of Golem, Albania.

Using its vast expertise and human resources, CAA have provided to Civil Society Organizations with the appropriate diplomatic manners, tools and skills to effectively engage with Governments, IOs, foreign embassies and representatives, media, etc. Former Ministers of Foreign Affairs, former Ambassadors and diplomats from Albania, Kosovo, North Macedonia, B-H, have lectured and exchanged ideas and knowhow with representatives of the SCO from the countries of WB to help them in addressing the challenges they are facing and achieving their objectives.

This event marked another significant step forward in strengthening regional cooperation, civic engagement, and shared aspirations for a more inclusive and prosperous Western Balkans. Building on the achievements of our previous gathering in Skopje, the workshop reaffirmed, i.a., an essential truth: the Western Balkans has far more that unite us than divide us. Our common history, values, and aspirations serve as a powerful foundation for collaboration. Through open dialogue and partnership, we can best address the challenges ahead and drive meaningful progress in the region.

This workshop provided a valuable platform for deepening networks, exchanging ideas, and exploring practical solutions to strengthen the role of civil society in shaping the future of our region. The active engagement of participants and the richness of discussions reaffirmed the vital role of civil society organizations in fostering stability, democratic values, and regional cooperation.

We extend our sincere appreciation to the Western Balkans Fund and the European Union for their continuous support, as well as to all participants whose dedication and expertise contributed to the success of this initiative.

The Council of Albanian Ambassadors remains committed to promoting dialogue, cooperation, and European integration for the Western Balkans. We look forward to building on the outcomes of this workshop and working together toward a future where our region thrives in unity, stability, and progress.