Skënder Karaçica/

Krusha e Madhe e Bajram Currit, Ukshin Hotit dhe dr.Fahredin Hotit u bë gjeografia e vdekjes për lirinë e Kosovës. Doktori dhe poeti dr.Fahredin Hoti kishte ndjenjë vdekjeje për përgjakje të Kosovës. E kishin pëcjellë ata të veshur në të zeza, që erdhën nga larg (Serbia) të qartur e të përjargur për të vrarë doktorin dhe krushjanët në kasaphanën (1998-1999) në Krushën e Madhe të Rahovecit.

Këto ditë doli nga shtypi libri (monografi) “Doktori” që i dha jetë Lirisë (Dr.Fahredin Hoti, Dëshmor i kombit, shkruar nga i biri i tij Besnik F.Hoti, ish zëvëndesministër i punëve të jashtme në qeverinë e Kosovës dhe veprimtar i dalluar i çështjes kombëtare. Në fjalën e autorit faqe (13-19) thuhet se ishte një zë i brendshëm i ndërgjegjës historike për dëshmorin e kombit dr.Fahredin Hoti që u bë pjesë e epokës së historisë më të re kombëtare dhe lufta për çlirimin e trojeve të pushtuara në zjarret e pushkëve të djelmenisë së UÇK-së.

Dr. Fahredin Hoti, thuhet në faqet e kësaj monografie u bë krah i luftës së drejtë jo me pushkë në dorë por me stetoskop, të ilaçeve dhe të pajisjeve të mjekësisë së doktrinës së luftës. Në dritën e këtyre ngjarjeve, doktori i luftës, u ndihmoi njerëzit me ilaçe e mjekim, por ishte në krah të djelmenisë të luftëtarëve të UÇK-së deri në çastet e rënies në fushë të nderit më 26 mars 1999, bashkë me të birin e tij Kreshnik Hoti.

Në Krushë të Madhe, tërë makineria luftarake e logjistikës fashiste e me skenar të gjenocidit të Serbisë u zbrazën në mesin e krushjanëve të pa mbrojtur, ku, siç thotë autori Besnik F.Hoti,u shkrua historia me shkronja të gjakut. Në kronikat e kohës dhe të shkrimeve, të dëshmitarëve të gjallë, përmendet nata e 25-26 të marsit 1999, ku makineria serbe përmes logjistikës vrastare deri në shfarosje të substancës kombëtare “Patkoi” nisi kasaphanën e përgjakur të pushkatimit të mëshkujve karushjanë, të rinj e pleqë para syve të familjarëve. Në këtë fshat të përgjakur me pamjen “Krusha e madhe si Srebrenica” u vranë 241 krushjanë të pushkatuar e të djegur për së gjalli në mesin e tyre 7 fëmijë e 5 gra dhe të tjerët të dëbuar nga shtëpitë e veta nën masën e terrorit e të përsekutimit më të egër antishqipar, thuhet në faqën 15 të monografisë, ku, më të drejtë për Krushën e Madhe dhe për krushjanët nuk pati verdikt të drejtësisë ndërkombëtare, thuhet në në monografinë e autorit Besnik F.Hoti.

Për monografinë “Doktori që i dha jetë lirisë” prof.Nusret Pllana, Universiteti “Hasan Prishtina” në Prishtinë, thekson se në këtë monografi të historisë më të re të Kosovës, në vete paraqet një shumësi rrëfimesh, secili më i vyer se tjetri, që, flasin për luftën e përgjakur për liri në rrugëtimin nga fëmijëria e deri të rënia e Dëshmorit të Kombit dr.Fahredin Hoti në mesin e popullit të tij në Krushë të Madhe të Rahoveci. Duke hedhur dritë për monografinë, prof.Nusret Pllana i mbushur me frymë me kujtesën e luftës së djelmenisë së UÇK-së e thekson zëshëm se, historikisht dihet se atdheu i tij është i përgjsymuar nga grabitjet e fqinjve nën ambrellën e pansllavizmit Serbo-Rusi-Greqi-Mali i Zi dhe fati i dhimbjes për Kosovën. Po në këtë dritë, prof.N.Pllana e përmend kohën dhe faktin e historisë, duke cituar kyreministrin anglez Grei(1913) që pati thënë se duke flijuar tokat shqiptare ishte krijuar “qetësia evropiane”. Por, kjo e dhënë antishiptare u shemb përmes frymës së lavdisë së djelmenisë së UÇK-së kur më 28 nëntor 1997 doli publikisht para popullit të vet të Kosovës.

Në këtë monografi, janë botuar edhe disa të dhëna që për lexuesit të brezit të Republikës së Kosovës, do të sjellin orën e historisë për të praë nga afër se cila është Krusha e Madhe e Rahovecit. Po në këtë fshat heroik, afër shtëpisë së dr.Fahredin Hoti, pati lindur Plaku i Maleve, Bajram Curri dhe intelektuali e politilogu i kombit Mr.Ukshin Hoti. Në rrugëtimin e tij dr. Fahredin Hoti me mantilin e bardhë shërbeu me dinjitet në fushën e mjekësisë në Rahovec, Malishevë, Prizren dhe Prishtinë. Në familjen Hoti, thuhet në kronikat e kohës, ora e dhimbje dhe tragjikja nuk përfundoi vetëm me kaq. Ende pa u varrosur trupat e dr.Fahredin dhe Kreshnik Hoti, makineria e Serbisë vrastare vazhduan skenarët e orëve të shfarosjes e të gjenocidit kundër krushjanëve. Në vijat e këtyre skenaëve nuk shpetoi as babai i tij Shemsedini, i cili nga fakturat e shumta të gjakderdhjes së brendshme, vdiq afër Zhurit, pranë kufirit shqiptaro-shqiptar në moshën 67 vjeçare.

Në fund të monografisë “Doktori që i dha jetë lirisë” dr. Fahredin Hoti-Dëshmor i Kombit, janë botuar pesëdhjetë e dy paraqitje të kujtimeve të përsonaliteve të fushës së mjeksësisë, të eprorëve ushtarakë të djelmenisë së UÇK-së, të veprimtarëve, të intelektualëve nga vendet e ndryshme të Kosovës dhe Amerika, që e përmbushin porosinë me kronikat e historisë të jetës e të shërbimit pranë popullit të tij si doktor e si njeri me shpirt luftarak për kombin, atdheun dhe lirinë e Kosovës.

Besnik F.Hoti: “Doktori që i dha jetë Lirisë”: Dr.Fahredin Hoti, dëshmor i Kombit, botues Emira 2024, Rahovec.

Avzi Mustafa, Shkup/
Foto: wikipedia.org

Në veprimtarinë e Ibrahim Temos, kohëve të fundit, po hasim shumë informacione dhe punë frytdhënëse jo vetëm për Rilindjen Kombëtare Shqiptare, por edhe për gjithë popujt e Ballkanit në rrugën e drejtë të çlirimit e të përparimit.

E tërë veprimtaria e tij në gjuhën osmane-turke ose në gjuhet e Perëndimit, sidomos në gjuhën frënge, e zbulon dr. Ibrahim Temon si një zëdhënës jo vetëm të popullit shqiptar, por edhe të turqve, maqedonasve, serbëve, vllahëve dhe rumunëve. Historiografia shqiptare, në bazë të teksteve që deri tani e kanë prezantuar këtë personalitet, ka shumë pak të dhëna. Edhe pse në Arkivin e Shqipërisë është një fond shumë i madh, nuk dihen arsyet pse nuk zbardhet deri në fund ai. Në Historinë e Shqipërisë emri i Ibrahim Temos përmendet vetëm tri herë: një herë si reformator, herën e dytë si themelues i Komitetit “Bashkim e Përparim” dhe të tretën herë si kandidat i Parlamentit Turk.

Veprimtaria e tij zë vend të posaçëm në Rilindjen Kombëtare si një nga atdhetarët e denjë. Aktiviteti i tij lidhet drejtpërsëdrejti me patriotët mëdhenj, si Dervish Elbasani, Dervish Hima, Jashar Erebara, Faik Konica, Hamdi Ohëri, Kristo Luararasi, Ligor Marko, Mehdi Frashëri, Shahin Kolonja, Sotir Koleja e të tjerë.

Në këtë vështrim do të bëjmë fjalë për jetën, punën dhe kontributin e Ibrahim Temos në lëvizjen revolucionare, kulturore e publicistike jo vetën në historinë e lëvizjes kombëtare shqiptare, por edhe të popujve të Ballkanit.

Për të i madhi Faik Konica do të thotë se “Ibrahim Temo është një atdhetar i vërtetë”, se ai ka zemër më shqiptare se vet Faiku, se shkruan shqip më mirë se vet ai…. 

Familja e Ibrahim Temos e kishte origjinën nga krahina e Matit. Në Strugë u vendosën në kohën e Kara Mehmet Pashë Bushatlliut, vezirit të Shkodrës. Pas mbarimit të shkollës fillore dhe dy klasave të ruzhdijes, me ndihmën e disa miqve të babait të tij, shkon për studime në Stamboll. Pastaj regjistrohet në shkollën paraprake të mjekësisë të tipit idadije.

 Në vitin 1885/86 Ibrahim Temo kalon në gjimnazin mjekësor ushtarak. Më 1888/89 regjistrohet në fakultetin modern mjekësor ushtarak. Në këtë fakultet Temo, me intelektin e tij të çuditshëm, vitin e parë dhe të dytë i mbaron përnjëherë. Si një njeri me aftësi të veçanta komunikimi dhe shumë serioz, ai bie në kontakt me shumë studentë shqiptarë, por edhe me turq, me të cilët bisedonte për hallet e shqiptarëve dhe të vetë Perandorisë. Siç thotë Dr. Hasan Kaleshi, Ibrahim Temo ishte një katalizator ndërmjet studentëve brenda fakultetit dhe njerëzve përparimtarë jashtë fakultetit.

 Në këtë kohë Perandoria me kokë ishte kthyer kah Anadolli, kurse në Ballkan i kishte mbetur vetëm bishti, madje në të ishte bërë një mozaik kombesh, të cilët kërkonin t’i fitojnë të drejtat e tyre.

Me iniciativën e Temos dhe të katër studentëve të fakultetit ku studionte ai, u organizua një lidhje sekrete, ndërsa më vonë edhe klubi dhe komiteti me emrin “Bashkim e Përparim”, një subjekt që më vonë u bë bërthamë e lëvizjes së Turqve të Rinj. Ishte kjo organizata e parë politike ilegale në Perandorinë Osmane, që kishte për qëllim ta rrëzojë nga froni sulltani Abdyl Hamitin II. Prandaj ajo nuk kishte qëllim të ngushtë nacional, siç pretendonin në fillim disa anëtarë. Kështu, falë bindjes së Ibrahim Temos, në këtë organizatë mund të pranoheshin të gjithë ata nënshtetas osmanlinj që ishin të besueshëm dhe ishin në gjendje të mirë ekonomike, pa marrë parasysh përkatësinë nacionale e konfesionale.

Kjo organizatë u përhap jo vetëm në Perandorinë Osmane , por edhe në Buhara, Kaukaz, Kajro, Tunizi, Algjer, Marok, Beograd, si dhe në disa qendra evropiane, si: në Paris, Gjenevë, Londër, Bruksel e Folkeston.

Pas një aktiviteti shumë intensiv, në vitin 1889 Ibrahimi vjen në Strugë për t’i kaluar pushimet verore dhe për t’u parë me prindërit dhe miqtë. Po në këtë verë, për aktivitetin e tij, Ibrahim Temo burgoset dhe përmes të Shkupit dhe Selanikut dërgohet në burgun e Stambollit. Megjithatë, në mungesë të provave dhe pas shumë kërkesave, ai lirohet nga aktakuza. Më 1893 i kryen studimet me sukses dhe e mbron temën e diplomës me titull “Kudiz hastaligi daulkelb” (Sëmundja e tërbimit). 

Veprimtaria e tij udhëhiqej në tri drejtime: në organizimin e degëve të organizatës, në profesionin e tij të mjekësisë dhe në organizatat humanitare. Ai punonte në spitalin e dëgjuar “Hajdarpasha”. Si studiues i pjekur, ai i shkroi veprat “Mjeku i shtëpisë”, “Ushqimi për jetë të gjatë”, “Pse e dua Ataturkun”, “Medicina popullore dhe mbajtja e shëndetit”, “Abetare me shkrola arabe”, “Formimi i Shoqatës Bashkim e Përparim”. Më vonë, po në këtë spital me renome, ai emërohet mjek i syve.

Në këtë kohë në disa qytete të Perandorisë kishte rënë një dergjë e madhe, kolera, nga e cila vdisnin qindra njerëz. Ibrahim Temo, i mbushur plot mllef se shumë pak po punohej për njerëzit e thjeshtë nga çdo aspekt, shkruan një poezi me titull “Termeku i madh”, të cilën Dr. Hasan Kaleshi e cilëson “poezi rasti”, ku ai e krahason kolerën me regjimin absolut të Sulltanin. Edhe për këtë poezi ai përsëri prangohet.

Ibrahim Temo edhe disa herë të tjera do të zhvendoset nga puna dhe disa herë do të burgoset për aktivitetin e tij politik. Andaj shpesh ishte i detyruar të udhëtojë prej një vendi në tjetrin. Meqë ishte njeri i kontakteve, ai bie në shoqëri me disa studentë vllahë dhe ilegalisht kalon në Rumani, për t’i ikur kështu burgut dhe për të ndërmjetësuar ndërmjet rumunëve dhe grekeve për ta ndarë shkollën dhe kishën.

Edhe këtu Temos iu dha mundësia që ta ushtronte profesionin e mjekut. Pastaj ai transferohet në një vendbanim nja 30 kilometra prej Konstancës e, më vonë, edhe në Dobruxhë, ku ishin të vendosur shumë shqiptarë dhe turq. Por, ai nuk u ndal as këtu me aktivitetin e tij. Madje me të madhe e ushtronte aktivitetin e tij politik edhe në Rumani. U bë bile edhe senator në Senatin e Rumanisë, ku mendimet e tija gjenin përkrahje tek populli rumun.

Temo udhëtonte nëpër shumë qytete të Ballkanit e të Evropës për ta shpjeguar idenë dhe për të themeluar komitete të xhonturqve. Ai kudo fliste për gjendjen e mjeruar, dërgonte letra, traktate, manifeste dhe shpeshherë i drejtohej edhe selisë së Kombeve të Bashkuara në Gjenevë, ku ankohej për gjendjen e rendë të popujve, pa marrë parasysh nacionalitetin dhe besimin e tyre fetar. 

Po ashtu shkruante shpesh në shtypin e kohës, sidomos në gazetën e Dervish Himës “L’independence albanaise”. Ai bashkëpunonte me bashkëvendësin e tij, Dervish Himën, i cili ishte përfaqësues i krahinës së Danubit me Jashar Erabarën si përfaqësues të osmanlinjve në Bukuresht, me Behxhet Hoxhën nga Dibra e me shumë të tjerë. Ibrahim Temo do të mbetet jo vetëm organizator i “Itihatit ve Teraki”, por edhe zëdhënës i saj.

Pas mbarimit të së ashtuquajturës “Kiza Lindore”, Perandoria dhe fuqitë e mëdha evropiane u ndeshën me një problem shumë të komplikuar – me “Çështjen e Maqedonisë”. Kjo ndodhte pikërisht në kohën kur propagandat luftarake të shteteve ballkanike, si Bullgaria, Serbia dhe Greqia, vepronim me të madhe për ta dezinformuar opinionin evropian dhe për të ngjallë apetitet shoviniste të këtyre shteteve ndaj territorit të Maqedonisë. Madje, këto shtete shoviniste ballkanike, pos propagandës, ushtruan edhe forcë, duke hedhur çeta të armatosura si pretekst se gjoja ato i mbrojnë vëllezërit e gjakut. Edhe Serbia, edhe Bullgaria edhe Greqia thirreshin në “kohërat e mira”.

Greqia, me propagandën e saj, duke u mbështetur në aspektin historik e gjeografik, deklaronte se Maqedonia është “tokë greke”, ndërsa “banorët e saj me besim të krishterë janë pasardhësit e Filipit dhe të Perandorisë Bizantine”. 

Bullgaria e shikonte të ardhmen me Maqedoninë, pa të cilën shteti bullgar as që mund të formohej. 

Nga ana tjetër, Serbia propagandonte për një “bashkim të tërë serbëve”, duke filluar nga Bosnja e deri në Selanik e Durrës, andaj në Serbi thuhej: “Nëse Bosnja nuk mundet të vijë te ne, atëherë ne do të shkojnë atje dhe do të drejtohemi kah jugu.”, me çka mendohej në okupimet e territoreve të Maqedonisë dhe Shqipërisë për të dalë kështu në det. Kjo shihet në këtë deklaratë të Nikolla Pashiqit: “Kjo në jug duhet të bashkëngjitet dhe asnjëherë të mos ndahet, për arsye se den baba den dihet se kush e ka pasur Maqedoninë”.

Ibrahim Temo në Paris pati edhe një takim me  Nikolla Pashiqin ku debatuan shumë ashpër mbi pretendimet serbe ndaj shteteve të Ballkanit e sidomos ndaj Maqedonisë dhe Shqipërisë.  

Edhe Fuqitë e Mëdha ishin të interesuara për Maqedoninë dhe për “Çështjen e Maqedonisë”, kjo pikërisht për shkak të Luginës së Moravës dhe daljes në Selanik dhe Detin Egje, që kështu të afrohen sa më afër Stambollit.

Propagandat dhe hedhja e çetave nga shtetet e Ballkanit mbi popullatën që jetonte në territorin e Maqedonisë sollën shumë të papritura dhe shumë vuajtje. Por, moskuptime u paraqitën edhe nga shtetet e lartpërmendura, ndonëse shtetet e mëdha të Evropës, varësisht nga simpatia, bënë privilegje ndaj shteteve, duke e mohuar nacionalitetin e njëri-tjetrit.

Më 15 shkurt të vitit 1903, në Paris, Ibrahim Temo merr pjesë si i deleguar shqiptar në konferencën e dedikuar “Çështjes së Maqedonisë”. Kjo konferencë u mbajt në teatrin “Chateau d’Esu” (Shato Doy). Pasi folën shumë pjesëmarrës, fjalën e mori edhe një francez me emrin Pressense (Presenëse). Ky orator dëshironte ta shpjegojë “Çështjen e Maqedonisë” ashtu si dëshironin të tjerët, pa e njohur mirë as Turqinë Evropiane e as nacionalitetet që jetonin në territorin e Maqedonisë, por duke u mbështetur vetëm në statistika arbitrare.

Pasi e dëgjoi me kujdes zotin Presenëse, i cili me oratorinë e vet e filloi ta mashtronte opinion evropian duke i mohuar së pari vllahët, Ibrahim Temo e mori fjalën dhe tha: “Se arumunët nuk kanë vetëdije kombëtare se ato janë helenofil, këto nuk kanë të bëjnë me realitetin”. Ibrahim Temo iu kundërvu atij duke thënë se “Helenët e historisë as që ekzistojnë. Kurse vllahët, përkundrazi, ata e afirmojnë nacionalitetin e vet nga dita në ditë, duke krijuar katundet e veta e duke themeluar shkolla të reja ku e mësojnë gjuhën e tyre”. Pastaj Temo vazhdoi se: “Ata (vllahët) punojnë aktualisht për shkëputjen e kishës së tyre nga varësia e Patrikanës Ekumenike”. “Ju zotëri po thoni se ky popull është i parëndësishëm dhe lansoni gënjeshtra se bashkë me popujt të tjerë u jepni epitetin e renegatëve”, u shpreh ai. 

Më pastaj Ibrahim Temo, me një zë të lartë e të qartë, si dhe me një frëngjishte të përsosur, u ndal rreth shqiptarëve, duke thëne se “shqiptarët formojnë shumicën e popullsisë totale në Maqedoni, por aty jetojnë edhe popuj të tjerë”.

Në vazhdim do ta japim tekstin e plotë të fjalimit të Ibrahim Temos, ashtu siç e ka përkthyer miku im Baki Ymeri në shqip prej gjuhës frënge.

“… Nëse ata bëjnë nga ndonjëherë ekskursione kundër fqinjëve si pasojë e hakmarrjes dhe të mungesës së shkollave, siç ballafaqohemi gjithmonë me gjëra të ngjashme në anë (vende) të shumta të Evropës, për shembull në Sicili dhe në Korzikë, kjo nuk ndodh për tiranizimin e të krishterëve ku shpeshherë në bandat e tyre gjenin edhe shqiptar katolikë dhe ata nuk sulmojnë asnjëherë gratë, fëmijët, nderin, përkundër të disertacioneve të propagandave që trumbetojnë për të mashtruar Evropën. Krejt bota e shkolluar e dinë se shqiptarët janë një komb kalorësiak, që konservon kostumet nacionale dhe moralitetin e vet të lashtë. Unë kam qenë mjaft i habitur nga fjalët e Zt. Presenësenit, duke thënë se gjoja Aleksadrët dhe Filipët janë grekë dhe se kalojnë heshtje prejardhjen e tyre pellazgjike, si dhe tonën. Më në fund, shqiptarët siç ka theksuar Zt. Leralle, janë një komb i përbërë prej fiseve të shumta katolike, muhamedane, ortodokse, që ruajnë traditat dhe veshjet e tyre kombëtare. Dhe njëherë ata nuk janë renegatë që i përkulen forcës. Kjo konfirmohet me faktin se gjenden në të njëjtën familje edhe të krishterë edhe myslimanë të cilët e thirrin njërin-tjetrin, motra ime, vëllai im, kushërira ime etj.

Sot, këta janë priftërinjtë, hoxhallarët dhe shkollat e themeluara për të mbjellë urrejtjen dhe përçarjen kundër pjellës së të njëjtë racë, por prej sekteve të ndryshme. Sipas qeverisjeve, këta janë gjëra që i thellojnë antagonizmat ndërmjet popullsive që jeta në një shtet, disi ende primitiv. U takon njerëzve eminentë si Zt Presessait të hulumtojë burimet e vërteta të çrregullimit dhe të tiranisë. Ai nuk ka nxjerrë asnjë fjalë për pansllavizmin i cili është një ndër çështjet më të rëndësishme pas tiranisë qeveritare aktuale. Kjo çështje maqedonase që do të kallë atdheun tonë, mund të jetë vetë Evropa e cila mbjell aq shumë urrejtje ndërmjet popujve dhe e cila, jo vetëm që duhej ta shkurtojë dorën tiranike të qeverisë osmane, por duhej njëkohësisht t’i presë edhe gishtërinjtë e pansllavizmit. Në qoftë se ndërpritej njëri, mbetej tjetri, i cili bëhej më i fortë se i pari dhe nuk mbeti kështu, një çast qetësie në Evropë. Dinjiteti i Evropës mbi të gjitha, është shtypi francez, i cili e ka për borxh të merret me të vërtetën, do me thënë me çështjen e Turqisë evropiane dhe jo me çështjen maqedonase ( të imagjinuar – sipas rezultateve të fjalimit të Zt. Pressense-Maqedonia nuk ekziston. Nuk është e vërtetë se fakti se revolucionarët bullgarë gjenden në terr e tirani, përkundrazi. Në qoftë se qenësorja është t’i shërbesë njerëzores, nuk duhet dëgjua francezët që punojnë për zbutjen e një Maqedonie të ashtuquajtur Maqedoni, duke i lënë Shqiptarët të banojnë njërën nga pjesët më të bukura të Evropës dhe fishkëllejnë ç’prej moti rrugën e turqve mbi një urë pushtuese të Evropës nga ana e Italisë.

Po i prezantoj publikut të interesuar, në emër të së vërtetës, numrin e popullsisë së Turqisë Evropiane (vilajetet e Kosovës, Shkodrës, Selanikut, Manastirit, Janinës, Adrianopojës) me përjashtim të rrethit të Konstatinopojës:

Shqiptarë (të krishterë dhe myslimanë)……………… 2.600.000

Osmanlinj (turq)……………………………………… 0.900.000

Sllavë (maqedonas, serbë e bullgarë)………………… 0.800.000

Grekë………………………………………………….. 0.550.000

Arumun (vlleh)……………………………………….. 0.520.000

Çifutë…………………………………………………. 0.095.000

Ciganë…………………………………………………. 0.020.000

Gjtihsej: 5.485.000

Dhe, tani duhet pritur autonomitë që mund të jepen dhe pa marrë parasysh shumicën dhe nevojat lokale, masakrat fantastike që i vërshojnë për çdo ditë shtypin evropian. Megjithatë pa marrë parasysh këtë, ne shqiptarët i mbetemi besnik drejtësisë së Evropës, ne nuk e presim këtë nga librat dhe francezët fisnikë, por përkundrazi, ne presim përkrahjen me drejtësi dhe barabarësi”.

Ibrahim Temo, me formimin e lëvizjes së Turqve të Rinj, që në fillim e pa se punët nuk do të shkojnë mirë dhe ashtu siç ai e kishte hartuar në programin e Shoqatës. Andaj në vitin 1902 e braktis punën si mjek dhe merr rrugën për në Evropën Perëndimore. Atje u takua me shumë miq e politikanë të ndryshëm, me të vetmin qëllim që t’i koordinojë punët e komiteteve. Në të njëjtën kohë ai specializon edhe për sëmundjen e syve në Paris.

Revolucioni i Xhonturqve e gjeti Temon në Kostancë. Aty, para shtëpisë ku banonte, ai e mbajti një fjalim të zjarrtë dhe ishte më se i bindur se tani “absolutizmit të Sulltanit iu thyen brinjët”. Por, nuk ishte kështu, ngase pas pak kohe Temo shkon në Selanik për ta vizituar klubin qendror të xhonturqve, ku aty u takua me Qamil Pashën, i cili i tha troç Temos se: “Kjo organizatë nuk është e njëjta me atë që ju e krijuat dhe në emrin e së cilës ju keni bërë agjitacion jashtë shtetit; në të vërtetë, kjo organizatë është rezultat i Manastirit dhe i Selanikut”.

I dëshpëruar nga ajo që e dëgjoi, ai kthehet në Strugë. Në atë kohë Perandoria i përgatiste votimet parlamentare. Prandaj populli i Strugës e dominoi këtë bashkëqytetar të tyre për deputet në Parlamentin Turk. Mirëpo, klubi i Xhemijetit nuk ia pranoi kandidaturën. Sipas Manol Pandevskit, shkaku ka qenë se ky gjoja ka qenë deputet në Parlamentin Turk.

Pas kësaj, pas një kohe të shkurtër, ai largohet nga Struga dhe shkon në Rumani. Por, më vonë shkon përsëri në Stamboll dhe punësohet si “Inspektor i shëndetësisë” në prefekturën e Paros (Bajagllu). 

Dr. Ibrahim Temo, përveç punës së drejtpërdrejtë ose edhe me organizimin e degëve në vende të ndryshme ky e shtrinte veprimtarinë e tij, por edhe nëpërmjet shtypit të kohës, edhe atë në gjuhë frënge, ai e proklamonte Reformën. Andaj shpesh edhe keqkuptohej. Kjo ishte arsyeja që ai do të shkruajë se “lufta është kundër Sulltanit e jo kundër popujve të Rumelisë”.

Temoja një kohë kishte punuar si punëtor edhe në një barnatore të një greku, ku e kuptoi edhe më mirë psikologjinë e grekëve. Atij i vjen shumë keq pse kisha greke ndjellë shovinizëm e armiqësi ndaj popujve, sidomos ndaj shqiptarëve, vllahëve, maqedonasve etj. 

Kur u paraqit problemi i ndarjeve të shkollave nga kishat, ai bashkë me vllahët nga Rumelia dhe shqiptarët ortodoksë të rrethit të Korçës do të shkojë në Sulltanat, bashkë me inspektorin e Arsimit, Apostol Margariti, si dhe me peshkopin nga Korça, Harallambi Bellomaçe, për ta zgjidhur problemin e arsimit nga kisha greke e bullgare. Mirëpo, një punësuar në Sulltanat deshi t’ia këpusë mjekrën Harallambiut kur e dëgjuan kërkesën e tij. Vetëm falë Temos çdo gjë kaloi pa pasoja. 

Temo, po ashtu, ka pasur bashkëpunim të ngushtë edhe me Dimitar Vllahovin, madje bashkë do të angazhohen që të mos ndalohen gazetat dhe të mos burgosen gazetarët që shkruanin mbi çështjet e kohës në Perandori, si dhe ndaj shteteve që e kishin fituar pavarësinë nga Perandoria dhe tani e kishin filluar luftën ndaj popujve të vegjël e të pambrojtur. Kështu ai do të botojë disa shkrime mbi problemin maqedonas, duke nxjerrë të vërtetën ndaj qëndrimeve të Rusisë, Gjermanisë, Italisë e Serbisë. Më vonë ai do të jetë ndër nismëtarët e parë për formimin e një organizate intelektuale “shqiptaro-maqedone” për t’i mbrojtur drejtat e tyre.

Me autoritetin e Temos, i cili një kohë e kryente edhe postin e kryetarit të qytetit Mexhidie, shumë turq të Dobruxhës në Ruamani gëzonin shumë të drejta.

Temo i urrente pushtetarët dhe e donte e i dilte në mbrojtje popullit të thjeshtë. Këtë e shohim kur ai u doli në mbrojtje varrezave serbe për ngritjen e një monumenti të ushtarëve serbë në Dobruxhë, edhe pse aty kishte mospajtime mes myslimanëve të kombësive te ndryshëm. Falë Ibrahim Temos, u realizua ajo kërkesë, duke thënë “se varrezat e atyre – të rënëve (ushtarëve), që nuk kanë faj, pos atyre që s’u dhimbsen….. ”. Për këtë qeveria Jugosllave e futi në listën e mirënjohjeve “Sveti Sava”, që nuk dihet a e pranoi ai apo jo.

Ky rilindës për të gjithë nacionalitetet e Ballkanit mendonte se gjuhët e ndryshme, që fliteshin në Ballkan, janë pengesë për mirëkuptim dhe kërkonte që në shkollat turke të mësohej edhe gjuha e shqiptarëve, bullgarëve, rumunëve, serbëve, por jo me “shkrola osmano-turke (e cirilike), por me shkrola latine”. Kështu e mori edhe epitetin si “Temo latinisti”.

Aktivitetin e vet politik nuk e la edhe kur ishte i zhgënjyer, ngaqë ai ia kishte kushtuar tërë jetën këtij ideali. Ai dha kontributin e tij deri në shpalljen e pavarësisë e më pas. Por, malli për vendlindje nuk iu shua kurrë. Ai në kujtimet e veta shprehet kështu: “Struga e jeme e bukur”.

Pas pavarësisë së Shqipërisë, Ibrahim Temo do të angazhohet në Kryqin e Kuq në qeverinë e Princ Vidit si drejtor provizor i shëndetësisë, ku do ta vazhdojë veprimtarinë e tij humanitare ndaj njerëzve të varfër pa dallim feje e kombësie.

Ibrahim Temo mbetet një ndër figurat me vlerë të madhe kombëtare në historinë e popullit tonë, por edhe të popujve të tjerë dhe nuk ka si të ndodhë ndryshe, sepse ai ishte vet i tillë. 

Temo e sakrifikoi jetën e tij për ta zgjuar ndërgjegjen kombëtare. Andaj sot ai mbetet një rrënjë në tokë jo vetëm për shqiptarët, por edhe për të tjerët, ngase veprimtaria e tij shtrihet në përmasa ballkanike.

Qemal Agaj/

Në albumin fotografik, THE PHOTO BOOK, botuar në vitin 2000 nga shtëpia botuese Phaidon, me 500 fotografitë më të famëshme të shekullit, gjeta një imazh të fotografit tonë të shquar, Kel Marubi, me titull:’’ Captain Mark Raka with the Head of the Shala Clan,’’ 1922. Kjo shtoi kureshtjen time. Duke shfletuar, një fotografi e piktorit të famshëm Pablo Picasso duke vizatuar në hapësirë një figurë interesante nga ana grafike, emri i autorit – Gjon MILI. Korçë ( ALB ), 1904, Stamford CT. ( USA ), 1984.

Emri Gjon Mili, dhe origjina e tij shqiptare më tërhoqën vëmendjen. Në prezantimin e imazhit midis të tjerash shkruhej: ’’… Në poçerinë e tij në Vallauris në jug të Francës, Picasso sapo ka vizatuar një centaur në hapësirë, duke përdorur një dritë në errësirë.’’

Mësova se kishte botuar dy libra me tituj: ’’PICASSO’s THIRD DIMENSION,’’ 1970 dhe ‘‘Photographs & Recollections,’’ 1980.

Prezantimi i Milit nga botuesit e TIME Inc. dhe fjala e Jean- Pol Sartre me rastin e hapjes së ekspozitës së Milit në Paris, 1946, me të cilat hapet libri Photographs & Recollections, më bën përshtypje dhe fillova të kërkoj për fotografin. Kështu rash në grackën e Milit.

Por si doli më vonë ky ishte vetëm fillimi…

Në prezantimin nga TIME të librit, Photographs & Recollections dhe fjalës së Jean- Paul Sartre me rastin e hapjes së ekspozitës së Milit në Paris,1946, gjeta përcaktime dhe përshkrime të veçanta për karakterin, personalitetin dhe mënyrën si e shihte Mili artin e fotografisë.

Ç’farë kishin parasysh prezantuesit kur thonë: ’’Mili është mjeshtër i aksidentit të kalkuluar.’’ Me kohë mësova se, nëqoftëse është ëndërr e çdo fotografi, të ndodhet në vendin e duhur në kohën e duhur, Mili nuk e priste momentin, ai e krijonte atë.

Jean- Paul Sartre duket e njihte Milin nga afër kur thotë:’’…Mili dëshëron çdo gjë: Të ngrënët, pijen, kërcimin. Harlemin ai e njeh më mirë se ç’do njeri i bardhë; Nju Jorkun ai e njeh më mirë se kushdo tjetër. Ai është i gëzuar. Ai nuk do t’ju vras – më keq akoma, ai do t’ju kap të gjallë…Për Milin ka aq mënyra për të fotografuar, sa ka dhe njerëz…Ai e bën çdo imazh një eksperiment…Nëqoftëse ai ju bën pjesë të koleksionit të tij,…ai ju ka vëzhguar, do t’ju njoh plotësisht.’’

Këto përshkrime shtuan kuriozitetin tim. Aspekti më interesant i artit të tij është shumëllojshmëria e subjekteve; Nga sportet, te baleti, nga muzika e Jazz-it si Duke Ellington, Billie Holiday, te artistët më të shquar të muzikës klasike, Pablo Casals, Igor Stravinsky,… nga kërcimi aq popullor Lindy Hop, te baleti klasik, nga këngëtorët e muzikës së lehtë, Edith Piaf, Frank Sinatra, Tina Turner,…të këngëtaret e operas, Licia Albanese, Maria Callas,…nga modernistët Europian, Matisse, Picasso…te dramaturgët e shquar, Sean O’ Casey, Eugene Ionesco, nga aktorët e shquar të teatrit, Paul Robenson, Helene Weigel…te aktorët më të shquar të kinematografisë, Sofia Loren, Juliet Greco, Silvana Mangano,.. nga politikanët e pas-luftës, Presidenti Truman, Molotov…te krimineli i luftës, Adolf Eichman. Në 1945 fotografon Konferencën e Krijimit të Kombeve të Bashkuara në SanFrancisco dhe një vit më vonë, 1946, Konferencën e Paqes, Paris. Me kërkesën e tij, në vitin 1974 fotografon skandalin Watergate gjatë presidencës së Richard Nixon.

Dhe më tërheqëse, pasioni dhe njohuritë e tij për antikitetin, që e çuan atë të fotogrfoj për LIFE civilizimet Greko – Romake dhe një nga katedralet më të veçanta në historinë dhe Arkitekturën Mesjetare, Chartres Cathedral, në Francë.

Të gjitha, shoqëruar me tekstin gazmor të Milit –‘’ Një përshkrim që arrinë të të prek dhe të krijoj humor në të njejtën kohë’’- shkruhet në introduksion.

Gjatë leximit të librave të tij, komente të ndryshme nga muzeume dhe në mënyrë të veçantë artikuj në revistën LIFE, për të cilën punoi për gati 40 vjet, të tjera fakte interesante shtronin pyetje për përgigje, që më nxitën të kërkoj. Midis tyre, duke i ndjekur ato në rrugë kronologjike:

-Cila ishte fotografia e tij e parë?

-Kur dhe ku fotografoi kërcimtarë për herë të parë?

– Kur akoma student, dëgjon për herë të parë një koncert të Bach luajtur nga violinçelisti Pablo Cazals, i mahnitur nga egzekutimi i tij, të nesërmen pret nga gazeta fotografinë dhe e mban të varur në mur gjatë gjithë jetës, abandonon oboen dhe fillon të ushtrohet në piano. Ishte kjo një nxitje e çastit, apo pasioni për muzikën klasike flinte brenda tij?

– Kur mësoi për dritën Stroboskopike, kur e përdori për herë të parë dhe ku e përdori më me sukses?

– Cili ishte subjekti më i preferuar i Milit?

– Kur hapi ekspozitën e parë?

– Nga personalitetet e fotografuara, kujt i është kushtuar më shumë?

– A është figura e vizatuar nga Picasso me dritë në errësirë, një centaur, si është quajtur nga vetë Mili, botime serioze, stjudjues dhe artikuj galerish të ndryshme?

– Çfarë e tërhoqi Milin në figurën kontradiktore të dramatutgut të shquar Irlandez, Sean O’Casey, për të cilin është thënë se, ‘’Drama Irlandeze dhe ajo Europiane nuk mund të quhen të kompletuara pa veprat e tij.’’

– Çfarë dëshire fshihej brenda tij, për të fotografuar për LIFE Artin e Rilindjes dhe qytetërimet Greko-Romake dhe sa dinte për Stoiçizmin, këtë filozofi lindur në Greqinë e Lashtë dhe përqafuar më vonë nga Romakët, kur thotë për duart e nënës së tij: ’’Për mua, ishin duart e saj përshkrimi më i mirë i stoiçizmit të saj.’’

– A pozoi Sofia Loren për Milin si është shkruar, apo…?

– Ç’rrugë mori arti i tij pas djegies së studios, në 1966.?

– Cila ishte fotografia e tij e fundit me subjekt baleti.?

Këto pyetje, po të përdor një shprehje shumë të përdorur, ishin maja e aisbergut. Komentet e tij të shkurtra dhe plot elegancë letrare, të shtyn të thellohesh. Ashtu si thotë ai për skulpturat e Picasso-s në librin : PICASSO’s THIRD DIMENSIONS: ’’Ato të ftojnë t’i studiosh…Më e vështira është ajo që fshihet në artin e tij.’’

Unë tashmë jam si ai peshku në rrjetën e Milit, që përpëlitet të dal jashtë. A do dal dot?

I takon lexuesit të gjykoj sa do të jem në gjendje t’ju jap përgjigje këtyre pyetjeve dhe të tjera që do dalin gjatë prezantimit të fotografit tonë të shquar.

Unë nuk jam njeri i letrave dhe nuk kam shkollim të veçantë. Jam thjeshtë një artdashës i tërhequr nga personaliteti i këtij artisti të shquar. E ndjej të nevojshme të kërkoj falje për pasaktësitë gjuhësore dhe mungesën e pregatitjes së duhur në këtë inisiativë të ndërlikuar dhe komplekse, sa vetë arti i Milit. Pjesa më e vështirë për mua ka qënë të kuptoj sensibilitetin artistik, natyrën rrebele, humanizmin e tij, jetën personale, qëndrimin e tij në periudhën historike që ai jetoi , modestinë dhe në mënyrë të veçantë aspiratën ( prirjen) e tij për lirinë. Që në fillimet e karierës së tij për revistën LIFE, 1938, zgjodhi të ishte fotograf pa kontratë (freelance). Edhe pse shok i ngushtë me krijuesit e shoqërisë fotografike, Magnum – (Robert Capa dhe Henri Cartier Brenson,) nuk u bë anëtar i saj, por si adhurues i lirisë u kthye në një artist bohemian – Francë, ( Paris, Golf Huan, Prades, Provence, Nice, Chartres), Itali ( Toskanë, Firence, Romë, Napoli, Venecia) , Spanjë, Greqi , Israel, Londër, Berlin , Munich, Jugosllavi, Austri, Meksikë, Puerto Rico… Dhe së fundi , si për të mbyllur ciklin e udhëtimeve, pas 48 vjetëve, 1971, në vizitën e tij të parë në Bukuresht, për të sjell në jetë kujtimet e nënës së tij, ku hapi dhe një ekspozitë.

Titujt që prezantojnë çdo kapitull janë nga Mili. Për t’i dhënë librit një dublikim origjinal, ky publikim është në të njejtin format si i librit të Milit, Photographs & Recollections.

Art-dashësit që janë të interesuar në detaje të tilla, duhet të dinë se fotografitë janë riprodhuar në formatin original ose të ndryshuar, sipas nevojës për komente.

Për të futur lexuesin në subjekt, shumë nga këto sesione, rrethanat e fotografimit dhe të tjera detale, i kam pasuruar me shkrime nga revista LIFE, albume, libra ku përmendet Mili, opinione nga ata që e kanë njohur dhe bashkëpunuar me të, komente, analiza dhe biografi.

Ana grafike është ndryshe nga ajo e librit të Milit. Jam munduar të gjej zgjidhje grafike në përshtatje me subjektin. Kjo bie në sy sidomos në kapitullin për Picasso-n.

Shpresoj ky volum do të shërbej si informativ tërheqës dhe nxitës për kritik, studjues arti të specializuar dhe për cilindo që pëlqen fotografinë, në informacione më të gjera dhe analiza më të thella për Milin dhe artin e tij – këtij fotografi të shquar, që s’pushoi së kërkuari metoda dhe teknika të reja fotografimi, për të cilin Artsy Gallery shkruan:

‘’Është e qartë që teknika dhe vizioni i artistit ishin shumë përpara për kohën. Puna e adhuruar e Milit nuk është thjeshtë produkt i aftësive të tij spektakulare krijuese – është gjithashtu reflektim i një prejardhjeje të veçantë kulturale dhe edukative.’’

Prof. Dr. Frasher Demaj/

Lufta e viteve 1998-1999 në Kosovë pati pasoja të rënda të cilat rezultuan me humbje jetë njerëzish, vrasje, masakra, përdhunime, plaçkitje, djegie të shtëpive, kidnapime njerëzish dhe rreth 1600 të pagjetur për fatin e të cilëve nuk dihet as sot. Veprimet e forcave serbe (policisë, ushtrisë dhe formacioneve paramilitare) të komanduara nga hierarkia ushtarake serbe e cila ishte nën urdhrat direkte të politikës zyrtare të udhëhequr nga presidenti serb Milosheviç, ushtruan dhunë e terror ndaj popullsisë civile shqiptare pa kursyer fëmijë, gra e pleq dhe pa respektuar në asnjë moment konventat ndërkombëtare të luftës.
Tendenca e Serbisë për gjenocid ndaj shqiptarëve zunë fill që nga gjysma e parë e shekullit XIX me “Naçertania”-n kur Serbia filloi me projekte të organizuara shtetërore antishqiptare më qëllim vrasjen, dëbimin dhe asimilimin e shqiptarëve dhe pushtimin e tokave të tyre. Vazhdimin e politikës shfarosëse ndaj shqiptarëve, Serbia e shfaqi edhe në kohën e luftërave ballkanike dhe Konferencën e Ambasadorëve në Londër (1912-1913) kur përveç Kosovës kërkonte të pushtonte edhe vise të tjera shqiptare në veri dhe verilindje të territoreve shqiptare me synim pushtimin dhe daljen e përhershme në detin Adriatik. Të gjitha këto synime i mbështeti me veprime politike dhe ushtarake duke vrarë e masakruar popullsi të pambrojtur dhe të paarmatosur shqiptare. Tendencat me premisa gjenocidale shteti serb i rishfaqi edhe në kohën e Luftës së Parë Botërore (1914-1918) duke vrarë e terrorizuar shqiptarët e Kosovës dhe viseve të tjera të mbetura jashtë Shqipërisë së vitit 1912-1913. Periudha në mes dy luftërave botërore u karakterizua me shpronësim, reformën agrare dhe kolonizimin e Kosovës me kolonë serbë e malazezë me qëllim të shpopullimit dhe ndryshimin e balancës demografike të Kosovës.

Në kohën e Luftës së Dytë Botërore 1939-1944, vazhdojnë tendencat antishqiptare pavarësisht se këta të fundit ishin pjesë e koalicionit antifashist dhe synimet e tyre ishin të mbështetura në Kartën e Atlantikut, UNÇJ-, UNÇSH dhe aleatët e mëdhenj të luftës antifashiste që pas përfundimit të luftës dhe fitores kundër fashizmit secili popull do të përcaktohej për të ardhmen e vet politike. Mirëpo, mospërfshirja e Kosovës dhe viseve të tjera shqiptare në vendimet e Mbledhjes II të KAÇKJ –së, që ishte mbajtur në Jajce, më 29-30 nëntor 1943, ishte një paralajmërim për injorimin e interesave të Kosovës dhe shqiptarëve pas përfundimit të luftës.

Dhuna dhe terrori serb ndaj shqiptarëve vazhdoi me masakrën e Tivarit, vendosjen e administrimit ushtarak 1945, aksionin e mbledhjes së armëve 1956, shuarjen e dhunshme të demonstratave të vitit 1968, demonstratave të vitit 1981, suprimimin e autonomisë së Kosovës në vitin 1989, burgosjen e udhëheqësve shqiptarë të Kosovës, vrasjen dhe burgosjen e protestuesve shqiptarë 1989- 1992, dëbimin masiv të shqiptarëve nga puna, dëbimin e nxënësve, studentëve dhe personelit të mësimdhënësve nga objektet shkollore dhe universitare dhe luftën e vitit 1998-1999. Shumë shqiptarë u detyruan të shpërngulen në Turqi (si rezultat i konventave jugosllavo-turke), në Shqipëri e më vonë edhe drejt vendeve perëndimore për të shmangur represionin dhe për të mos u gjunjëzuar para dhunës shtetërore serbe.
Serbia duke përdorur forcat policore, ushtarake, njësitë paramilitare të mobilizuara me serbë lokalë, të tjerë të ardhur nga Serbia dhe mercenarë kryesisht rusë, nga viti 1997 intensifikoi dhunën dhe terrorin ndaj shqiptarëve në çdo cep të Kosovës. Ofensivat e forcave serbe lanë shumë të vrarë e të plagosur gra, pleq e fëmijë të moshave të ndryshme. Masakra e Reçakut, Qirezit, Likoshanit, Abrisë, Izbicës, Mejës, Korenicës, Dobroshit, Guskës, Krushës së Vogël, Krushës së Madhe, Pastaselit, Lubeniqit, Qyshkut, Rogovës, Celinës, Belegut, Kralanit, Sllovisë, Ribarit të Vogël, Grashticës, Studimes etj. nxorën në sipërfaqe tendencën serbe për gjenocid ndaj shqiptarëve.

Pra, shqiptarët e Kosovës janë përballur historikisht me dhunë e represion me qëllim të mohimit të drejtave të tyre, historike, politike, ekonomike pronësore, qytetare e kombëtare. Vitet 1998-99 të karakterizuara me vrasje, ekzekutime masive, masakra të përcjella me shpërfytyrim të viktimave, rrahje dhe tortura të të zënëve robër dhe të burgosurve, përdhunimet, dëbimet me forcë, shkatërrimi i kartave të identitetit, plaçkitja, shkatërrimi dhe djegia e pronave të shqiptarëve në fshatra e qytete e deri te deportimi masiv i shqiptarëve, përbën një përpjekje të organizuar shtetërore serbe për shkatërrimin total të Kosovës dhe shqiptarëve.

Prandaj për të nxjerrë në sipërfaqe të vërtetën historike dhe për të trajtuar çështje të rëndësishme nga periudha e viteve 1998-1999, e sidomos për të sjellë argumente shkencore për gjenocidin dhe masakrat e Serbisë në Kosovë, Seksioni i Shkencave Shoqërore i ASHAK-ut, organizoi Konferencë shkencore multidisiplinare për të trajtuar aspekte historike, politike, diplomatike, ekonomike, demografike, juridike, mjekësore, psikologjike dhe muzeore për të vërtetën historike të kësaj periudhe, të cilat botohen në këtë vëllim të veçantë.

Në 30-vjetorin e kalimit të tij në amshim

Nga Frank Shkreli

Ago Agaj ka ndërruar jetë me 24 dhjetor 1994, në Clearwater të shtetit Florida, në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, në moshën 97 vjeçare. Gati një shekull jetë në shërbim të Shqipërisë etnike.  Dr Ago Agaj i përkiste atij brezi shqiptarësh patriotë të cilët regjimi komunist i Enver Hoxhës, ose i dëboi nga Atdheu ose i vrau dhe i burgosi në burgjet dhe kampet e përqëndrimit dhe të punës së detyrueshme, anë e mbanë Shqipërisë. Ishin këta, të urryer dhe të përjashtuar nga komunizmi enverist, cilët ndonëse edhe në mërgim përjetëshëm, nuk e harruan kurrë Atdheun e tyre.  Shumë prej tyre të dëbuar dhe të burgosur nga regjimi zogist e komunist enverist, janë arratisur anë e mbanë botës të përjashtuar e ndonëse të shpallur tradhëtarë dhe armiq të atdheut – në të vërtetë ishin një brez patriotësh të pas Luftës së II Botërore, të cilit i përkiste edhe Prof Ago Agaj. Ndoshta i fundit i kësaj gjenerate burrash të vyer – të pa-përsritshëm — të kombit, mund të ishte Profesor Sami Repishti — cili ndërroi jetë disa javë më parë këtu në Amerikë. Ata ishin patriotë që ushqenin bindje dhe besim të pa lëkundur tek virtytet, vlerat dhe traditat arbërore shekullore të Kombit shqiptar.  Ago Agaj, ishte i këtij brezi që për fat të mirë e të keq të tyre, u përfshi në përplasjet e mëdha botërore të shekullit të kaluar.  Një brez që pak gëzoi e shumë vuajti nepër tallazet e historisë së fillim shekullit të kaluar e deri në Luftën e II Botërore por edhe më vonë në jetën e tyre në mërgim. Kjo për fat të zi të vetin e të familjeve të tyre që kishin lën pas në Shqipërinë komuniste, por edhe për fat të keq të Kombit, pasi idetë e tyre dështuan përball komunizmit ndërkombëtare të kohës, ndërkohë që tani e dimë se Kombi e pësoi si e pësoi, për pothuaj gjysëm shelulli diktaturë komuniste. 

Në këtë 30-vjetor të kalimit në amshim të Dr Ago Agajt, kujtojmë me disa fjalë të këtij shkrimi — modestësisht dhe shkurtimisht – por me qëllim që emri i tij dhe i brezit të tij të patriotëve shqiptarë anti-komunistë të mos zhduket në terrin e interpretimit komunist të historisë, as të mos hidhet në harresë. Inxhinjer Ago Agaj ishte një prej intelektualëve të Kombit që gjithë jetën e tij në atdhe dhe më vonë në mërgim – ia kushtoi fatit dhe interesave të Kombit– anë e mbanë trojeve shqiptare, por sidomos fatit të Dardanisë së okupuar nga Serbia fashisto-komuniste. Megjithse edhe ata i kishin ndryshimet e veta politike me njëri tjetrin, ishte ky brez jo komunist i shqiptarëve të periudhës së luftës dhe më vonë, që pothuaj, pa përjashtim, besonte bindshëm se, “pa Kosovë nuk ka Shqipëri”.  

Ai njihej në komunitet për dashurinë e tij të madhe për Kosovën. Si i tillë,  Ago Agaj njihej edhe si “Kosovari nga Vlora”.  Nëqoftse Agim Karagjozi ishte “kosovari” nga Gjirokastra, Frank Shkreli: Ndërroi jetë “Kosovari” nga Gjirokastra | Gazeta Telegraf — atëherë edhe Dr Ago Agaj mund të themi, me gojën plot, se ishte “kosovari” nga Vlora. I emëruar Prefekt i Mitrovicës në vitin 1941, ai kishte mbetur shumë i lidhur me Kosovën gjithë jetën e tij, madje edhe në mërgim. Në një letër të shkruar disa muaj para se të ndërronte jetë në Florida, 30-vjetë më parë, e që qarkullon në disa shkrime rreth jetës së tij, ai kishte shprehur besimin se fati i Kombit shqiptar është i lidhur ngusht me fatin e Kosovës:

“Jam në shtratin e vdekjes. Flas nga përvoja njëqindvjeçare e jetës sime. Kam pasur dhe kam bindjen se fati i Kombit Shqiptar do të vendoset në Kosovë. Nëse Kosova do të shpëtojë nga kthetrat e kuçedrës Serbe, atëherë do të kemi një komb tetë milionësh dhe askush nga fqinjët keqdashës nuk mund të arrijë atë që dëshiron. Në rast se Kosova, mos e dhëntë Zoti, mbetet nën pushtimin Serb, paraqitet rreziku edhe për Shqipërinë. Pra, unë kur përpiqem për Kosovën, përpiqem për Kombin, për Shqipërinë, për Vlorën… O sot, o kurrë, populli shqiptar duhet të bëjë përpjekje për shpëtimin e Kosovës. Kjo bindje i ka rrënjët te babai i kombit, Ismail Qemali, i cili, në mbledhjen e madhe me parinë e Vlorës, mori një telegram dhe, pasi e lexoi, filloi të qante. Ismail Aga Mezini, mik i tij, i tronditur i tha: “Mblidhe veten, na thuaj se ç’pësuan djemtë?” Ismail Qemali u përgjigj: “Jo, djemtë nuk pësuan gjë, po e pësoi atdheu ynë. Kosova mbeti jashtë kufijve të Shqipërisë. Shpresoj se lotët e babait të kombit do të bëhen armë e fortë për realizimin e ëndrrës së tij”, janë fjalët e Ago Agajt se fati i Kombit shqiptar — si në kohën e Ismail Qemalit, ashtu edhe sot – është lidhur në mënyrë të pandashme me fatin e Kosovës, se “pa Kosovë, nuk ka Shqipëri”! 

Ago Agaj, siç thashë më lartë, i përkiste atij brezi të patriotëve anti-komunistë të pas Luftës së II Botërore së cilët ishin të vetdijshëm të këtij fakti e realiteti historik, por fatzi, kombëtar; të ndarjes së Kosovës dhe trojeve të tjera arbërore nga Shqipëria. Të gjithë ata, ashtu siç veproi edhe Ago Agaj, secili në mënyrën e vet, kanë bërë atë që kanë mundur, nën rrethanat e Luftës së II Botërore, për të shpëtuar Kosovën, gjuhën dhe kulturën shqipe anë e mbanë trojeve shqiptare. Ja si e ka përshkruar Ago Agaj kontributin e njërit prej atij brezi patriotësh shqiptarë, Profesor Ernest Koliqit – mikut të tij dhe bashkpuntorit të ngusht – në hapjen e shkollave dhe në përhapjen e mësimit të gjuhës shqipe në Kosovë dhe anë e mbanë trojeve shqiptare.

Me rastin e vdekjes së Profesor Koliqit, Dr. Ago Agaj, një shërbestar i vyer i Shqipërisë Etnike dhe njëri prej të pareve që shkoi në Kosovë në vitin 1941, ka kujtuar rolin e Koliqit në hapjen e shkollave shqipe në Dardani: “Në hidhërimin tonë nuk duhet të harrojmë se Aji (Koliqi) qe fatbardhë në jetë e në vdekje. Shumë njerëz janë përpjekur me zell për një qëllim të lartë e të mirë, por pak janë ata që patën fatin të shohën farën e mbjellë gjatë jetës, përhera duke u rritur e përparuar. Ernest Koliqi e pati ketë fat. Dardanët në Kosovë e Maqedhoni, farën që mbolli Ky, e kultivuan me zell të madh e zotësi të pashoqe dhe arrijtën në një shkallë arsimi e cila gëzon e krenon të gjitha zemërat shqiptare kudo që janë dhe – natyrisht, atë të Ernestit, ca më shumë. Ai ishte një ndër më të mirët që kemi pasur gjer më sot, veçse ai mbillte ushqim për shpirt e mendje të Kombit”, është shprehur Ago Agaj, për Ernest Koliqin, njërin prej bashkpuntorëve të tij më të ngusht politik.

Brezi i këtyre patriotëve ia dinin njëri tjetrit meritat dhe kontributet e tyre.  Por për fata të keq, brezi i sotëm i shqiptarëve vazhdon të ndjekin shembullën e ish-regjimit komunist të përjashtimit të këtyre figurave të mëdha të Kombit.  Mohimi i veprimtarive të figurave të ndritura të Kombit dhe përjashtimi i tyre nga historia kombëtare si Ago Agaj e Ernest Koliqi, ndër shumë të tjerë të shekullit të kaluar, jo vetëm gjatë komunizmit por edhe ç’prej shembjes së Murit të Berlinit e deri në ditët e sotme, është njё mёkat ndaj historisë së shqiptarëve, një turp i pashlyeshёm për qeveritë “post-komuniste” të Shqipërisë, por edhe të Kosovës.  Për akademitë e shkencave të dy shteteve shqiptare, për shkollat e universitetet – turp për intelektualët dhe mediat shqiptare në përgjithsi që nuk kujtojnë këta burra të Kombit, për kontributin e tyre historik. 

Duke i hedhur në harresë figurat e Kombit si Ago Agaj, Ernest Koliqi, Gjergj Fishta, Faik Konica e shumë e shumë të tjerë simkëta, dy shtetet shqiptare, sa i përket këtyre figurave kombëtare, Tirana dhe Prishtina zyrtare janë bërë tanimë pjesë e pandarë e krimeve të harresës e të shlyerjes së emrave të këtyre burrave nga historia e trojeve shqiptare. Doni s’doni, pas 35 vjet tranzicion, ju jeni po aq përgjegjës për trajtimin e keq dhe harresën historike të këtyre kontributit të këtyre burrave, aq sa ishin shekullin e kaluar edhe ish-regjimet komuniste anti-kombëtare sllavo-aziatike të Tiranës dhe Beogradit në trajtimin e këtyre burrave të Kombit dhe familjeve të tyre të nderuara.  

Dr. Ago Agaj, bashkpuntor politik i çeshtjes kombëtare dhe mik i ngusht i Profesor Ernest Koliqit. Foto nga darka e Vatrës, Nëntor, 1969 në Nju Jor: Ernest Koliqi me Ingj. Dr Ago Agaj

Disa nga pjesëtarët e brezit të patriotëve shqiptarë në mërgim, bashkohas dhe bashkpuntorë të Ago Agajt: Dr Rexhep Krasniqi, Prof. Vasil Allarupi, një i paidentifikuar dhe Dr Hamdi Oruçi. Në sfondin e pikturës Ernest Koliqi me

Profesor Ago Agaj. Një brez me kontribute të mëdha kombëtare, por megjithkëtë, “Një brezni orëzezë”, do ta cilësonte Ernest Koliqi.

Ish-kolegu im në Zërin e Amerikës dikur, Xhevat Kallajxhi më thoshte se me Dr Ago Agajn kalonte verën në Teqenë Bektashiane Shqiptaro-Amerikane të Baba Rexhepit në Detroit

        ——————————————————————————————

NJË PROFIL I SHKURTËR I DR AGO AGAJT – Nga burime të ndryshme. Lindur në Ramicë, Malësi e Vlorë me 7 mars 1897, ndërsa ka ndërruar jetë në Clearwater, të shtetit Florida me 24 dhjetor 1994). Me profesion ka qenë agronom, nëpunës dhe ministër i Ekonomisë Kombëtare. Pjesëmarrës në Luftën e Vlorës, në Lëvizjen e Qershorit dhe i dënuar për pjesëmarrjen në Kryengritjen e Delvinës. Pas ardhjes në pushtet të regjimit komunist emigroi së pari në Egjipt dhe më pas në Shtetet e Bashkuara, ku iu bashkua shumë bashkevendasve të tij anti-komunistë.  Mësimet e para i ka marrë mori në Vlorë. Studimet e mesme dhe të larta I ka kryer në Vjenë të Austrisë për Inxhinieri-Agrikulturë. Ndërkohë kthehet në Shqipëri më 1919. Ka marrë pjesë në Kongresin e Lushnjes dhe në Luftën e Vlorës.  Gjatë viteve 1920 – 23, Dr Ago Agaj ka bashkëpunuar me Prof. Dr. Ernst Nowack (1891 – 1946), të Universitetit të Kölnit, për hartimin e Kartës Gjeografike, Topografike dhe Gjeologjike të Shqipërisë dhe më 1924 bëri pjesë në Komisionin për caktimin definitiv të nomenklaturës së Hartës së Shqipërisë. Punoi edhe dy vjet në Poloni e Moldavi dhe kur kthehet në Vlorë, u emërua agronom i zyrës së bujqësisë. Ishte ndër nënshkruesit e mbledhjeve të opozitës në ceremonitë e zhvilluara pas vrasjes së Avni Rustemit. Njihej gjithashtu si mbështetës i  Lëvizjes së qershorit.  Më 1937 arrestohet, gjykohet dhe dënohet me tre vjet burg për pjesëmarrje në kryengritjen e Delvinës.  Dita 7 prill 1939 kur Italia pushtoi Shqipërinë, Agajn e gjen në burg. Pas vitit 1941 shkoi në Mitrovicë të Kosovës, ku u emërua prefekt. Atje drejtoi organizimin e administratës shqiptare, atë të xhandarmërisë vendase dhe të hapjes së shkollave në gjuhën shqipe. Në të njëjtën kohë organizon rezistencën kombëtare, se i duhej të mbrohej edhe nga sulmet çetnike të Drazha Mihajloviçit, me të cilët ndërmerr edhe përpjekje direkte, derisa edhe plagoset. Në bashkëpunim me Vehbi Frashërin bën të mundur shpëtimin e jevgjve të Mitrovicës nga “zgjidhja përfundimtare” naziste. Më 1943-1944 shërben si ministër i Ekonomisë Kombëtare në qeverinë Mitrovica. Më 1944 inspektor epror në këtë ministri. Pas vendosjes së regjimit komunist në atdhe, Dr Agaj u largua fillimisht në Austri e Itali dhe më pas u vendos në Egjipt, për të përfunduar më vonë në Shtetet e Bashkuara. 

Kur u largua nga Shqiperia, Dr Ago Agaj e pati të pamundur të merrte me vete bashkshorten me 5 vajzat e tyre të cilat, si rrjedhim, u internuan dhe vuajtën dënimet dhe persekutimin komunist për gjatë gjithë kohës së sundimit komunist në Shqipëri. 

Frank Shkreli