Xhelal Zejneli/

Drama e fshatarësisë shqiptare në vitet ’30 në romanin ‘Lumin e vdekur’ të Jakov Xoxës

Jetëshkrimi i shkurtër i autorit  

Jakov Xoxa lindi në Fier më 15 prill 1923 në fushën dikur me këneta dhe mushkonja të Myzeqesë. Vdiq në Budapest të Hungarisë më 28 prill 1979. Vitet e para të shkollimit i ndoqi në qytetin e lindjes, për t’i vazhduar më pas në Vlorë, Kavajë, Korçë, qytete ku shkonte për të punuar i ati i tij, Thanasi. si magazinier kripe. Ndoqi Liceun Kombëtar francez të Korçës e më pas Normalen e Elbasanit që e ndërpreu gjatë pushtimit italian dhe gjerman dhe e përfundoi në Tiranë, pas çlirimit. 

Që i ri mori pjesë në Lëvizjen Antifashiste Nacionalçlirimtare, si anëtar i njësitit gueril të Fierit, më pas partizan dhe redaktor i gazetës antifashiste “Përpjekja e Lirisë” (Vlorë). Të kësaj kohe janë edhe krijimet e tij të para letrare. Siç u tha dhe më lartë, gjatë Luftës së Dytë Botërore Xoxa ka qenë partizan i Frontit Nacionalçlirimtar, ndërsa pas lufte – gazetar dhe shkrimtar.  

Pas Çlirimit të vendit përfundoi shkollën e mesme në Tiranë. Në vitin 1951 kreu studimet e larta për letërsi franceze në Universitetin e  Sofjes. Njëkohësisht bëri hapat e parë në poezi dhe në prozë. E filloi punën në seksionin e gjuhës dhe të letërsisë në Institutin e Shkencave. Më pas kaloi në gazetën “Zëri i rinisë”.  

*   *   *

Jakov Xoxa veprat e veta letrare i krijoi në periudhën e pas Luftës së Dytë Botërore. Prej vitit 1945 e këndej në Shqipëri ishte në fuqi metoda e realizmit socialist. 

Letërsia e realizmit socialist – Drejtimin letrar të realizmit socialist e themeloi shkrimtari sovjetik (rus) Maksim Gorki (1868-1936). Sipas parimeve të këtij drejtimi letrar, shkrimtari apo poeti duhej ta paraqiste realitetin të lustruar apo të zbukuruar dhe jo ashtu siç ishte ai në të vërtetë. 

Në vitet e para të aleancës midis Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik, politika kulturore në Shqipëri u ndikua nga zhdanovizmi, doktrinë letrare e formuluar nga Andrej Zhdanov (1896-1948), që bëri kërdi në letërsinë sovjetike (ruse). Shkrimtarët merrnin direktiva nga regjimet staliniste, arti dhe letërsia ndërkaq duhej të viheshin në shërbim të politikës, pushtetit, partisë dhe të udhëheqësit partiak, i cili ishte diktator dhe tiran.

Nën ndikimin e zhdanovizmit, shkrimtarët shqiptarë të kësaj periudhe trajtuan temat, si: lufta partizane dhe ndërtimi i socializmit. Ata u detyruan t’i shmangeshin ndikimeve letrare të Perëndimit. Shkrimtarët detyroheshin të përçonin në veprat e tyre idetë politike të regjimit si dhe ideologjinë marksiste. 

Shkrimtarët e drejtimit të realizmit socialist krijuan poezi, tregime dhe romane, shumica e të cilave ishin pa vlera letrare. Ato ishin trakte me synime politike, edukative dhe didaktike. 

Në këtë brez shkrimtarësh bëjnë pjesë: Dhimitër Shuteriqi (1915-2003), Shefqet Musaraj (1914-1986), Sterjo Spasse (1912-1989), me përjashtim të romanit Pse?! të botuar më 1935, Fatmir Gjata (1922-1989), Ali Abdihoxha (1923-2014).

Poet të këtij brezi të drejtimit të realizmit socialist ishin: Aleks Çaçi (1916-1989), Mark Gurakuqi (1922-1970), Luan Qafëzezi (1922-1995) dhe Llazar Siliqi (1924-2001). 

Jakov Xoxa (1922-1979) – edhe pse i takon brezit të shkrimtarëve të realizmit socialist, romani i tij “Lumi i vdekur” (1965) është një nga veprat e rralla të kohës me meritë artistike.

Përpos romanit të sipërthënë, Xoxa është autor edhe i dy romaneve të tjera: “Juga e bardhë” (Tiranë, 1971) dhe “Lulja e kripës” (1978). Xoxa i krijoi tre romanet e veta duke qenë i vendosur në një fshat të Myzeqesë afër Fierit. Romani i dytë i Jakov Xoxës “Juga e bardhë” ka për model romanin “Tokat e çara” (Podnjataja celina, Moskë 1932) të shkrimtarit sovjetik Mihail Aleksandroviç Shollohov (1905-1984). Ky roman i Xoxës merret me kolektivizimin e bujqësisë në fushën e Myzeqesë pas luftës. Në vitin 1974 romani u përkthye në Tiranë edhe në frëngjisht.

*   *   *

Kthesë në letërsinë shqiptare – Në vitin 1961, me krijimet poetike të Fatos Arapit (1930-2018), të Ismail Kadaresë (1936- ) dhe të Dritëro Agollit (1931-2017), në letërsinë shqiptare kemi një kthesë. Kthesa e parë në rrugën e zhvillimit të prozës dhe të poezisë shqiptare, pas një çerek shekulli ngecjeje në vend, erdhi në vitin e stuhishëm 1961, i cili nga një anë shënoi edhe shkëputjen politike përfundimtare nga Bashkimi Sovjetik, pra edhe nga modelet letrare sovjetike dhe nga ana tjetër, dëshmoi botimin e një numri vëllimesh që krijuan rrymë letrare, sidomos në poezi. Panë dritën vëllimet poetike: “Shekulli im” i Ismail Kadaresë, “Hapat e mia në asfalt” i Dritëro Agollit dhe në vitin tjetër “Shtigje poetike” i Fatos Arapit. 

Parimet e realizmit socialist në letërsinë shqiptare nisin të thyhen.  

*   *   *

Krijimtaria artistike dhe teorike e letrare   

Në vitin 1949 Jakov Xoxa botoi veprën e parë në prozë “Novela”. Krijimtarinë letrare në këtë zhanër e vazhdoi edhe gjatë viteve ’50 të shekullit XX. Kështu në vitin 1958 botoi veprën e dytë, po me atë titull “Novela”. Ndërkohë botoi dhe dy drama “Buçet Osumi” dhe “Zemra”.

Që nga viti 1957 punoi profesor i stilistikës dhe i teorisë së letërsisë në Institutin e Lartë Pedagogjik në Fakultetin e Historisë dhe të Filologjisë në Universitetin e Tiranës, ku për shumë vite ligjëroi lëndën teoria e letërsisë. Për nevojat e studentëve, në formën e dispensës, hartoi vepra teorike të domosdoshme për kohën si “Hyrje në letërsi”, “Teoria e letërsisë” dhe “Metrika”. Ndërkohë punoi edhe për një vepër të plotë teorike letrare, “Bazat e teorisë së letërsisë”, që ishte nga veprat më serioze të kohës (si degë e shkencës mbi letërsinë). Kjo vepër u botua po ashtu në formë dispense më 1972. 

Në këtë vepër Jakov Xoxa ofronte dije dhe përvojë teorike letrare të gjerë por që dilte jashtë kornizave të teorive zyrtare të kohës. Për këtë arsye, kjo vepër e rëndësishme për shkencën letrare shqiptare pati kritika të skajshme. Autori, pa bujë dhe zhurmë, ashtu siç ishte gjatë tërë jetës, i qetë dhe i mbyllur në vete – u tërhoq në vetmi.

Pavarësisht kritikës zyrtare, vepra në fjalë pati përkrahës të shumtë, sidomos në radhët e studiuesve, pedagogëve dhe studentëve të letërsisë. Brenda atij viti, një pjesë e konsiderueshme e saj, e ripunuar dhe e zgjeruar, bashkë me dy autorë të tjerë (N. Lezha, P. Kraja), u ribotua në katër vëllime, me të njëjtin titull: “Bazat e teorisë së letërsisë”.

Nga fundi i viteve ’60 të shekullit XX Jakov Xoxa ishte shkrimtar në krijimtari të lirë. Pas disa sprovave në fushën e dramaturgjisë (dramat “Buçet Osumi”, “Zemra”) dhe botimit të dy vëllimeve të suksesshme “Novela” (1949) “Novela II” (1958), Jakov Xoxa nisi krijimin e një pentalogjie romanësh (cikël prej pesë romaneve), nëpërmjet së cilës jeta shqiptare do të pasqyrohej artistikisht në tërësinë e saj, prej viteve ’30 të shekullit XX e këndej.  

Sprova e parë dhe më e shquar e këtij projekti, ndër tri që Jakov Xoxa mundi të realizojë është romani “Lumi i vdekur”. U botua në katër vëllime në vitet 1961, 1965, 1967 dhe 1974. Vepra përjetoi një sukses të menjëhershëm. Kritika e kohës e cilësoi si një ndër veprat më të mëdha të letërsisë shqipe. 

*   *   *

“Lumi i vdekur”

Vepra më e njohur e Jakov Xoxës është romani “Lumi i vdekur”. U botua në Tiranë në vitin 1964. Për këtë krijim artistik mori çmimin e Republikës të Shkallës së Parë. Nga kritika letrare, vepra u brohorit si një kryevepër e narrativës socialiste.

Pikat kryesore që e ndërtojnë subjektin e “Lumit të vdekur”  

– Në këtë roman autori dënon shfrytëzimin e egër të fshatarësisë së varfër nga bejlerët.

– Romani ka një shtrirje të gjerë të rrëfimit;

– Përdorimi i gjuhës shqipe, me tërë pasurinë e saj, si kurrë deri atëherë;

– Autori ndriçon realitetin e botës shqiptare;

– Ngjarja në roman zhvillohet në vitet 1938-1939;

– Autori pasqyron realitetin e hidhur të fshatit shqiptar të kohës;

– Asnjë roman para tij, nuk e pasqyron në mënyrë aq komplekse botën shqiptare në prag të Luftës së Dytë Botërore, si “Lumi i vdekur”, apo periudhën gjatë luftës, si romani “Lulja e kripës”.

– Rrëfimi në romanin “Lumin e vdekur” fillon me shpërnguljen e dhunshme të familjes së Pilo Shpiragut nga fshati Grizë i Fierit dhe mbyllet pas një viti, me shpërnguljen e kësaj familjeje, tani nga fshati Trokth.

– Ngjarjet në roman zhvillohen në mënyrë dramatike dhe me intensitet shkallëzues;

– Pilo Shpiragu vendoset në hanin e Bishtanakut; aty punësohet në fermën e fshatit Trokth;

– Këtu u takua dhe u njoh me familjen kosovare të Sulejman Tafilit;

– Familja e Pilo Shpiragut përfundon në fshatin Trokth;

– Këtu nuk pritet mirë nga fshatarët e Trokthit;

– Pilo Shpiragu i tëri lufton sesi të sigurojë ekzistencën e familjes së vet, të mbetur në rrugë dhe nën qiell të hapur;

– Në roman kemi tri familje: e Pilo Shpiragut, të dëbuar nga beu i fshatit; e Sulejman Tafilit, të dëbuar nga Kosova prej pushtuesit serb dhe e Koz Dynjasë, nga Trokthi;

– Që të tria familjet luftojnë për bukën e gojës;

– Një ngjarje e çuditshme gjatë rrugëtimit të Pilo Shpiragut është fëmija që lind gruaja e tij në karrocë, gjatë shtegtimeve përplot peripeci;

– Krahas ngjarjeve që ndërlidhen me jetën plot vuajtje e mundime të personazheve të sipërthëna, zhvillohet edhe lidhja e dashurisë ndërmjet vashës së Shpiragajve, Vitës dhe djaloshit kosovar – Adilit;

– Dashuria midis dy të rinjve dhe bashkimi i tyre simbolizon bashkimin e Kosovës me Shqipërinë;

– I mbetur në udhëkryq dhe me ekzistencë të rrezikuar, pa kulm mbi kokë, Pilo Shpiragu vendosi t’i bindet përsëri beut i cili e kishte dëbuar nga fshati dhe i cili lakmonte Vitën;

– Por Vita dhe Adili arratisen në mal;

– Si njeri, Pilo Shpiragu është një burrë me virtyte, por problemet e jetës që kanë rënë mbi të me tërë vrazhdësinë e saj, në momente të caktuara e kanë shtrënguar të lakohet; 

– Ai besonte se ekzistencën e familje së vet do ta siguronte falë krahëve dhe djersës së vet, por kjo, u pa si një iluzion;

– Familja e Shpiragajve dhe ajo kosovare e Tafilajve të paraqitura nga Jakov Xoxa në romanin “Lumi i vdekur” dëshmojnë për dramën tragjike të kombit shqiptar.

*   *   *

Në romanin “Lumi i vdekur” Jakov Xoxa dënoi shfrytëzimin e fshatarësisë së varfër nga bejlerët mizorë. Ky roman është një nga veprat e rralla të kohës me meritë artistike. Rreth vitit 1972 u përkthye në italisht. 

Ngjarjet shtrihen brenda viteve 1938-1939 të shekullit XX. Rrëfimi i ngjarjes në romanin “Lumi i vdekur” fillon me shpërnguljen e dhunshme të familjes së Pilo Shpiragut nga fshati Grizë dhe mbyllet pas një viti, me shpërnguljen po të kësaj familjeje, tani nga fshati Trokth. Brenda këtij harku kohor janë vendosur një varg ngjarjesh, kryesisht dramatike, me intensitet shkallëzues. Qerrja e ngarkuar me plaçkat e shtëpisë nis rrugën pa ditur ku do të arrijë. Sa për një natë Pilo Shpiragu vendos të strehohet te hani i Bishtanakës ku rastësisht do të gjejë “shpëtim” te tregtarët e Fierit të cilët do ta punësojnë në fermën e fshatit Trokth. Po në atë kohë njihet edhe me familjen kosovare të Sulejman Tafilajt. Ngazëllehet nga shija dhe ndjenja e ardhacakut. Do të provojë t’u përshtatet kushteve të reja njësoj si familjet e fshatit Trokth të cilët janë në luftë të përhershme për mbrojtje dhe për sigurim ekzistence. Krahas këtyre rrjedhave dhe e ndërthurur me to, zhvillohet edhe lidhja intime ndërmjet vashës së Shpiragajve – Vitës dhe djaloshit kosovar – Adilit. Kjo linjë nga ana e vet ka shijen dhe domethënien e një simbolike.

Lidhja ndërmjet vashës nga Myzeqeja dhe djaloshit kosovar simbolizon lidhjen shpirtërore ndërmjet Shqipërisë dhe Kosovës. 

Pakti ndërmjet Pilo Shpiragut dhe tregtarëve të Fierit nuk arrin ta plotësojë as rrethin kohor të një viti. Përmbytja simbolike e fshatit nga lumi i përçudnuar solli pasoja tragjike për Shpiragajt. Atë që u mbeti nga gjëja e gjallë do t’ua rrëmbejnë tregtarët. Familja Shpiragaj mbeti në mes të rrugës më e vetmuar se kurrë më parë. Mbeti pa asgjë. Ballë për ballë me rrezikun për të mbetur pa ekzistencë, Pilo Shpiragu vendos t’i bindet beut dhe të pranojë kërkesat e tij. Beu lakmonte Vitën. Pilo Shpiragu vendos ta punësojë Vitën në oborrin e beut, por shpleksja e narracionit të romanit fillon me arratisjen e Vitës dhe të Adilit në male.

Figura e Pilo Shpiragut dhe e familjes Shpiragaj është strumbullar që i lidh të gjitha rrjedhat narrative të romanit. Edhe pse kemi të bëjmë me një nga romanet më vëllimore të letërsisë shqiptare, megjithëkëtë rrjedha e fabulës të tij lidhet nëpërmjet një kohezioni të brendshëm të qëndrueshëm. Edhe kur rrëfehen ndodhi nga urtia dhe përvoja jetësore e popullit që është karakteristikë e rrëfimit romanesk të Jakov Xoxës, ato drejtpërsëdrejti apo tërthorazi lidhen dhe kanë të bëjnë me çështjen kryesore të ngjarjes së rrëfyer.

Vëmendja e autorit është përqendruar në figurën e Pilo Shpiragut. Ai na paraqitet si një njeri me integritet i cili e ruan deri në fund pastërtinë morale, por barra e jetës ka rënë mbi të  me tërë vrazhdësinë. Në çaste të caktuara e kanë detyruar të lakohet. Megjithatë, Pilo Shpiragun e përjetojmë si figurë që rrezaton domethënie përgjithësuese, si person që shpreh një pjesë të sfidave dhe të dilemave të kohës. Autori synon që në tiparet e tij dhe të Koz Dynjajsë të përqendrohen paragjykimet dhe morali i fshatarëve shqiptarë të kohës. Përmes tyre ai arrin të realizojë tipizimin letrar për rrethanat e mjedisit shqiptar të asaj kohe. Natyrë energjike dhe me iniciativë, Pilo Shpiragu, falë krahëve dhe djersës së vet beson se do të arrijë pavarësinë ekonomike të familjes, pa pasur nevojë për solidaritet. Por ky ishte një iluzion. Këtë nevojë Pilo Shpiragu do ta ndjejë më vonë.

Edhe figura e familjes kosovare, ajo e Sylejman Tafilajt, është bërthamë që ngërthen jehona të rëndësishme nga drama e përgjithshme kombëtare. E dëbuar dhunshëm nga pushtuesi serb ajo nuk do të rehatohet në moçalet malarike të Myzeqesë dhe nuk do ta gjejë ngrohtësinë e mjedisit. Fati i familjes kosovare, të dëbuar dhe të arratisur, do të vazhdojë dhe në epokën e komunizmit shqiptar. Jakov Xoxa i ka vërejtur me mprehtësinë e intuitës krijuese raportet midis fshatarëve të Myzeqesë dhe të Kosovës që në fillim e kanë përjetuar si kundërshtar njëri-tjetrin, si palë që do ta rrezikonte apo vështirësonte ekzistencën e secilit.

Familja e Shpiragajve mbetet tërësisht pa mjete për të jetuar. I shtyrë nga rrethana të këtilla, Piloja si kryefamiljar përsëri detyrohet të mbështetet te beu. Vitën e dorëzon në sarajet e tij. 

Në romanin “Lumi i vdekur”, krahas rrjedhave spontane të veprimeve të personazheve,  të përcaktuara nga shtysa të jashtme apo të brendshme, ndihet ndërhyrja e autorit, sado e fshehtë qoftë. I tillë duket edhe veprimi i arratisjes së dy të rinjve – Vitës dhe Adilit. A është ky një veprim i paramenduar si zgjidhje e mundshme apo veprim i çastit që s’e ka të qartë ecjen, drejtimin dhe cakun!? Sikur ky vendim të ishte vendosur në një kontekst kohor tjetër, për shembull në fillim të viteve ’30 të shekullit XX, do të dukej pa rrugëdalje, do të dukej si një ikje drejt një horizonti të mbyllur. Arratisjen nga kurthi autori e bën duke u bazuar në një alibi të fortë: Arratisja në fund të viteve ’30 të shekullit XX përputhet me fillimin e një përmbysjeje të madhe historike që e solli Lufta e Dytë Botërore. Me vetëdije apo jo, dy të rinjtë do të gjenden në krahët e kësaj lëvizjeje për ndryshime të mëdha.

Arratisja e Vitës me Adilin shpreh mohimin e një bote e cila nuk u kishte ofruar dy të rinjve mundësi për të jetuar. 

Një parim tjetër në praktikën krijuese të Jakov Xoxës është edhe synimi për të rrëfyer bindshëm. Ai që rrëfen në emër të autorit dëshiron ta bindë lexuesin në atë shkallë vërtetësie që nuk është e mundur pa qenë njëherë i bindur vetë. Ky parim tregimtar e kultivon praktikisht sqarimin, arsyetimin dhe mbështetjen e çdo detaji dhe të çdo veprimi.

Një dimension që romanin e Jakov Xoxës e bën tërheqës është ndjenja se tërësinë e fabulës e rrëfen një dëshmitar i vërtetë i ngjarjeve dhe se ky tregimtar e thotë të vërtetën, di të zgjedhë fjalë dhe shprehje të vërteta, t’i shqiptojë qetë ato, të nxisë kërshërinë për të dëgjuar e për të ditur ç’ndodh më vonë si dhe të zgjojë interesim për personazhet. 

Jakov Xoxa, në mbështetje të përvojës krijuese realiste dhe të filozofisë jetësore të shpirtit kolektiv ka artikuluar stilin dhe shkollën e vet në zhanrin e romanit shqiptar në përgjithësi.

*   *   *

Krahas odiseadës së familjes së Pilo Shpiragut, në romanin “Lumi i vdekur” autori e paraqet edhe dashurinë midis dy të rinjve, Vitës dhe Adilit. 

Dashuria e Adilit me Vitën dhe pengesat e shumta në realizimin e saj na e kujtojnë  heroin e dikurshëm të epikës sonë legjendare. Figura e Adilit ngjan me heroin e këngëve  kreshnike shqiptare. Edhe për nga madhështia shpirtërore, edhe për nga bukuria mbase ngjan me figurën e Halilit. Dashuria e madhe që e lidh me Vitën sapo e takon, t’i përkujton ngjarjet dhe qëndrimin e heroit epik – Halilit. Premtimi që duhet të realizohet me çdo kusht, madje edhe me sakrifica të jashtëzakonshme, na e përkujton figurën e rrallë të heroit epik shqiptar. Pengesat për realizimin e dashurisë së dy të rinjve, Vitës dhe Adilit, u shtuan tej mase. Përkundër kësaj, djaloshi kosovar ishte i gatshëm dhe i vendosur për t’u ballafaquar me sfidat. Ai nuk tërhiqet, përkundrazi mendon se si ta rrëmbejë grizaraken e bukur dhe fisnike. Kësisoj, Xoxa na rikthen në kohët e shkuara të heronjve të epikës legjendare shqiptare.

*   *   *

Eposi i kreshnikëve është një prej trashëgimive folklorike shqiptare më të hershme. Muji dhe Halili me çetën e tyre i mbrojnë të vetët prej një rreziku që vjen nga veriu, nga brendësia e Gadishullit Ballkanik. Studiuesit thonë se koha e krijimit të eposit duhet të jetë pikërisht ajo e dyndjeve sllave në Ballkan në shekujt VI dhe VII. 

Muji (Gjeto Basho Muji) dhe Halili janë vëllezër, kryeheronj të këngëve të eposit shqiptar të kreshnikëve, shokë armësh në të gjitha bëmat. Muji është luftëtar i cili vepron në malësitë shqiptare. Tek ai janë mishëruar vlera të larta shpirtërore të popullit shqiptar, si: besa, burrëria, trimëria, qëndresa përballë armiqve, krenaria, dashuria për lirinë dhe vendin. Vëllai më i vogël i tij – Halili, shquhet për vrullin rinor. Bëmat heroike i japin figurës së tij një madhështi legjendare.

*   *   *

Ballafaqimi me rrethin e ri, me forcat e errëta kundërshtare, rënia në burg, dalja prej andej në çastet vendimtare për fatin e vajzës që dashuron, ardhja në ndihmë Vitës në situata të vështira, të përkujton gatishmërinë e heroit kreshnik për t’i ardhur në ndihmë dhe për ta shpëtuar vajzën që e dashuron – Tanushën.  

Kundër realitetit të hidhur dhe të egër Adili vepron i vetmuar dhe trimërisht. Edhe ky tipar i tij na përkujton vetminë dhe vendosmërinë e heroit të epikës sonë legjendare. Adili sillet, vepron, qëndron dhe formohet në rrethana konkrete dhe të rënda të jetës. Djaloshi kosovar është simbol i guximit dhe i bukurisë fizike, i shpirtit të dëlirë dhe i frymës luftarake që buron nga tradita shqiptare e kultivuar ndër breza. 

Figurën e Adilit kosovar e plotëson ajo e vajzës myzeqare, Vitës së ndershme. Sidoqoftë, në ndërtimin e këtyre dy figurave ekziston një dallim i dukshëm. Derisa i riu kosovar është krijuar si karakter në rrethana dhe në situata reale, të rënda dhe bindëse, në anën tjetër, figura e myzeqares shpeshherë shfaqet në rrethana apo në situata joreale që ndërlidhen me iluzionin artistik. 

Sipas kritikëve të caktuar, ka raste kur figura e saj nuk del aq bindëse. Figura e bukur, e dashur dhe e realizuar e Vitës, qoftë në vetvete, qoftë në raport me të tjerët, përmban disa elemente që e kanë dëmtuar natyrën realiste të veprës. 

Vita, kjo myzeqare e thjeshtë të cilën e përfytyrojmë si të gjallë apo si një qenie që hyn edhe në jetën tonë, të përkujton heroinën e rrëfimeve popullore rreth së cilës sillen të gjithë, të mirë e të ligj. Ndërtimin e karakterit të saj e karakterizon elementi i tregimit tonë popullor, veçanërisht kur kemi të bëjmë me jetësimin e së mirës dhe të drejtësisë që e preokupon njeriun.

Në kontekstin e ngjarjeve të romanit Vita jepet me ngjyra romantike. Besimin e saj nuk e luhat dhe nuk mposht asgjë. As dashurinë e saj nuk mund ta pengojë kush. Ajo ka një bukuri të rrallë dhe specifike, por edhe një sjellje karakteristike femërore. Ajo duket sikur mbetet përtej kundërthënieve të realitetit, si një hije. 

Në moshë të njomë asaj i vdes e ëma. Pikërisht tani e takon Adilin, ndaj të cilit i lind dashuria. Që në rini të hershme ajo jeton dhe është e përshkuar nga dy ndjenja shqetësuese: nga ndjenja e vdekjes së të amës si dhe nga ajo e dashurisë. Janë ndjenja që e trazojnë dhe që e nxisin shtigjeve të jetës. Varfëria jetësore drithëruese dhe e skajshme nuk e ka penguar të rritet, të zhvillohet, të zbukurohet dhe të zgjojë lakminë apo xhelozinë e njerëzve.

Si të gjitha vajzat e fshatarëve myzeqarë, edhe ajo ishte rritur në mes të pocaqisë dhe varfërisë. Megjithëkëtë, jeta e ka rrugën e vet që e ka filluar kushedi se ku dhe kushedi se si.  Grizarakja ishte zhvilluar aq harmonishëm saqë të kujtonte lakonin e bukur të kënetës që del si për mrekulli mbi ujin e pocaqisur të moçalit.

Jetën e saj e ndërlikojnë dhe vështirësojnë dy rrethana relevante: përkatësia klasore si dhe dashuria e ndaluar me një djalë kosovar që i përkiste një besimi tjetër. Ajo i përkiste shtresës së ulët të shoqërisë.  

Karakteristikat apo rrethanat e sipërthëna i kanë dhënë përmasa apo dimensione dramatike, jo vetëm figurës së saj, por edhe gjithë veprimit, konfliktit dhe shtrirjes së subjektit ku shquhet prania e saj si femër, vajzë fshatare dhe personazh që e ka pasur edhe mbështetjen e autorit të romanit. Ishte vështirë të qëndrojë dhe të ndryshohet fati i saj. Ishte vështirë të realizohet dashuria, jo vetëm për arsye të rrethanave sociale, por edhe për shkak të traditave, paragjykimeve, pikëpamjeve konservatore dhe moralit të kohës. Në çdo hap ngatërrohet nga paragjykimet, nga thashethemet, xhelozia apo mëria. Por zhvillimi i ngjarjeve në roman dhe perspektiva e tyre e forcojnë besimin e myzeqares, e mbushin me jetë, e trimërojnë dhe e motivojnë të ecë, të shtegtojë dhe të ngadhënjejë mbi gjithë atë botë të vjetër që duhej të përmbysej për t’u zhbërë edhe pasojat e saj. Mendësia provinciale dhe fshatarake e një bote obskurantiste duhet të merrte fund. 

Mbi Vitën rëndon shumëfish pesha drithëruese e jetës:  Është e një familjeje të dëbuar nga beu, ka mbetur jetime, e përcjell mëria e vëllait, Llazit, e lakmon beu i cili e ka në dorë ekzistencën e tyre, e dënon fshati duke e akuzuar si shkaktare të shumë të këqijave që ndodhin në jetën e tyre. 

Myzeqarja mbase është simboli i një rinie që duhej të vinte. Ajo shtegton drejt një kohe tjetër, drejt së ardhmes. Duket si një heroinë romantike e cila nuk zmbrapset, përplaset me sfidat dhe stuhitë, noton në vorbullën e jetës dhe ballafaqohet me shakullinën, bashkë me të riun kosovar arratisen, duke mohuar çdo gjë të botës së vjetër. Për një jetë që nuk e përjetuan etërit e tyre, Vita dhe Adili luftojnë dhe sakrifikojnë për një botë më të mirë, më të drejtë dhe më të denjë. Gjakimi i tillë jetësor në romanin “Lumi i vdekur” realizohet vetëm pjesërisht, Jakov Xoxa synon ta sendërtojë në veprat e tjera të tij. 

Motivi i dashurisë në romanin “Lumi i vdekur” është forcë shtytëse dhe motivuese për t’i bërë ballë një jete plot peripeci dhe për ta ndryshuar realitetin dhe botën. Personazhi i Vitës është një tërësi ndjenjash. Për këtë arsye ajo pasqyrohet nëpërmjet ndjenjave të saj si një heroinë sentimentale. Ajo më tepër e përjeton dashurinë sesa jeton me mundimet dhe vuajtjet e përditshme. Prania e saj ndihet fuqishëm në krejt romanin, kurse bëmat, veprimet dhe sjelljet e saj vërehen më pak. Zgjimi i ndjenjave dashurore shkon krahas zhvillimit femëror dhe zbukurimit të saj, saqë duket sikur dashuria e zhvillon dhe e zbukuron pareshtur. Përshkrimet për zgjimin e saj dashuror dhe për zhvillimin e femërores në të, janë ndër më emocionueset dhe të rralla në prozën shqipe. Marrëdhëniet e saj me të tjerët janë raporte ndjenjash. Si bijë, vuan dhimbjen e madhe të shkaktuar nga vdekja e parakohshme e së ëmës. Si motër, e provon herët dhembshurinë për vëllain dhe motrën e vogël jetime. Si një vashë e re, e sinqertë dhe pa paragjykime, e përjeton dhe e ndjen thellë dashurinë ndaj Adilit.

Dashuria për Adilin njëjtësohet me jetën e saj, me kënaqësitë sublime, me bukurinë dhe me lumturinë e jetës. Ajo është simbol i pasioneve rinore, të vrullshme dhe të pandalshme. Është simbol i dashurisë që çel dhe jep shtat edhe në kënetën e jetës, edhe në folenë e fanatizmit. Është simbol i gëzimit, i haresë dhe i përtëritjes së jetës, simboli i femrës që i ngacmon në pikëpamje erotike njerëzit rreth e rrotull. Me personalitetin dhe shpirtdëlirësinë e saj, Vita  grizarake e poetizon mjedisin, shndërrohet në frymëzim dhe inspirim për kultivuesit e shprehjes artistike, bëhet muzë e poetit.    

Figura e Adilit është dhënë në disa momente dramatike dhe të rëndësishme për strukturën e romanit. Mbi fëmijërinë e tij shkrimtari nuk hedh dritë fare. Figura e tij shpaloset në raport me rrethin e ri jetësor dhe në raport me dashurinë ndaj Vitës. Ai provon mallin ndaj vendit – Kosovës që e shpreh nëpërmjet këngës, provon dashurinë ndaj Vitës dhe flijohet në çdo hap për hir të dashurisë, jo vetëm ndaj Vitës, por edhe ndaj vendit dhe jetës që e gjakonte.

*   *   *

“Lumi i vdekur” u vlerësua si roman social, psikologjik dhe etik. Nëpërmjet subjektit që shtrihet në vitet 1938-1939 pasqyrohet kalvari jetësor i familjeve myzeqare dhe atyre kosovare – të shpërngulura. Me një realizëm tronditës, vepra ndriçon dramën e fshatarësisë shqiptare të asaj kohe. 

Poetika e rikrijimit tipik social-psikologjik të realitetit në romanin “Lumi i vdekur”, ia lë vendin poetikës së trajtimit objektiv dhe kritik të tij në romanin “Juga e Bardhë” (1969) që flet për jetën e fshatit shqiptar në periudhën e reformimit të sistemit kooperativist, për t’u përforcuar me elemente të një simbolike sugjestive te “Lulja e kripës” (1979). Në këtë vepër, i rikthyer në kohën historike të romanit të parë, autori u qaset mjediseve punëtore. 

Duke u përqendruar në mjedisin konkret, Jakov Xoxa synoi ta paraqesë artistikisht të tërën e shoqërisë shqiptare.

Autor i disa prej veprave më të vëllimshme në letërsinë shqiptare, Jakov Xoxa e plotësoi tipologjinë e saj me romanin realist me një shtrirje të gjerë epike. Në qenësinë e vet proza e Jakov Xoxës, përtej elementeve shoqëruese të natyralizmit, të sentimentalizmit dhe të folklorizmit paraqet një sintezë të shquar të tipareve më të dallueshme të realizmit kritik me një varg veçorish të prozës së gjatë moderne të shekullit XX. 

Kufizimet normative të realizmit socialist që lënë gjurmë aty-këtu (si për shembull në paraqitjen statike ose me evoluimin e personazheve, jo kurdoherë në pajtim me psikologjinë e tyre), Jakov Xoxa ia ka dalë t’i kapërcejë nëpërmjet njohjes së thellë të jetës dhe të botës së brendshme të njeriut në përgjithësi dhe të veçantive historike, shpirtërore dhe psikologjike të realitetit myzeqar.

I pajisur me një forcë të madhe tregimtare, Jakov Xoxa ka aftësinë të rrëmbejë dhe të mbajë gjallë vëmendjen e lexuesit dhe të sigurojë bindjen e tij në vërtetësinë e asaj që kumton. Me aftësi të veçanta në modelimin e karaktereve, ai ka mundur të krijojë një galeri të tërë personazhesh të spikatura. Vita e romanit “Lumi vdekur” çmohet si realizimi më i shquar i figurës së femrës në letërsinë shqiptare. 

Në karakterizimin dallues të personazheve, një rol të madh luan gjuha dhe e folmja e tyre. Si fjalori që përdorin, ashtu edhe mënyra e të folurit përputhen me botëkuptimin dhe gjendjen e tyre shoqërore, me veprimtarinë jetësore, me ndjenjat, me mendësitë, me karakterin dhe me pasionet e tyre. 

Pasuria e jashtëzakonshme leksikore dhe e spektrit kuptimor të fjalëve, meditimet dhe sentencat filozofike që përcjellin jehonën e mençurisë popullore, tablotë e gjera epike dhënë nëpërmjet ndërthurjes së shumë linjave narrative të ndërprera nga përshkrime të një lirizmi të ndier të tablove të natyrës dhe të skenave të dashurisë, i japin stilit të Jakov Xoxës vulën e një karakteri të theksuar individual. 

Pjesën më të madhe të jetës krijuese Jakov Xoxa e kaloi në Pojan, një fshat myzeqar afër Fierit, ku, krijoi romanet “Lumi i vdekur” (1965) dhe “Juga e bardhë” (1971), ndërsa romanin “Lulja e kripës” (1978) e shkroi gjatë viteve të qëndrimit në Ballsh, ku po ndiqte nga afër ndërtimin e Uzinës së Pasurimit të Naftës, e cila do të ishte në epiqendër të romanit të ardhshëm “Ari i Zi”. Tre romanet e përfunduara dhe të botuara bëjnë pjesë në rrethin e romaneve artistikisht më cilësore të letërsisë shqiptare.

Asnjë roman para tij nuk e pasqyron në mënyrë aq komplekse botën shqiptare në prag të Luftës së Dytë Botërore, si “Lumi i vdekur”, periudhën gjatë luftës, si romani “Lulja e kripës”, apo edhe periudhën e kolektivizimit të bujqësisë (vitet ’60 të shekullit XX) si “Juga e Bardhë”. Në këto vepra gjejmë një shtrirje të pakufishme të rrëfimit që e mbulon plotësisht hapësirën e jetës dhe të ekzistencës së mjedisit shqiptar.

Jakov Xoxa është nga romancierët më në zë të gjysmës së shekullit XX. Në krijimtarinë e tij letrare ai individualizohet me parimin krijues realist: fati individual do të jetë ai që do të hedhë dritë mbi kontestin tërësor të mjedisit dhe të kohës së fokusuar në rrëfime. Me romanet e shquara realiste Jakov Xoxa do ta vendosë dramën jetësore të personazheve dhe të familjeve në sfond të një kolektiviteti, të një gjendjeje apo të një rrjedhe historike. 

Parashenja më karakteristike e prozës së Jakov Xoxës është stili. Gjuha e tij vërehet dhe veçohet si e një individualiteti të fuqishëm dhe të papërsëritshëm në letërsinë shqiptare: nga njëra anë është e pranishme fryma e urtisë popullore me tërë thellësinë e shpirtit kolektiv; nga ana tjetër, kemi një rrëfim të rrjedhës së qetë, të shtrirë në gjerësi, por edhe në thellësi.

*   *   *

Jakov Xoxa ka qenë delegat në Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe të mbajtur në Tiranë në vitin 1972. E ka marrë Çmimin e Republikës të Shkallës së Parë dhe urdhrin “Nderi i Kombit”.                                      

Veprat  

  1. “Novela”, përmbledhje shkrimesh, 1949;

2. “Buçet Osumi”, dramë, 1956;

3. “Zemra”, dramë, 1958;

4. “Novela”, përmbledhje shkrimesh, 1958;

5. “Lumi i vdekur”, roman, 1964;

6. “Juga e bardhë”, roman, 1971;

7. “Lulja e kripës”, roman, 1980/81.

8. “Hyrje në letërsi”; 

9. “Teoria e letërsisë”; 

10. “Metrika”;

11. “Bazat e teorisë së letërsisë” (në formë dispense), 1972.

Xhelal Zejneli

Vatra Miçigan dhe Çikago promovojnë dhe vlerësojnë librin ‘Porosia e Kullës”.

Nga Rafael Floqi

Foto: Ramazan Çeka

Ditën e dielë në mjediset e Qendrës Kulturore “Nënë Tereza” të Kishës së Zonjës Pajtore, u organizua turneu i radhës i promovimit të Librit “Porosia e Kullës” e autorit, sekretarit të Përgjithshëm të Federatës Vatra Dr. Pashko Camaj, me prezencën e dy degëve të saj, të degës të Michiganit dhe asaj të Çikagos dhe të miqve e të ftuarve të tjerë. Libri i cili pas promuovimit në Tiranë, Prishtinë, Tuz në New York dhe Boston pati një ndalesë në Michigan, në vendin nga filloi ëndrra amerikane e z. Camaj.

Libri i ri i autorit Pashko Camaj, titulluar “Porosia e Kullës”, është një vepër e fuqishme që i fton lexuesit në një udhëtim të thellë emocional dhe intelektual. Ky libër është një thirrje për reflektim dhe introspeksion, duke sjellë në vëmendje mesazhe të forta për jetën, shoqërinë, dhe historinë e popullit shqiptar. Me një stil të veçantë dhe një ngarkesë dramatike që e bën çdo faqe të librit të jetë një eksperiencë e paharrueshme, Camaj krijon një narrativë që ngjall emocione të thella dhe që përshkon tema universale.

Tek “Porosia e Kullës”, Dr. Camaj përdor një stil të pasur dhe poetik për të pasqyruar luftën e brendshme të individit dhe përballjen me sfida të ndryshme që e formojnë jetën dhe shoqërinë e emigrantit. Libri përmban një përzierje të ngjarjeve historike dhe momentesh intime, duke krijuar një kontrast të thellë mes të kaluarës dhe të tashmes, mes natyrës njerëzore dhe normave shoqërore në vendlindje dhe në diasporë.

Librit “Porosia e Kullës” është një mundësi e shkëlqyer për të ndihmuar lexuesit të zbulojnë një vepër të re dhe të thellë që merret me tema që janë ende aktuale dhe të rëndësishme.

Krahas drejtuesve dhe anëtarëve të këtyre dy degëve ishin të pranishëm nënkryetari i Federatës Vatra z. Alfons Grishaj, drejtuesi i degëve z. Mondi Rrakaj, z Dritan Demiraj, provinciali Pater Pashko Gojçaj, Dom Fred Kalaj si dhe përfaqsues të medias, shkrimtarë artistë, familiarë të autorit dhe aktivistë të komunitetit me prejardhje nga Malësia e Madhe.

Pater Pashku bekoi eventin dhe vleresoi shkurt veprën e autorit bashkvendasit të tij autorit Camaj. Eventi u drejtua me kompetencë nga dy drejtues të qendrës Nënë Tereza Gjekë Gjelaj, bashkëfshatari i Dr. Pashkut dhe bashkëshortja e tij, Rita Gjelaj.

Ne fjalën e tij nënkryetari i Vatrës z. Alfons Grishaj ndër të tjera bëri përcaktimin e gjinisë të librit të Dr. duke e caktuar ate si një autobiografi e cila ngërthen aty rrëfimin e sinqertë që për atë që Pashkun është jeta e tij e që për ne refleksioni mbi të“ Ai hyn në narrativën e tij reale dhe jo fiksionale. Ai theksoi se Libri i tij në letërsinë amerikane do të karakterizohej si ‘narrativë emigrante“ . Z . Grishaj gjatë fjalës së tij në mund theksoi se ai kishte një vërejtje për titullin e këtij libri në anglisht “Endrra nga bagazhi i një makine amerikane’ si një titull komercial. Në analizën e tij, z Grishaj theksoi se në veprën e tij z. Camaj jep detaje të dokeve dhe traditive shqiptare p.sh. kur pershkruan traditën e martesës së motrës dhe shumë anë të tjera.

Drejtuesja e degës së ֔Çikagos Mirela Kanini, shkrimtare tha : ”Duke analizuar librin “Porosia e Kullës“ e zotit Pashko Camaj “ e kupton se është “Një libër i mrekullueshëm të cilin e kam lexuar me një frymë ajo e quajti atë si një udhëtim i autorit, për të gjetur vetveten. Që cilësoi se kjo nuk është një gjë e thjeshtë ne na duhet në rethana të caktuara të mësojmë dhe ç’mësojmë gjerë të reja. Ne e gjemë veten aty ne të gjithë i dimë vështirësitë e emigrimit.”

Publicisti dhe autori, Prof. Lulash Palushaj u ndal në vlerat e veçanta zakonore patriotike dhe antropologjike të librit “Porosia e Kullës”, ai theksoi njohjen e tij si mësues me Pashkun dhe evidentoi dhe persona të tjerë me origjinë nga Malësia e Madhe ish nxënës të tij të dalluar për aktivitete patriotike në Malësi. Ai e cilësoi veprën një punim “autobiografik” dhe e quajti atë një dokumentar të rrëfimit shpirtnor. Dhe shtoi se nuk ka malësor apo malësore që nuk e ka gjetur veten, në situata të ngjashme”.

Zoti Artan Nati, nga dega e Chikagos një shkrues aktiv në gazetën Dielli, bëri një analizë të elementëve etno-psikologjikë dhe të domethënies që burojnë nga libri dhe duke marrë shembull skenën e ndërhyrjes të babait të Pashkut për të ndarë dy miq të cilët kishin nxjerrë armët. Z. Nati kërkonte brenda narracionit të Camajt gjente elemente etno-psikologjikë madje biblikë, që i përkasin karakterit të shqiptarit, të cilët mund të vetëndreqen kur dimë kolektivisht t’i nxjerrim në pah.”

Në kumtesën e tij gazetari dhe kritiku letrar Rafael Floqi u ndal në veçoritë stilistikore të librit në kumtesën e tij “Bukuria që vjen nga sinqeriteti, stili i librit „Porosia e kullës“ i Dr. Pashko Camajt. Ai ndër ta tjera tha : “ Një autobiografi duhet të përmbajë disa cilësi të rëndësishme që e bëjnë të vlerësueshme dhe tërheqëse për lexuesin. Në këtë kontekst, mund të theksojmë disa nga këto cilësi që pasqyrohen edhe në librin “Porosia e kullës” nga Pashko R. Camaj ose në anglisht Me titullin ëndërrime në bagazhin e një makine amerikane“ kjo se në anglisht se autori i drejtohet një audience tjetër “Vijmë kështu te kuptimi i titullit të librit në shqip, Porosia e Kullës”.

Në jetën e shqiptarëve të Veriut, kulla është njëherësh një simbol i rëndësisë së veçantë dhe një realitet konkret. Ajo është një arketip i egzistencës, sipas Jumgut. E si e tillë na shfaqet ajo edhe në jetën e Pashko R. Camajt. Është ky një rrëfim sa emocionues po aq edhe intrigues, përmes të cilit autori na sjell grimca nga e kaluara e vet, në formën më të bukur të mundshme. Këtu ai trajton një temë aq të pranishme në të gjitha trojet shqiptare, mërgimin, si temë e përbotshme, me të përbashkëtat e veta, por tejet specifike, në të veçantat e veta, si një realitet që nuk ka nevojë për shumë imagjinatë për t’u kuptuar.

Edhe pse elementet personalë e bëjnë të veçantë rrëfimin, ndjenja e mëkatit për lëshimin e trojeve të të parëve, me të cilën ballafaqohet autori, është diçka me çka ballafaqohet gjenerata e parë e emigrantëve, ngado që janë, por dhe një forcë që ka mbajtur gjallë shpirtin e familjes, pavarësisht sfidave të shumta. “Nga lart, mrekullohesha duke parë çdo pëllëmbë tokë, çdo kreshtë dhe luginë në kodrat dhe malet që rrethonin shtëpinë time. … Aty tani kanë mbetur vetëm disa shtëpi dhe kulla, një shtëpi prej guri dykatëshe e ndërtuar gati dy shekuj më parë, si e dëshpëruar, sikur kërkonte mëshirë, më foli. Atje lart në qiell ku isha, më dukej sikur kulla e gurit po thoshte: “Unë jam këtu. Eja, mos më lër të vetmuar.”

Më tej botuesi i shtëpisë prestigjoze Onufri Botuesi Bujar Hudhri në fjalën e tij shprehu respekt e mirënjohje për veprën dhe theksoi se ai i boton vetëm veprat që kanë cilësi dhe vlera. Ai theksoi se libri është shkruar me dashuri e dhembshuri për vendlindjen, ku autori Dr. Pashko Camaj del nga personalja dhe jep mesazhe universale.

Në fjalën përmbyllëse autori Dr. Pashko Camaj rrëfeu mes emocionesh pikënisjen e shkrimit të librit, arsyet e botimit të kësaj autobiografie dhe falenderoi, personalitetet dhe familiarët e pranishëm që e kanë mbështetur dhe mbi të gjitha familjen e tij. Me këtë libër, Pashko Çammaj ka krijuar një vepër që jo vetëm që pasqyron shoqërinë shqiptare, por gjithashtu i fton të gjithë lexuesit të reflektojnë mbi rëndësinë e historisë, identitetit dhe mesazheve që ajo na jep.

Promovimi u mbyll me nënshkrimin e librave prej autorit Dr. Pashko Camaj dhe një koktejli të përgatitur nga Federata Pan-Shqiptare e Amerikës Vatra. Ky aktivitet i shkëlqyer kulturor e atdhetar më pjesëmarrjen e studiuesve më të shkëlqyer nga mërgata dhe trojet shqiptare tregoi për seriozitetin e Vatrës si udhëheqëse e aktiviteteve patriotike në mërgatën e Amerikës. Faleminderit për mbështetjen dhe punën e shkëlqyer mediatike e komunitare z.Gani Vila, mbështetës i Vatrës, Diellit e kauzës kombëtare në Amerikë. Federata Vatra dhe gazeta Dielli shprehin mirënjohje dhe falënderim për të gjithë pjesëmarrësit por në veçanti ndaj ALBTVUSA dhe mediave të tjera.

Presidentja e Republikës së Kosovës, Vjosa Osmani në një ceremoni të veçantë ka dekoruar Ambasadorin e Shteteve të Bashkuara të Amerikës në Kosovë, Jeffrey Hovenier me Urdhrin “Dr. Ibrahim Rugova”.

Postimi i plotë i Presidentes Osmani:

Urdhri “Dr. Ibrahim Rugova”, për Jeff Hovenier – i cili për Kosovën ishte më shumë se një Ambasador. Ishte me ne kur populli i Kosovës ishte viktimë e krimeve të llahtarshme, ishte me ne kur raportonte për masakrën e Reçakut, ishte me ne kur vendosnim themelet e shtetit tonë të pavarur, e ishte me ne edhe përgjatë viteve të fundit në mbrojtje të pavarësisë, sovranitetit dhe aleancës së pathyeshme me SHBA-të.

Faleminderit Ambasador Hovenier!

 NGA KUJTIM MATELI/

Viti 1912 e nxori Dëshnicën në ballë të krahinave që luftonin për pavarësinë e Shqipërisë. Dëshnicarët e kishin kuptuar mirë se pa luftë dhe përpjekje nuk arrihej asgjë. Ndaj ata rrëmbyen armët dhe të gjithë fshatrat e saj kishin njësitë e tyre luftarake. Udhëheqësi apo prijësi i këtyre çetave u bë Mehmet Pavari, kontributi i të cilit kishte tërhequr me kohë vëmendjen e qarqeve politike në hapësirën e trojeve shqiptare. 

Është një nga periudhat më të vështira në historinë e Shqipërisë, është momenti kur Shqipëria duhej të shpallte Pavarësinë, ndryshe mund të kërcënohej me zhdukjen përfundimtare si komb. Këtë e kishte kuptuar mirë Dëshnica, këtë e kishte kuptuar mirë Mehmet Pavari, i cili në prag të Shpalljes së Pavarësisë e ngriti në këmbë Dëshnicën. Çdo dëshnicar që ishte i aftë të mbante fizikisht një armë e mori atë për të krijuar kushtet që Shqipëria të shpallte pavarësinë e saj. Ja si e përshkruan këtë lëvizje dëshnicare dhe kontributin e prijësit të saj, Mehmet Pavarit, njëra prej gazetave të asaj kohe:

Gazeta “Korça” 31 gusht 1912

“I dëgjuari atdhetar dhe luftëtar z. Mehmet Pavari, i cili kurdoherë e ka treguar me punë patriotizmin e tij, kështu edhe këtë mot (vit), me të çelur (filluar) kryengritja, vrapoi për t`i shërbyer atdheut të tij me pushkë. Z. Mehmet Pavari kishte si qëllim që të formojë çeta në të gjitha viset ku shkelte, prej burrash shqiptarë. Në Nahije të Beratit formoi një çetë me 30 shpirt nën kryesinë e z. Mehmet Osman Zeza.

Në Dëshnicë të Përmetit, tjetër çetë me 30-40 shpirt nën kryesinë e z. Mete Topojani.

Në Zhepovë me 50 shpirt nën kryesinë e z. Çuli nga Malëshova, si dhe çetën e tij me më shumë se 100 shpirt, të cilët i kishte të gjithë burra të zgjedhur dhe me ndienja thjesht atdhetarie. Nuk dimë se qysh ta përgëzojmë këtë atdhetar për qëllimet e larta që tregoi, përveçse mund të themi që mundimet e tij iu bëfshin të mira paskëtaj”.

1- Lakmitë e fqinjve rrezik për Shqipërinë

Për shqiptarët nuk ishte vetëm perandoria osmane rrezik në udhën e saj për shpalljen e Pavarësisë. Një tjetër rrezik, akoma më i madh na vinte nga fqinjët tanë. Serbët dhe grekët kërkonin ta zhduknin fare Shqipërinë nga harta e Evropës. Në këtë ndërrmarrje ata mbështeteshin edhe nga disa fuqi evropiane, të cilat i shkëputën vendit tonë qendra të rëndësishme të saj duke ua dhënë grekëve, serbëve dhe malazesëve. Gazetat shqiptare u ranë këmbanave të alarmit për këtë rrezik të ri që i kanosej Shqipërisë.

Liri e Shqipërisë, Sofje 10 nëntor 1912

“ Kryeministri i Serbisë z. Pashiç ka folur dhe po flet liksht për Shqipërinë dhe kombin shqiptar. Një korespodenti i pat thënë këto fjalë: 

“Shqipëri nuk ka patur ndonjëherë, ato vende kanë qenë të Serbisë dhe Greqisë, komb shqiptar s`ka, ata janë të ndarë në disa filira e me disa fe, vriten e priten me njëri-tjetrin dhe kjo gjë ka qenë tërë jetën, s`kanë një gjuhë të përbashkët, s`kanë shkronja të tyret, as bashkim, as qytetërim dhe as ka shpresë që të bëhen ndonjëherë të ditur e të vetëqeverisen’ etj.”

Po ligësia e fqinjve nuk ndalte. Ajo përsëritje vazhdimisht. Një kërkesë të tillë si ajo e fqinjit tonë verior përsëriste vazhdimisht edhe nga Greqia. Athina ishte në krye të këtyre lëvizjeve antishqiptare, por ajo shtrihej në të gjithë territorin e saj. Madje dhe nga qeveritë lokale të Greqisë. Po e ilustrojmë me një shembull:

Liri e Shqipërisë Sofje 16 gusht 1912. 

“Shkruajnë nga Athina që qeveria e Moresë protestoi tek Fuqitë e Mëdha për qëllimin e tyre që kanë për t`i dhënë Shqipërisë autonomi, se shqiptarët kërkojnë dhe Epirin. E kjo gjë është kundër traktatit të Berlinit.” 

2- Institucionet fetare në mbështetje të qeverive të tyre

Në këtë mbështetje antishqiptare të qeverive të këtyre vendeve, u vu edhe feja. Institucionet fetare ishin të pandara nga shteti dhe ishin vegla në realizimin synimeve grabitqare që këto qeveri kishin ndaj vendit tonë. Këto veprime të këtyre institucioneve fetare u demaskuan nga shqiptarët. Megjithatë ndikimi i tyre ishte i madh. Ja si e jep këtë ndikim njëra prej gazetave të kohës.

Gazeta “ Bashkimi i Kombit”, 3 qershor 1910, 

“A nuk punon Patriarhia pas urdhërimeve që merr nga qeveria greke? Per ne Patriarhia dhe qeveria greke janë një trup me një shpirt, me një mendje, me një ndjejnë dhe punojnë vetëm pas një program.”  

Shqiptarët e të gjitha besimeve e kishin kuptuar që herët rrezikun që u vinte nga një bindje fetare e verbër. Këtë alarm e kishte dhënë vite më parë poeti Pashko Vasa me vargjet e tij lapidare se “feja e shqiptarit asht shqiptaria”. Besimet fetare, duke qënë se kishin në drejtim të tyre shtetas jo shqiptarë, synonin të realizonin në Shqipëri interesat e vendit prej nga vinin. Klerikët grekë luftonin të vinin në jetë synimet e qeverisë greke, ata osmanë atë të perandorisë osmane e kështu me radhë.

Liri e Shqipërisë, 31 maj 1911

“ Nuk do të harroj pa numëruar dhe propogandën fetare të krishtërimit që kanë bërë grekët dhe austriakët me qëllim që të na ndajnë vëlla me vëlla, sikundër deshën dhe duan të na ndajnë dhe turqit e të na humbin kombësinë për jetë.”

3-Dëshnica në ditët e Shpalljes së Pavarësisë

Protestonin fqinjët tanë, grykësit më të pangopur, për të gëlltitur pjesë të Shqipërisë. Po fati e desh që patriotët shqiptarë me në krye Ismail Qemalin, të merrnin vetë në dorë fatet e Shqipërisë dhe më 28 Nëntor 1912, në Vlorën heroike, e shpallën Shqipërinë të lirë dhe të pavaruar. Nga Dëshnica, në ditën e ngritjes së Flamurit, shkuan disa qindra. Ishte momenti historik që e bëri Shqipërinë shtet të Pavaruar. Për arritjen e kësaj dite, Dëshnica kishte një kontribut të veçantë. Në prag të Shpalljes së Pavarësisë, në Dëshnicë vepronin rreth 15 çeta, duke u bërë kështu një nga vatrat më të rëndësishme të lëvizjes shqiptare për liri dhe pavarësi. Përmeti dërgoi në Vlorë, për ta përfaqësuar zyrtarisht, Veli Këlcyrën. Por, në mbledhjen e parë të Kuvendit të Vlorës, delegatët e Gjirokastrës nuk arritën dot. Këtë e konfirmon proces-verbali i kësaj mbledhjeje: 

Gazeta “Përlindja e Shqipërisë”   

“Mbledhja e parë e Kuvendit Kombëtar 28 Nëntor (të vjeshtës së tretë) 1912.Nga Përmeti na erdhi telegram në të cilin thuhet se, nëqoftëse delegati i saj, z. Veli Bej Klisura, nuk ka arritur ende në Vlonë, vendin e tij ta zërë z. Syrja Bej Vlona e Mid`hat Bej Frashëri.”

Po delegatët e Gjirokastrës nuk arritën dot as në mbledhjen e dytë e të tretë të Qeverisë së Vlorës. Ata mbrritën më 3 dhjetor 1912, kur zhvillohej mbledhja e katërt e kësaj qeverie.

Gazeta “Përlindja e Shqipërisë”   

Mbledhja e katërt e Qeverisë më 3. 11 1912.

“Sot erdhën delegatët e Gjinokastrës, emrat e të cilëve janë këta : Myfit Bej, P. Poga, Jan Papadhopullo, Hysen Efendi Gjinokastra dhe Veli Bej Klisura.”

Duhet shtuar se Veli Bej Klisura ka qenë aktiv pas Shpalljes së Pavarësisë. Kjo konfirmohet nga vetë gazeta e qeverisë së Vlorës “Përlindja e Shqipërisë” e datës 16 gusht 1913. 

Në Gjirokastër ishin mbledhur krerët e Jugut të Shqipërisë, nën drejtimin e ministrit të drejtësisë z. Poga i cili lexoi telegramin që i drejtohej z. Berchtold, ku flitet për kufijtë e Jugut të Shqipërisë. Në këtë mbledhje “u vendos të formohet një komision dhe zgjidhen zotërinjtë: Eqrem Bej Vlora, Ali Efendi, Rauf Fico, Thoma Papapano, Veli Bej Klisura, Bedri Bej, Abdyl Bej Ypi, Xhavid Leskoviku, Koçi Leonidha Frashëri, M. Grameno, Stavre Karoli, Qani Bej Dishnica, Qemal BejVrioni, Jan Minga dhe D. Berati. Pastaj komisioni zgjodhi tetë veta për të vajtur në Evropë, ku të përpiqen për t`ia arritur qëllimit. Në këtë grup prej tetë vetash ndodhet edhe Veli Bej Klisura.”

4- Ministri turk: ky vend është një copë Shqipërie

Gjithë vëmendja e shqiptarëve ishte drejtuar tek Vlora dhe Qeveria e Vlorës. A do të mundej ajo t`i mbronte kufijtë e saj nga lakmia e fqinjëve tanë. Kongresi i Berlinit i kishte dhënë Serbisë dhe Malit të Zi, gjysmën e territoreve shqiptare. Ky kongres i kishte dhënë të drejtën Greqisë ta vendoste kufirin e saj verior deri në lumin Kalama. Po grykësia e tyre nuk ndalej. Greqia kërkonte të ngjitej në veri të lumit Kalama. Për këtë protestonte para fuqive të mëdha evropiane. Po ndërhyrjet e saj nuk mungonin as pranë autoriteteve osmane, sa herë që i paraqitej rasti. Synonte të shtinte në dorë Janinën dhe pastaj deri në gjirin e Vlorës. 

E ilustrojmë me një shembull: 

Liri e Shqipërisë, datë 27 prill 1912.

Aty pas mesit të Prillit 1912, në Janinë vjen për vizitë ministri turk i punëve të brendshme.

“ Me rastin e ardhjes së Haxhi Adilit, grekët deshën të fitonin dëshirën e tyre dhe zunë t`i luten ministrit që nëpunësit në Vilajetin e Janinës të jenë të gjithë grekër, gjuha zyrtare të jetë greqishtja dhe ky vend nga Preveza e deri në Vlorë të quhet Ipiros. Po Haxhi Adilit i bënë përshtypje të ligë këto kërkime dhe iu përgjigj: ‘Kjo nuk bëhet kurrë, në doni të hyni nëpunës mësoni turqisht, në mos, s`mundet. Ju mos padehni se ky vend është i grekërve. Ky është një copë Shqipërie, dhe në mos besoni hapni historitë e Evropës dhe do të shihni se shënohet Albani dhe jo Ipiros.” 

Kështu thoshin hartat evropiane para kongresit të Berlinit, ku deri në Artë shënohej Shqipëri e Poshtme ose Albani. Po Evropa kishte shkelur mbi të vërtetat historike dhe kishte hedhur një hap të gabur. I kishte shkëputur Shqipërisë gjithë territorin shqiptar nga Arta deri në lumin Kalama.  Ismail Qemali mendonte se Evropa nuk do ta përsëriste gabimin që bëri më 1878 

Liri e Shqipërisë, Sofje 22 prill 1913.

“Ismail Qemali thotë se grekët nuk mund të marrin më tepër se përtej lumi Kalama, të cilin vend ua ka dhënë dhe traktati i Berlinit.” 

5- Rënia e Janinës dhe pushtimi i Shqipërisë së Jugut nga ushtria greke

Janina nuk u mbajt dot dhe ra në duart e grekëve. Humbja e Janinës qe një humbje e rëndë për shqiptarët. Ja se si e përshkruajnë këtë humbje të rëndë që la pasoja të hidhura për kufijtë e Shqipërisë:

Liri e Shqipërisë Sofje 3 prill 1913

“Shqipëria humbi më të bukurin dhe më të famshmin qytet të Jugut, Janinën e ndjerë, të cilën  e përmendin e kurrë nuk do ta lënë pa kujtuar këngët trimërore e popullore labërishte e gegërishte. Janina, e cila pat qenë e ujitur me gjak të shtrenjtë të shqiptarëve, ky qytet i cili pat mbajtur lart shpresat dhe idealet e shqiptarëve, ra në duart e armikut të Shqipërisë, më 6 mars, ditën e ënjte të këtij viti.”

Pas kësaj ranë njëra pas tjetrës qendrat kryesore të Shqipërisë jugore: Konica e Kolonja, Korça e Gjirokastra, Saranda e Përmeti, Tepelena e Skrapari. Kudo, ushtria greke kreu mbi popullsinë e pushtuar vrasje e masakra.  Arrestoi patriotët shqiptarë për ta gjunjëzuar popullsinë. Këtë bëri dhe me njërin nga patriotët me emër të Dëshnicës, komandantin e njërës prej këtyre çetave patriotike, Riza Xhungën. Ushtroi mbi të dhunë për ta bërë pjesë të masakrave të tyre. Por kur e panë se trimi nuk u gjunjëzua, e goditën gjersa i shkaktuan vdekjen.

Liri e Shqipërisë,  22 korrik 1913

“Mësojmë nga Përmeti se Riza Xhunga nga Pavari u zu prej autoriteteve greke të Përmetit. U hodh në burg dhe u shpu (dërgua) në Janinë ku vdiq që atë natë. Dihet me siguri të madhe se të ndjerin Riza e kishin rrahur në burg të Përmetit dhe pastaj e mbytnë në Janinë.’’

Kjo është një tablo e shkurtër e krahinës së Dëshnicës në rrethin e Përmetit, e cila me përfaqësuesin e saj Veli Bej Këlcyra, por dhe të atyre qindra dëshnicarëve që shkuan në Vlorë në ditën e ngritjes së Flamurit më 28 Nëntor 1912, e mbështetën fort qeverinë e Vlorës. Për këtë mbështetje andartët grek kryen vrasje dhe masakra në Dëshnicë të padëgjuara më parë. Vetëm në dy fshatra të Dëshnicës, në një ditë, vranë 75 bura, gra dhe fëmijë, kurse numri i vrasjeve në Dëshnicë arrin numrin 200. Shpallja e Pavarësisë shënoi një pikë kulmore në historinë e Shqipërisë dhe ashtu si gjithë shqiptarët edhe dëshnicarët kanë dhënë një kontribut të çmuar që është vlerësuar dhe do të vlerësohet në breza.

Me Peter R. Priftin në San Diego – Intervista e vitit 1995, ribotohet me rastin e 100-vjetorit të lindjes

Vehbi Bajrami

Për gazetën “Dielli”, Prifti pohon se ajo përbën regjistrin më të vjetër të jetës kolektive të shqiptarëve të Amerikës. Në faqet e saj është shkruar gati gjithë historia e tyre, që kur shkeli këmba e emigrantit të parë, e deri te ata më të fundit. Vetë ky fakt i lidh shqiptarët me “Dielli”-n e “Vatra”-n në një mënyrë intime, të ngrohtë, pak a shumë ashtu siç lidhen njerëzit në familje, apo me shokë e miq të vjetër e të paharruar.

Ndërkohë që bëhesha gati për të biseduar me Peter R. Priftin në San Diego (California), vështrimin ma rrëmbenin raftet e dhomës së tij plot libra. Mu kujtua në çast një aforizëm i Ciceronit: “Librat janë ushqim i djalërisë, zbavitje e pleqërisë, stoli e përparimit, mburojë dhe prehje në mundime, dritë në shtëpinë e errët, shokë ditën, natën, në ndjenja dhe në udhëtim”. Solla ndërmend vizitat dhe takimet e shumta me shqiptarë të Amerikës, një pjesë e të cilëve tepër të pasur, në dhomat e të cilëve s’gjendet një libër. (Ciceroni thoshte: “Shtëpia pa libra si trupi pa shpirt”). Sa shumë libra, përsërita me vete, nuk di për të satën herë, përzier me kënaqësi e dëshpërim të njëkohshëm. Si nuk kemi edhe më shumë shqiptarë të penës këtu në Amerikë si ky që po i kushtoj këto radhë modeste, autor e bashkautor i gjithë atyre veprave, studimeve, kumtesave e artikujve?

Peter R. Prifti, 71 vjeç, prej më shumë se gjysmë shekulli jeton në Amerikë, por, siç thotë ai, “me zemër e shpirt kam ruajtur farën shqiptare, pasi jam brumosur me ajrin e vendlindjes”. Kur Prifti 15 vjeç erdhi në Amerikë nga Rehova e Kolonjës, një fshat rrëzë Gramozit, nuk ishte në një mendje me shumë moshatarë të tij, që, në plan të parë kishin përfitimin material, se si të bëheshin sa më parë të pasur. Qëkur ishte nxënës i fillores në fshat apo në konviktin e Ersekës, tek Prifti hodhi rrënjë dëshira e madhe për të lexuar e shkruar. Qysh në moshën djaloshare bëri hapin e parë duke shënuar në defterin e vogël emra të vendeve, zogjve, të lojërave në fshat e kështu me radhë. Nga ato që pat lexuar kur qe i ri i pëlqenin më tepër poezitë e Asdrenit, sidomos ato të stinëve të vitit. Shumë prej tyre i kishte mësuar përmendësh dhe i recitonte me pasion. Djaloshit të ri i pëlqente më shumë lënda e gjeografisë, sepse ajo e njihte me “botën e madhe e të çuditshme, përtej horizontit të ngushtë të Kolonjës”. Kjo dëshirë e flaktë për të njohur botën ishte si një parandjenjë për të ardhmen e tij, meqë qysh i ri do të merrte rrugën e largët për në kontinentin e ri matanë oqeanit, ku do të kalonte pjesën më të madhe të jetës me libër e penë në dorë.

Mësuesi i tij i parë Kostë Cere, sapo ishte kthyer nga Amerika, nga vendi ku Prifti do të emigronte me të kryer shkollën fillore, për të takuar babanë dhe vëllanë. Dy vjet para se të merrte udhën e largët me vapor, ai e pa për herë të parë Korçën, qytetin “me drita elektrike e bulevarde të gjera, me rrugët plot me njerëz, me monumente, me kinemanë, me hotelet ‘e larta’ me 3 – 4 kate”.

– Asnjë qytet në botë, as Bari, as Napoli, as Nju Jork-u nuk më bënë përshtypje aq të madhe, sa Korça,- thotë Prifti, jeta pastorale e të cilit në fshat “kishte dramat e veta, po që në përgjithësi ishte një jetë e thjeshtë dhe e mbyllur”.

Peter R. Prifti erdhi në Filadelfia në mars të vitit 1940, ku banonin babai Rafaili dhe vëllai i madh, Toli. Gjyshja, mëma Parashqevi, vëllai i vogël Naumi dhe motra Elisaveta mbetën në vendlindje.

– Ishte një ndarje e dhimbshme, – pohon Prifti. – Nuk isha entuziast për të ardhur në Amerikë.

Në Korçë është një shesh të cilin e quajnë “Lëndina e Lotëve”, toponim ky që shpreh gjithë tragjedinë njerëzore të asaj treve dhe zonave përreth. Pikërisht aty ndaheshin me lot nga dheu i tyre kurbetçinjtë. Ishte kohë lufte. Shumë rrugë me jashtë u mbyllën. Por edhe kur mbaroi Lufta e Dytë Botërore, qeveria komuniste e Shqipërisë, ndryshe nga shtetet e tjera të botës që po i rihapnin rrugët që mbylli lufta, vuri edhe “një mur të dytë”, perden e hekurt. Shumë njerëz u ndanë për të mos u takuar kurrë më. Këtë fat pati edhe Prifti e familja e tij. Vapori italian me të cilin udhëtoi ishte i parafundit nga Shqipëria që kapërceu Atlantikun gjatë Luftës. Për udhëtimin e tij të parë dhe më të gjatin në jetë me vapor, Prifti thotë se ishte shumë i vështirë, meqë “më zuri deti” dhe mendova se “nuk do të arrija i gjallë në Nju Jork”.

Amerika u shfaq para Peter Priftit si një botë krejt tjetër.

– Merreni me mend: të shpërngulesh nga një vend i prapambetur e të gjendesh papritur në një vend jashtëzakonisht të zhvilluar; të kapërcesh nga jeta provinciale e fshatit tek jeta kozmopolite e një qyteti gjigand si Filadelfia! Doemos që do të hutohesh.

Mënyra e jetës në botën e re mu duk jonormale, e cekët, e kotë dhe, si e tillë, më shqetësoi pa masë. U desh një kohë e gjatë para se ai të “pajtohej” dhe të “miqësohej” me Amerikën. Nga ana tjetër, Amerika për Priftin ishte befasuese me kulturën e përparuar, me veprat klasike të muzikës, të pikturës dhe skulpturës, të letërsisë, teatrit, etj.

– Ajo qe si një aventurë shpirtërore dhe mendore, me vlera të pallogaritshme. A e imagjinoni çdo të thotë që për 2 – 3 vjet të njihesh me muzikën e Puçinit e të Bethovenit, me veprat e Dostojevskit, Tolstoit e Molierit, me pikturat e gjenive Van Gog, Renuar e Tintoretto, – rrëfen ai.

Realiteti i ri për të ishte një përmbushje e etjes së madhe rinore për dituri dhe kulturë. Babai i tij, Rafaili, arsimdashës, duke kuptuar dëshirën e të birit nuk u kursye për të financuar shkollimin e tij. Madje ai ndihej krenar kur shihte pasionin e të birit për dije. “Shqiptari i brezit tim, kur erdhi në Amerikë, ishte “një copë mish me dy sy”, u tha fëmijëve një ditë ai, “për më tepër që s’dinte as anglishten”. Duke qenë se ai s’desh që djemtë e tij të hiqnin si ai, i dërgoi në shkollë.

Babai i Peter Priftit kishte një karakter të rrallë. Ai pat ardhur në Amerikë qysh më 1916. Në fillim, si të gjithë emigrantët e tjerë, bëri punë të rënda në një hekurudhë e më pas në restorante, derisa hapi restorantin e vet.

Prifti shkollën e mesme e kreu më 1944. Pastaj u regjistrua në Pennsylvania State College ku u mor më tepër me “liberal arts”: gjuhësi, letërsi, histori, psikologji, shkenca politike etj. Pas katër vjetësh u diplomua në “Bachelor of Arts”. Kjo shkollë, kujton ai, kishte një peizazh të bukur përreth “që i ngjante natyrës së Kolonjës e që më shuante disi mallin e fshatit ku u rrita”. Studimet i vazhdoi në University of Pennsylvania, një nga universitetet më të njohura në Amerikë, i themeluar më 1740. Qëllimi i tij ishte që të thellonte studimet në filozofi. Më 1955 fitoi diplomën “Master of Arts” në këtë degë.

– Filozofia më pasuroi mendjen dhe shpirtin, – thotë Prifti, – por jo xhepin, sepse nuk e përdora dot për të fituar bukën e gojës. Rrojtjen e bëra me punë të tjera. Mbase kjo është një ironi e jetës sime.

* * *

Dhjetë vjet pasi mori diplomën Master of Arts, Peter Prifti vajti në Paris për të përvetësuar gjuhën frënge në shkollën “L’Alliance Française” ku kishte studentë nga e tërë bota.

– Meqenëse nuk bëra ndonjë karrierë në studimet filozofike, – thotë ai, – mu desh që në fillim të zë çfarëdo pune. Gjatë dy vjetëve, 1955 – 57, punova në zyrën e një shoqërie të hekurudhës në Baltimore, afër Washington-it. “Kjo punë s’është për ty”, më tha një ditë një koleg i punës. “Ti je i aftë për punë më të mira”.

Tri vjet më vonë, ai gjeti një punë më të përshtatshme. Kryetari i Federatës “Vatra”, Kristo Thanasi e ftoi të punonte si redaktor i gazetës “Dielli” bashkë me Qerim Panaritin dhe si Sekretar i Federatës. Prifti, i cili kishte filluar të bashkëpunonte me “Dielli”-n qysh nga dhjetëvjeçari 4-të (1940-ës), e priti këtë ftesë me kënaqësi, sepse “Vatra” dhe “Dielli” kishin një prestigj të madh në komunitet. Kjo edhe për një arsye tjetër: në atë kohë në Boston rronte akoma i madhi Fan Noli.

Duke punuar aty ai do të kishte rastin ta takonte e të bisedonte, ta dëgjonte kur meshonte te Katedralja e Shën Gjergjit, apo kur mbante fjalë në festat dhe darkat që bënin shqiptarët. Por dhe intervista e parë që bëri Prifti për “Dielli”-n ishte pikërisht me imzot Nolin. Kur e pyeti peshkop Nolin se cili ishte aktiviteti i tij më i vlefshëm për kombin, i qe përgjigjur: “Puna që bëra për pranimin e Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve më 1920”. Për pyetjen se “Cila gjë e kish dëshpëruar më shumë në jetë”, Noli kishte thënë “largimi nga Shqipëria, për arsye se ky largim i dha fund punës time brenda në atdhe”. Për ata që mendonin se feja nuk zë vendin e parë në veprimtaritë e peshkopit, ai qe përgjigjur: “Kjo nuk është e vërtetë. E nisa karrierën fetare që kur isha fëmijë dhe e kam vazhduar këtë aktivitet pa ndërprerje. Feja për mua është numri një, pastaj vijnë të tjerat”.

Peter Prifti, ruan një album me fotografi të Nolit.

* * *

Puna në “Vatra” Peter Priftit i dha mundësinë të njihej më mirë me botën shqiptare në Amerikë, si “me mos- marrëveshjet politike dhe fetare që përçanin bashkatdhetarët tanë”, ashtu edhe “me vlerat e çmuara kombëtare dhe kulturore që shqiptarët i ruanin me krenari”. Në gazetën “Dielli”, më 1958, ai shkruante: “Sundimi i gjatë i Turqisë në Shqipëri i kishte dobësuar tepër ndjenjat kombëtare midis shqiptarëve dhe në shumë persona i kishte zhdukur krejt. Shumë nga shqiptarët që erdhën në SHBA, as që pohonin se ishin shqiptarë, por thonin se ishin grekë ose turq. Dihet tashmë se sa e vështirë ishte për peshkop Fan Nolin dhe pionierët e tjerë të lëvizjes kombëtare n’Amerikë që të zgjonin ndjenjat kombëtare në zemrat e bashkatdhetarëve të tyre. Ishin njerëz të thjeshtë, pa shkollë dhe pa mjeshtëri…”.

Përveç Nolit e Konicës, Prifti përmend edhe disa emra të tjerë që mbeten të shënuar në historinë e Diasporës shqiptare të Amerikës, siç janë Kostë Çekrezi, aktivist i zoti që i bëri shërbime me vlerë çështjes kombëtare.

Një emër tjetër i nderuar i Diasporës shqiptare në Amerikë, sipas Priftit është Kristo Dako, publicist dhe dashamirës i arsimit. Ai bashkëpunoi ngushtë me motrat Qiriazi që botonin revistën “Ylli i Mëngjesit”, aq e çmuar në mes shqiptarëve të Amerikës. Nga ata që janë gjallë, ai përmend Anthony Athanasin biznesmenin e suksesshëm, i cili ishte dhe bashkëpunëtori i tij i ngushtë kur qe redaktor e sekretar i “Vatra”-s.

Tek flet për rolin e shqiptarëve të vjetër të Amerikës për Shqipërinë, Prifti shpeshherë pohon se ne duhet të mbajmë atë qëndrim që mbajtën ata për atdheun, të kemi atë dashuri e lidhje e të mos lejojmë plasaritje dhe përçarje fetare e krahinore. Për strumbullarin e bashkimit të Diasporës shqiptare, “Vatra”-n dhe organin e saj “Dielli”,-n ka shkruar disa herë. Ai është kundër atyre që thonë se “Vatra” e “Dielli” e mbaruan qëkur misionin e tyre e se tani po i ngrysin ditët e fundit. “Misteri” i jetëgjatësisë së “Vatra”-s për kaq vjet, lidhet me shërbimin madhështor që i bëri ajo atdheut gjatë 12 vjetëve (1912 – 1924). Me punën që bëri në atë periudhë, “Vatra” rrëmbeu zemrat dhe mendjet e shqiptarëve dhe u fut thellë në shpirtin e tyre, aq thellë, sa nuk mund ta harronin as brezi i emigrantëve të parë, që e krijoi atë shoqatë e as brezat që pasuan vite më vonë e deri më sot. Jeta e kësaj federate është paralele me jetën e Shqipërisë moderne. Të dyja kanë një moshë. Prandaj, kur kujton apo bisedon për të, shqiptari, dashur ose pa dashur, e lidh emrin e saj me kombin shqiptar, me vendin e lindjes ose të origjinës së tij.

Kjo ndjenjë fisnike i ka nxitur shqiptarët ta mbajnë gjallë këtë federatë jetëgjatë për më se 90 vjet. Për gazetën “Dielli”, Prifti pohon se ajo përbën regjistrin më të vjetër të jetës kolektive të shqiptarëve të Amerikës. Në faqet e saj është shkruar gati gjithë historia e tyre, që kur shkeli këmba e emigrantit të parë, e deri te ata më të fundit. Vetë ky fakt i lidh shqiptarët me “Dielli”-n e “Vatra”-n në një mënyrë intime, të ngrohtë, pak a shumë ashtu siç lidhen njerëzit në familje, apo me shokë e miq të vjetër e të paharruar.

* * *

Shumica e shqiptarëve të Jugut që erdhën në SHBA kanë pasur një brengë të vjetër: disa bashkëkombës nuk u bënë me “Vatra”-n e me Nolin, por me grekët.

– Këta shqiptarë, të quajtur ndryshe, grekomanë, kanë qenë një pakicë, – thotë Prifti. – Pjesa kryesore dhe më e shëndoshë e shqiptarëve ka qenë në përkrahje të Shqipërisë, Federatës “Vatra” dhe Nolit. Ata kanë punuar me zemër për Kishën Ortodokse Autoqefale, e cila u themelua më shumë me motiv kombëtar, se sa fetar. Kisha Autoqefale Shqiptare, e themeluar më 1908 dhe Federata Pan – Shqiptare “Vatra”, e formuar katër vjet më vonë, janë dy shtyllat që i vunë bazat lëvizjes kombëtare shqiptare në Amerikë, – thotë ai. – Por ishin disa shqiptarë që përpiqeshin të hiqnin gurët nga kjo piramidë, e cila po ngritej në një terren të shëndoshë.

Grekomanët e shihnin më me simpati Kishën Ortodokse Greke se atë Shqiptare. Këta njerëz kishin trashëguar idetë e mykura të disa shqiptarëve të kohës së Perandorisë Otomane, të cilët vuanin nga që ishin të krishterë dhe për këtë ata simpatizonin armikun e Turqisë, Greqinë. Një arsye tjetër është se mësuesit e klerikët grekë ishin shumë të pranishëm në Shqipërinë e Jugut në fillimet e këtij shekulli. Ata përhapnin mes shqiptarëve idetë greke dhe mohimin e qenies sonë. Kështu pra, ka ndodhur që edhe sot disa shqiptarë të kenë lidhje emocionale e shpirtërore me grekët dhe u duket se ata që nuk janë të lidhur me Patrikanën e Stambollit, nuk janë ortodoksë të vërtetë.

– Ç’ mendim keni ju për peshkopin Janullatos që drejton sot Kishën Ortodokse në Shqipëri? – e pyes unë.

– E kundërshtova, sapo mora vesh se ai do të jetë në krye të Kishës sonë. Nuk është as në interesin e Kishës, as në interesin e kombit tonë që një i huaj të udhëheqë Kishën Shqiptare Ortodokse, – thotë Prifti duke sjellë shembuj të shumtë nga e kaluara jonë e hidhur historike me Patrikanën e Stambollit.

– Ne e dimë, – shton ai – se Kisha jonë u shkatërrua gjatë diktaturës komuniste në Shqipëri. Duhej pritur edhe ca kohë, deri sa të gjendej një peshkop shqiptar. Unë nuk pajtohem me mendimin që Kishën tonë ta drejtojnë të huajt.

* * *

Frymën e shqiptarizmës në Diaporën shqiptare të Amerikës është përpjekur ta mbajë gjallë sidomos shtypi. Që nga viti 1906, kur doli e para gazetë shqipe në Amerikë, e deri në fund të Luftës së Dytë, në SHBA u botuan 52 gazeta e revista shqiptare. Pas Luftës së Dytë, numri i botimeve ishte më i vogël. U botuan (deri më sot) 33 gazeta e revista. Sikurse është rasti tani, edhe në të kaluarën, shtypi shqiptar ka folur më shumë se në një gjuhë. Mbi 30 botime kanë qenë shtypur në shqip dhe në anglisht dhe të paktën katër prej tyre kanë botuar edhe materiale në frëngjisht e italisht.

– Sikundër shtypi i grupeve të tjera etnike në Amerikë, edhe shtypi shqiptar, në përgjithësi aspironte të përmirësonte kushtet sociale, ekonomike, edukative dhe politike të shqiptarëve, – thotë Peter Prifti. Mirëpo, ndryshe nga një pjesë e madhe e shtypit të emigrantëve të tjerë, ai i rezistoi asimilimit nga shoqëria amerikane dhe, në anën tjetër, u tregua i përmbajtur ndaj rrymave radikale dhe revolucionare të kohës. Shkurt, ai i mënjanoi të dy ekstremet. Nëse duhet përdorur një fjalë për të karakterizuar apo përkufizuar shtypin shqiptar në Amerikë, pohon P. Prifti, është fjala nacionalizëm, që nënkupton formimin dhe ruajtjen e kombit shqiptar.

* * *

Nga biografia e pasur e protagonistit të këtij shkrimi shënojmë edhe kohën kur punoi 15 vjet në MIT (Massachusetts Institute of Technology, sektori për studime ndërkombëtare) në Cambridge, institut shumë i njohur në botë. Më të shumtën e kohës ai u muar aty me çështjen shqiptare. Këtu, në një mjedis intelektual të ngritur, ai filloi edhe veprimtarinë e vet të mirëfilltë akademike. Gjatë kësaj kohe ai shkruajti e botoi studime mbi vendlindjen e mbi ngjarjet në Kosovë. Studimet për problemet shqiptare ai i vazhdoi në San Diego të California-s, ku u shpërngul më 1976. Kjo lëvizje e tij lidhej me një projekt të Fakultetit të Gjuhës të Universitetit të California-s në këtë qytet për studimin e gjuhës shqipe. Priftin e ftuan që të punonte aty si specialist i shqipes. Puna që ai bëri bashkë me kolegët amerikanë u kurorëzua me botimin e dy librave “Spoken Albanian” (Shqipja e folur) më 1980 dhe “Standard Albanian” (Shqipja standarde), botuar dy vjet më vonë, që trajton probleme të gramatikës së gjuhës shqipe, sipas parimeve të gjuhës së njësuar.

Të dy librat u pritën shumë mirë nga kritika dhe lexuesi. Peter R. Prifti qysh nga dita kur erdhi në Amerikë, në një mënyrë ose tjetër, pa ndërprerje, mbajti marrëdhënie të ngushta me botën shqiptare. Kur ishte në Filadelfia, ai drejtoi një radio program të përjavshëm në gjuhën shqipe (1949 – 55). Gjatë tërë kësaj kohe ai u muar vazhdimisht me kërkime dhe botime në fushën e studimeve shqiptare. Në listën e botimeve, vendin e parë e zë libri “Socialist Albania Since 1944” (Shqipëria socialiste që nga viti 1944) që u botua më 1978. Duke e parë Shqipërinë në kontekst të zhvillimeve politiko – ekonomike në raport me të kaluarën, ai në atë kohë konstatonte në librin e vet se Shqipëria një ditë do të shkëputet nga bota komuniste, për shkak se ajo historikisht ishte e lidhur me Perëndimin. Një kapitull në këtë libër, studiuesi ynë ia kushtoi Kosovës, për t’i treguar botës anglisht folëse se “ka Shqipëri, por ka edhe Kosovë” dhe se “Shqipëria e Kosova janë një”.

Mjaft libra që janë botuar për Shqipërinë, Kosovën dhe Evropën Lindore në tri dekadat e fundit në Amerikë, përfshijnë edhe kapituj të shkruar nga P. Prifti, për çështje të ndryshme, si: marrëdhëniet ndërkombëtare, konfliktet etnike, ekonomi, ushtri, fe, letërsi e kujtime.

– Unë kam shkruar për Kosovën më shumë se për çdo gjë tjetër. Kam një dosje të ngjeshur, – thotë Prifti dhe shton: – Pavarësisht se cili është opinioni i botës për Kosovën, rruga më e mirë është që ajo të deklarohet haptas për t’u bashkuar me Shqipërinë, sepse është pjesë e saj, është gjysma e tokës shqiptare që padrejtësisht u shkëput nga Fuqitë e Mëdha.

– Ky gabim tragjik duhet të korrigjohet, – konkludon ai. – Shqiptarët duhet të banojnë në një komb të bashkuar. Në këtë kënd duhet ta shohin ata ardhmërinë dhe të punojnë deri në arritjen e qëllimit. Shqipëria, për sa kohë që do të jetë e ndarë me Kosovën, e ka vështirë të ekzistojë. Këtë e tha edhe Ismail Qemali në kohën e vet. Këtë e kanë pohuar edhe shumë të tjerë, – thotë ai.

* * *

Disa nga punimet e Peter Priftit gjenden në enciklopedi të ndryshme të botuara në Amerikë dhe në Evropë. Një nga këto është edhe enciklopedia e famshme “Britannica”, për të cilën ai përgatiti një artikull mbi historinë e Shqipërisë. Ai ka botuar gjithashtu edhe studime, recensione të librave, reportazhe, intervista etj., nëpër revista akademike dhe në shtypin shqiptar dhe sidomos në gazetat “Dielli”, “Liria” në Boston dhe më vonë në “Illyria” në New York. Një pjesë e mirë e veprimtarisë së tij lidhet me përkthimet që ka bërë nga gjuha shqipe në anglisht, me qëllim që letërsia e vendlindjes të bëhet sa më e njohur në botën anglisht folëse. Ndër përkthimet më serioze ai përmend veprat e të vëllait, shkrimtarit, Naum Prifti dhe një libër të Stavre Frashërit “Përmes Mirditës në dimër”.

Përveç përkthimeve dhe studimeve, Peter Prifti ka qenë mjaft aktiv në veprimtaritë e kolonisë shqiptare në Amerikë, si në organizimin e festave kombëtare, në shfaqjen e dramave dhe filmave, në lëvrimin dhe përhapjen e folklorit e kulturës së popullit shqiptar. Ai ka marrë pjesë e ka folur në mjaft konferenca akademike si në simpoziumin për Nolin në “Harvard University” më 1982, në Konferencën për Kosovën në New York, po atë vit, etj.

(Dërgoi për botim: Rafaela Prifti)

Fotot:

Peter Prifti (majtas) në moshën 3 vjeç me gjyshen Dhespina Simon Priftin dhe vëllaun Paul-in, 5 vjeç (Rehovë, 1927)

Peter Prifti me vëllain Paul-in (majtas) dhe babain, Rafailin në Philadelphia më 1940

Peter Prifti, 24 vjeç, vitin që u diplomua në “Penn State College” më 1949

Me prof. Gjon Sinishtën në San Francisco, California më 1986.

Peter Prifti në banesën e tij në San Diego duke iu përgjigjur pyetjeve të autorit të shkrimit, Vehbi Bajrami.