Prof.dr. Sylë Ukshini/

Më 7 dhjetor 1970, kancelari federal Willy Brandt u gjunjëzua përpara memorialit në ish geton hebraike në Varshavë, i cili u kushtohet heronjve të kryengritjes së getos në prill 1943.

Bisedimet midis qeverive gjermane dhe polake kishin filluar tashmë në shkurt 1970. Negociatat ishin jashtëzakonisht të vështira për Brandt. Popullsia polake vuajti nga politikat mizore pushtuese gjermane gjatë Luftës së Dytë Botërore. Në asnjë vend tjetër, me përjashtim të Bashkimit Sovjetik, nuk ranë kaq shumë njerëz viktima të njësive të Wehrmacht dhe SS. Nga 35 milionë qytetarët e Polonisë, pothuajse gjashtë milionë vdiqën gjatë pushtimit gjerman. Nga ana tjetër, nuk ishin vetëm shumë polakë që ishin kundër, por – për shkak të dëbimit të dhunshëm të disa milionë gjermanëve nga Polonia pas Luftës së Dytë Botërore – edhe shumë qytetarë në Gjermani.

Një gjest i Brandt synonte gjithashtu të ndihmonte në përmirësimin e marrëdhënieve gjermano-polake: menjëherë para nënshkrimit të traktatit, kancelari vendosi një kurorë në memorialin për kryengritjen në geton e Varshavës dhe papritur u gjunjëzua. Ky gjest, i cili emocionoi shumë njerëz, u bë simbol i politikës së tij lindore.

Më 7 dhjetor 1970, kancelari Willy Brandt dhe kryeministri polak Józef Cyrankiewicz si dhe ministrat e jashtëm të të dy vendeve nënshkruan Traktatin e Varshavës.

Ky traktat i hapi rrugën nënshkrimit të Traktatit Bazë ndërmjet dy gjermanive. Prandaj, krahasimi i Ohrit me këtë ngjarje është një simetri e paqëndrueshme në kontekstin gjeopolitik dhe historik e kombëtar.

Prof. Thanas Gjika/

(Portet-ese kushtuar Peshkopit Theofan Koja)

Më tërhoqi fakti që Peshkopi i ri Theofan Koja krahas punëve të kishës i është kushtuar seriozisht edhe shqiptarizmit si anëtar aktiv i Federatës Vatra. Ky është një ndryshim i dukshëm midis tij dhe klerikëve të tjerë shqiptarë të ShBA-ve, shumë prej të cilëve meshojnë anglisht se nuk dijnë, ose dijnë pak shqip dhe rrijnë larg punëve të kësaj shoqate atdhetare, e cila ka dhënë e jep shumë për popullin shqiptar kudo ku jeton. I Përndershmi Theofan Koja, ka marrë jo vetëm emrin e të paharrueshmit Peshkop Theofan Noli, por po ecën në rrugën e tij si klerik i angazhuar dhe në sfera atdhetare e shoqërore.

Si ndodh shpesh herë, pemës që ka kokra i gjuhet me gurë, por ky klerik nuk u jep përgjigje, ashtu si bënin e bëjnë ata që kanë kulturë të thellë e janë zhytur në punë të vlefshme. Për të sqaruar lexuesit për jetën, punën dhe vlerat e këtij kleriku atdhetar vendosa ta shkruaj këtë portret-ese mbështetur në njohjet e leximet e mia të mëparshme, dhe pasi njoha dhe CV-në e tij.

Përpara se të shpalos shkrimin, e ndjej të nevojshme të sqaroj se çfarë kuptoj unë me fjalët:”veprimtar, që ndjek rrugën e Fan Nolit”.

Të gjithë e dimë se Fan Noli ishte një atdhetar i talentuar shumëdimensional dhe klerik i shquar, i cili ia kushtoi jetën shqiptarizmit duke punuar për zgjimin e ndërgjegjes kombëtare të shqiptarëve në tre drejtime:

1. Krijoi së pari Kishën Ortodokse Shqiptare , ku përmes predikimeve dhe ligjëratave në shqip u përpoq të pastronte e të pasuronte botën morale të shqiptarëve.

2. Filloi të botojë gazetën “Dielli”, ku publikoi shkrimet e tij atdhetare për forcimin e ndërgjegjes kombëtare të shqiptarëve dhe asgjësimin e propagandave antishqiptare.

3. Krijoi bashkë me Faik Konicën shoqatën atdhetare “Federata Pan-Shqiptare e Amerikës “VATRA”, ku ata bashkuan pa dallim feje, krahine dhe ideje të gjithë emigrantët shqiptarë të Amerikës.

Pra, sipas meje, një veprimtar, ose thjesht një emigrant shqiptar i Amerikës, “ndjek rrugën e Fan Nolit” kur është anëtar i Federatës Pan-Shqiptare “VATRA”, është i abonuar në gazetën “Dielli”, mundësisht dhe boton shkrime në faqet e saj, dhe së treti është edhe anëtar i një institucioni fetar shqiptar këtu në ShBA (sipas përkatësisë fetare i një kishe shqiptare ortodokse ose katolike, ose i një xhamie ose teqeje).

Përsa u përket klerikëve shqiptaro-amerikanë, që shërbejnë sot në kishat shqiptare ortodokse e katolike, ose në xhamitë e teqetë shqiptareve, ku kanë shumë anëtarë që nuk dijnë anglisht, do të ishte më mirë t’i kryenin shërbesat fetare në gjuhën shqipe dhe të ishin të lidhur dhe me Federatën Vatra e gazetën e saj “Dielli”. Mirëpo këto dekadat e fundit kam vënë re se klerikët që shërbejnë në institucionet fetare shqiptare të Amerikës i rrijnë larg Federatës Vatra e gazetës “Dielli” dhe shumë prej tyre dijnë pak ose nuk dijnë aspak shqip.

* * *

Në Shqipërinë e viteve 1990-1992, kur lëvizja demokratike dha rezultate dhe solli ndërrimin e regjimit, shumë të rinj e të reja shqiptarë filluan të mendonin jo vetëm për ndryshimet politike dhe ekonomike, por dhe për qendrimin që duhej mbajtur ndaj Besimit Fetar, të cilin partia-shtet e kishte luftuar egërsisht përmes përndjekjeve dhe propagandës antifetare.

Nga viti 1991 hapja e kishave dhe xhamive u shoqërua me nje proces masiv pagëzimesh, sepse ata që kishin lindur mbas vitit 1967, kur u ndalua besimi fetar, kishin mbetur të papagëzuar. Këta përbënin moshën 1-25 vjeçare. Shumë të tjerë, që asokohe u përkisnin familjeve të besimit mysliman, duke e ditur se pak shekuj më parë i gjithë populli ynë kishte qenë i krishterë, vendosën të konvertoheshin në fenë e krishtere, fenë e të parëve, si në atë ortodokse po ashtu edhe në atë katolike. Pati dhe nga ata që u pagëzuan si të krishterë protestantë edhe pse ky besim ishte përhapur tek ne vetëm në gjysmën e parë të shek. të XX-të.

Disa të rinj, që ishin rritur në familje me prindër besimtarë të devotshëm, ose që kishin pasur në të kaluarën e tyre ndonjë klerik (prift, hoxhë, ose dervish), zgjodhën rrugën e përkushtimit ndaj fesë për tu bërë klerikë. Një ndër ta është dhe Theofan Koja, i cili sot është i emëruar Peshkop i Filomilisë, prej Sinodit të Shenjtë të Patriarkanës Ekumenike për të shërbyer në kishat e Dioqezës Ortodokse Shqiptare të Amerikave nën Juridiksionin Kanonik të Kishës Mëmë të Kostandinopojës, me të cilën kanë lidhje të gjitha Kishat Ortodokse to botës, midis tyre edhe Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipërisë.

* * *

Peshkopi i sotëm Theofan Koja u lind në Tiranë më 1966 në familjen ortodokse aromuno-shqiptare të Aristidh dhe Afërdita (Nikolla) Koja. Prindërit e pagëzuan që foshnjë me emrin Arian, emër të cilin e mbajti deri kur i’u përkushtua rrugës së besimit fetar.

Komuniteti dygjuhësor ortodoks aromuno-shqiptar i Voskopojës, si e kanë sqaruar studiuesit, sidomos Dr. Ilia Ballauri, krijoi një traditë të nivelit të lartë kulturor, fetar dhe gjuhësor (dy-gjuhësor e në disa raste dhe tre-gjuhësor). Ky nivel e ndihmoi këtë komunitet që ta ruante besimin ortodoks dhe dy-gjuhësinë edhe pasi u shpërngul prej Voskopojës. Mbas tre djegieve, ky qytet i begatë dhe i lulëzuar që në kulmin e tij ishte më i madh se Athina, u kthye në gërmadhë. Shumica e godinave dhe kishave madhështore të ndërtuara me gurë të skalitur u rrënuan, rrugët e shtruara me kalldrëm u mbuluan nga dhera e bar, u zhduk shtypshkronja, Akademia (shkollë, që mund të konsiderohet pararendëse e gjimnazit të mëvonshëm “Zosimea” të Janinës), etj.

Banorët e braktisën qytetin gërmadhë, por qytetërimin e morën me vete. Familjet voskopojare që u vendosën pas shpërnguljes nëpër qytete si Korça, Manastiri, Elbasani, Tirana, Fieri, dhe deri larg në Perandorinë Austro-Hungareze, kanë meritën se e ruajtën Besimin e Krishterë Ortodoks dhe dygjuhësinë. Brenda shtëpive të tyre përdornin si gjuhë familjare gjuhën rëmëneshti (forma e evoluar e fjalës gjuha aromanisht, ashtu si evoluoi fjala e etnisë: popull aroman, në: popull rëmën, evouoi edhe fjala e gjuhës së kësaj etnie kulturore nga aromaneshti në: arëmëneshti e rëmëneshti (edhe sot anëtarët e këtij komuniteti të pyesin: shti rëmëneshti? (shqip: a di rëmënisht). Ndërsa jashtë shtëpive të tyre ata flasin atë gjuhë, që flet populli ku ata jetojnë. Flasin shqip në ambjente ku bashkëjetojnë me shqiptarë, flasin maqedonishten, ku bashkëjetojnë me maqedonë, flasin greqishten, ku bashkëjetojnë me grekë, flasin gjermanisht ku bashkëjetojnë me austriakë, etj. Ka raste kur kryefamiljarët, të cilët kishin përvetësuar greqishten gjatë viteve të shkollimit në Akademinë e Voskopojës, ose në gjimnazet greke të Korçës, Manastirit, etj, vijuan ta përdornin këtë gjuhë dhe më vonë si gjuhë kishtare dhe si gjuhë kulture duke u’a trashëguar në shumë raste edhe fëmijëve.

Në të tillë ambjent kulturor e gjuhësor familjar u rrit dhe Ariani që fëmijë. Ai u ushqye me dashurinë për Voskopjën, Niçën dhe Manastirin (Bitola) e lashtë, për kulturën popullore rëmëne dhe atë shqiptare. Lindja, rritja dhe shkollimi në Tiranë, në shkollat shqipe derisa mbaroi Fakultetin Ekonomik të UT në vitet 1981-1985, e konsoliduan Arianin si një zotërues të nivelit të lartë të gjuhës dhe kulturës shqiptare, e cila mbeti gjuha dhe kultura më e dashur për të edhe pasi mësoi gjuhë të tjera dhe kreu studime të larta në Bukuresht, Sibiu dhe ShBA.

Formimi dhe aktiviteti i tij (background) mbas diplomimit ekonomist është shumë i pasur. Në vitet 1985-1987 ai shërbeu në Forcat e Armatosura të Shqipërisë si specialist i Ndërlidhjes (Radist i çertifikuar). Në vitet 1987-1991 ndoqi studimet e larta dhe u diplomua prej Akademisë së Shkencave Ekonomike të Shqipërisë, Tiranë. Në tetor të vitit 1990 shfaqi dëshirën që të lidhej me lëvizjen e re për rigjallërimin e Besimit dhe të Kishës Ortodokse Shqiptare. Për këtë arsye ai mori pjesë në grupin që kreu veprimin kurajoz për të hapur dhe riparuar në Tiranë Katedralen Kryepeshkopale të “Ungjillëzimit” (Holy Annunciation). Më 23 qershor 1991, kur V. Rev. At Arthur Liolin kreu vizitën e punës fetare në Shqipëri, ky klerik mori rolin e “Kumbarit” dhe e pagëzoi Arianin në ambjentet ende të dëmtuara të Katedrales së “Ungjillëzimit” me emrin “Gjergj-i” në respekt të Shën Gjergjit, Martirit të Madh dhe Shenjtorit Mbrojtës të Shqipërisë. Emrin “Shën Gjergji” mbante dhe Katedralja Ortodokse Shqiptare në Boston MA, ku shërbente At Liolini.

Në vitet 1991-1992 djaloshi Koja punoi si Inspektor Ekonomik në Kontrollin e Shtetit të Shqipërisë. Gjatë vitit 1992, nga data 7 shkurt deri më 15 korrik, ai mori pjesë në grupin e parë të studentëve shqiptarë që u trajnuan intensivisht në Seminarin Teologjik Ortodoks në Durrës. Mbas kësaj ai u bë anëtar i Katerdales Ortodokse “Ungjillëzimi” në Tiranë, anëtar i korit të saj dhe themelues i “Shkollës së të Dielës”. Si njohës i gjuhës dhe kulturës aromane (rëmëne) Zoti Koja mori pjesë me kumtesë në Kongresin e Parë Ndërkombëtar të Kulturës Maqedono-Aromane që u mbajt në Tiranë më 2 prill 1992. Këtë kongres ai e ka frekuentuar shpesh deri më sot, kudo ku është mbajtur në Shqipëri, Rumani, Maqedoninë e Veriut, apo në Bridgeport CT. ShBA.

Për formimin e tij fetar, nga shtatori 1992 deri në shtator të vitit 1993 ai u zgjodh Këshillues për Punët Ndërkonfesionale dhe shërbeu si Përfaqësues Zyrtar i Kryepeshkopatës Ortodokse Shqiptare të ShBA-ve pranë Presidencës, Qeverisë dhe Parlamentit Shqiptar.

Më 9 maj 1992 mori pjesë në Konferencën e Parë Ndërkombëtare të Fesë, që u mbajt në Tiranë me titullin “The Freedom Of Conscience, a Base For Social Peace” (Liria e Ndërgjegjes, Bazë e Paqes Sociale). Aty ai takoi për të parën herë Nënë Terezën e Kalkutës dhe bisedoi me të. Kurse më 15 prill 1993 pati fatin të takonte Shenjtërinë e Tij Papa Joan Pali i II-të, i cili shoqëroheshe prej Nënë Terezës, të cilën Z. Koja e takoi për të dytën herë.

Në shtator të vitit 1993 Hirësia e Tij, Peshkopi +Kalinik i Arxheshit, Musçelit dhe Teleormanit, me bekimin e Fort Lumturisë së Tij +Theoktistit, Patriark i Rumanisë, e ftoi Z. Koja të vijonte edukimin e lartë fetar në Institutin Teologjik Ortodoks të Universitetit të Bukureshtit, ku i’u dha një bursë e dyfishtë, nga Ministria e Punëve të Jashtme e Rumanisë dhe nga Patriarku i Rumanisë.

Më 1 janar 1995 Hirësia e Tij, Peshkopi +Kalinik i Arxheshit, Musçelit dhe Teleormanit e shuguroi Arianin në gradën e “Dhjakonit” në Katedralen Ortodokse të “Shën Parashqevisë” të qytetit të Piteshtit në Rumani. Menjëherë mbas kësaj ngjarjeje, më 6 Janar 1995, ditën e “Theofanisë së Shenjtë” “Qeth në Murgëri” prej Hirësisë së Tij, Peshkopit +Kalinik të Arxheshit, Musçelit dhe Teleormanit në Manastirin e famshëm Ortodoks të Oborrit të Arxheshit (Kurtea de Arxhesh), ku iu dha emri kishtar “Theofan” në respekt të Festës së “Theofanisë së Shenjtë” dhe në respekt të të mirënjohurit e të dashurit Mitropolitit Shqiptar +Theofan Stilian Noli.

Më 16 maj 1995 u dorëzua prift dhe u gradua Arkimandrit prej Hirësisë së Tij, Peshkopit +Kalinik i Arxheshit, Musçelit dhe Teleormanit në Manastirin historik të Oborrit të Arxheshit, në prani të delegacionit të Presidencës së Shqipërisë i kryesuar nga Sekretari i Përgjithshëm i saj zoti Prof. Dr. Kolec Topalli dhe të Përfaqësuesve të Qeverisë së Rumanisë. Pas këtij celebrimi lulëzoi më tej kariera klerikale dhe fetare e Theofan Kojës.

Në shtator 1995 ai u diplomua prej Institutit Teologjik Ortodoks të Universitetit të Bukurseshtit dhe prej shtatorit 1995 deri në Korrik 1997, me bekimin e Fort Lumturisë së Tij +Theoktist, Patriark i gjithë Rumanisë, shërbeu si famulltar në Kishën Ortodokse Rumune “Shën Stefani” në Bukuresh, ku shkonin të dëgjonin shërbesat e tij edhe shumë pasardhës të komunitetit elitar shqiptar si Prof. Dhimitër Polena, Thanas Kristo Rëmbeci me bashkëshorten, etj.

Në nëntor 1995 ai mori pjesë me kumtesë në Kongresin e Spiritualitetit Romun të Herkulaneum. Në shtator 1996 ai u takua me Lumturinë e Tij Mitropolitin +THEODOSIUS Primat i Kishës Ortodokse në Amerikë (OCA) në qytetin Syosset, New York, USA.

Në janar 1998 Arkimandriti Theofan Koja mori pjesë bashkë me Hirësinë e Tij Peshkopin +Nathaniel, kreu i Episkopatës Ortodokse Romune të Amerikës (ROEA – OCA), në emërimin e Ambasadorit të ShBA-ve në Rumani, Z. James Rosapeppe, me të cilin njihej që kur ky i fundit punonte në Ambasadën e ShBA-ve ne Tiranë, në selinë e Departamentit të Shtetit të ShBA-ve. Po atëherë, Hirësia e Tij Peshkopi +Nathaniel i ROEA-OCA e caktoi të shërbente si klerik i parë në Kishën Ortodokse Romune “Kryqi i Shenjtë – Holy Cross” nga 15 janari deri më 11 prill 1998.

Ai ka qenë intervistuar disa herë nga Radio “Zëri i Amerikës” (VOA) seksionet për emisionet shqip dhe rumanisht. Në 2 prill 1998 e priti në rezidencën e tij Presidenti i Republikës së Shqipërisë, Prof. Rexhep Mejdani.

Në Maj 1998 ai mori Shtetësinë Romune dhe në shtator të atij viti mori pjesë në Kongresin “Romfest” në Bukuresht. Më tej në tetor 1998 mori pjesë me kumtesë në Kongresin e VII-të të Kulturës Romune “The Cultural Identity of Romanians” (Identiteti Kulturor i Romunëve) në qytetin e Timishoarës në Rumani. Më tej mori pjesë në aktivitete të shumta kulturore që u organizuan nga Patriarkana Orotodkse Romune, Shoqëria Kulturore “Maqedono-Romune” dhe Komuniteti Shqiptar i Bukureshtit. Mori pjesë si anëtar në shumë delegacione në shoqëri të Fort Lumtërisë së Tij +Theoktist, Patriarku i gjithë Rumanisë dhe të shumë klerikëve të lartë të Patriarkanës së Rumanisë.

Theofa Koja është dhe autor i shumë kumtesave, artikujve dhe studimeve që janë botuar si në rumanisht, anglisht edhe në shqip, si “Prayer, an Image of the Orthodox Worship” – Bucharest, Romania; “Aromanian Saints in the Orthodox Calendar” – Bridgeport, CT, USA; “A Canonical Study on the Term of ‘Autocephaly’ and on the Albanian Orthodox Autocephalous Church” – Hermitage, PA, USA; – “Aromanian Episcopal Sees in the Balkan Area” – Bridgeport, CT, USA.

Krahas këtyre shkrimeve ai ka botuar shqip dhe rumanisht dhe shumë artikuj kushtuar historisë dhe Kanoneve të Shenjta të Kishës. Ai është poliglot, zotëron me gojë dhe me shkrim shtatë gjuhë: shqip, runamisht, anglisht, italisht, greqisht, aromanisht/rëmëneshti dhe spanjisht. Për nevoja pune ai shfrytëzon dhe disa gjuhë të tjera si hebraisht, latinisht, sllavisht, frëngjisht dhe gjermanisht.

Gjatë viteve 1995-1999 ai punoi për Gradën Doktor i Shencave Teologjike në Universitetin e Bukureshtit. Deri më sot ai ka vizituar më shumë se një herë si klerik shumë vende të Europës, midis të cilave po përmend: Greqinë, Italinë, Britaninë e Madhe, Bullgarinë, Hungarinë, Hollandën, Maqedoninë e Veriut, Zvicerën, Gjermaninë, Austrinë, Spanjën. Në disa prej tyre ai meshoi shqip, rumanisht, greqisht ose anglisht. Ka kryer vizita pelegrinazhi në shumë vende të shenjta, midis të cilave vlen të përmend disa manastire të Rumanisë dhe sidomos manastiret ortodokse të Greqisë si Manastiret e Malit të Shenjtë, Manastiret e Meteorës, Manastiri Ortodoks tek Mali Penteli mbi Athinë, Manastiri “Areopagun e Shën Apostull Pavlit” afër Akropolit të Athinës; Reliket e Shenjta të disa shenjtorëve në Katedralet e Athinës, Selanikut, Patrës, etj.

Më 8 qershor 1999 Peshkopi +Kalinik i Arxheshit dhe Musçelit e liroi Arkimandritin Theofan Koja nga detyra e klerikut të lartë të Patriarkanës Romune, kurse Hirësia e Tij Peshkopi +Nathaniel i ROEA-OCA, e ngarkoi me detyrën e famulltarit të Kishës Romune “Shën Apostull Thomai” në qytetin St. Louis Missouri, ShBA. Në këtë kishë ku Arkimandrit Koja vijoi të meshonte për më shumë se 22 vite anglisht, rumanisht, shqip dhe greqisht shkonin shumë emigrantë shqiptarë dhe shqiptaro-aromunë të atij qyteti, anëtarë të shoqërisë “Illyria”.

Në nëntor të vitit 2000 ai e transferoi punën e doktaratës nga Universiteti i Bukureshtit në Universitetin e Sibiut, ku e plotësoi dhe e mbrojti gradën Dokrot i Shkencave Teologjike në vitin 2003 me disertacionin “Christianity in Albania from the I-st to XX-th Century, and its Orthodox Church – A Historical and Canonical View” (shqip: Krishtërimi në Shqipëri nga shek. I deri në shek. XX dhe Kisha e saj Ortodokse – Një vështrim historik dhe kanonik). Ky disertacion u botua më 2007.

Gjatë vitit 2001 ai u pranua në radhët e klerit të Kishës Ortodokse në Amerikë (OCA). Mbas këtij hapi, në prill të vitit 2002 u thirr prej Peshkopatës Ortodokse Romune të Amerikës (ROEA -OCA) si një nga tre kandidatët për t’u zgjedhur si Peshkop Ndihmës i Kryepeshkopit +Nathaniel të ROEA.

Nga ana e saj Kryepeshkopata Ortodokse Shqiptare e Amerikës (AAOA) e thiri Arkimandritin Theofan Koja në tetor 2003 për ta emëruar si një ndër dy kandidatët për pozicionin e “Ierarkut Titullar” të kësaj Kryepeshkopate, bashkë me Hirësinë e Tij +Nikonin e Baltimorës që në atë kohë shërbente si Peshkop Ndihmës i Mitropolitit +Thoedosius i OCA, por Arkimandriti Theofan nuk e pranoi emërimin në këtë pozitë.

Gjatë shërbimit të tij priftëror ai mori pjesë në disa lëvizje, si “Pro-Life” dhe “Përkrahja e Unitetit të Ortodoksisë në ShBA”, por në përgjithësi iu kushtua punës së Fesë së Krishterë. Po ashtu vijoi të merrte pjesë në shumë ngjarje ekumenike duke përfshirë edhe marrëdhëniet e ngushta me Kryepeshkopin Romano-Katolik të St. Louis MO., dhe me shumë ish-Kryepeshkopë të tjerë.

Në 4 qershor 2009 u zgjodh unanimisht President i Vllazërisë Klerikale Ortodokse të Zonës Metropolitane të St. Louis MO. Kurse në 21 prill 2010 u emërua prej Kryepeshkopatës Ordodokse të Midwestit të Kishës Ortodokse në Amerikë (OCA) si kandidat në zgjedhjet për pozicionin e “Ierarkut Titullar” i kësaj Kryepeshkopate pas largimit nga jeta të Kryepeshkopit +Jov i Cikagos, por Arkimandriti Theofan nuk e pranoi këtë pozitë.

Në 14 qershor 2011 ai mori Shtetësinë Amerikane. Shpesh herë ai ka mbajtur leksione në fusha të ndryshme të Teologjisë dhe të Misionarizmit në shumë Seminare Teologjike si “EDEN”, “COVENANT” Seminary (Presbyterian Church in America); “KENRICK-GLENNON” Seminary (Roman-Catholic Archdiocese of St. Louis); “FOREST PARK” Community College; “MERAMEC” Community College; etj.

Ndër kohë Theofan Koja është zgjedhur President i disa organizatave të ndryshme të Krishtera, si “The Orthodox Witness (OW)”; “In Defense of Christians (IDC)”; etj.

Mbas pensionimit të At Artur Liolinit në 6 shkurt 2021, Arkimandriti Thofan Koja u emërua Rektor i Përkohshëm i Katedrales Shqiptare Ortodokse “Shën Gjergji”, Boston, MA më 10 gusht të vitit 2021. Më pas, më 26 qershor 2022 një Asamble e Përgjithshme e Katedrales së Shën Gjergjit e votoi me shumicë votash Rektor të Katedrales së Shën Gjergjit, Boston MA.

Më 25 gusht të vitit 2022, Peshkopata Ortodokse Romune e Amerikës (ROEA) e liroi Theofanin përfundimisht nga detyra e klerikut dhe ai u transferua tek Kryepeshkopata Ortodokse Shqiptare e Amerikës (AOAA). Shumë shpejt, ai u emërua me dekret të Hierarkisë së Lartë, konkretisht prej Tërë Shenjtërisë së Tij +Bartolomeu, Kryepeshkop i Konstantinopojës dhe Patriark Ekumenik, për të zëvendësuar Hirësinë e Tij +Ilia Ketri, Mitropolitin e Peshkopatës Ortodokse Shqiptare të ShBA-ve dhe Kanadasë, i cili ishte larguar nga jeta pak kohë më parë, më 6 tetor 2022.

Viti 2022 ka qenë një vit i rëndësishëm në jetën dhe veprimtarinë e Arkimandritit Theofan Koja. Ai e ndjeu se ecja në rrugën e Fan Nolit nuk kërkonte vetëm të shërbeje e të meshoje shqip në një kishë ortodokse shqiptare, por edhe të anëtarësohej në Federatën Pan-Shqiptare “Vatra” dhe të abonohej në gazetën “Dielli”, dy krijesat e tjera të Fan Nolit. Lidhjet e klerikëve shqiptaro-amerikanë ishin prerë prej kohësh me Federatën “Vatra”. Gjatë atij viti Theofan Koja u lidh me Federatën Pan-Shqiptare të Amerikës “VATRA” dhe gazetën “Dielli” dhe filloi bashkëpunimin me kryetarin e Federatës “Vatra”, Dr. Elmi Berisha, për të kryer kthesën e duhur në Boston MA.

Më 21 Maj 2023 ai u zgjodh unanimisht Kryetar i Ngarkuar i Federatës Pan-Shqiptare të Amerikës “VATRA” (HEARTH), [dega origjinale Nr. 1 Boston, MA, USA) dhe mori përsipër detyrën e veçantë që ta ringjallte, ta ristabilizonte, ta riaktivizonte dhe riorganizonte këtë degë të Federatës në qytetin historik ku kjo shoqatë punëmadhe kishte lindur. Pas muajsh meditimesh, lutjesh ndaj Zotit dhe bashkëpunimi me disa veprimtarë të hershëm të Bostonit dhe rrethinat si dhe me Shoqërinë MAASBesa, Theofani dhe grupi i punës ariti ta krijonte degën e “Vatrës” në Boston MA.

Mbasi mbushi 21 muaj në shërbim të Katedrales së Shën Gjergjit si Rektor i Përkohshëm ai i dha fund këtij shërbimi dhe më 19 maj 2023, me kërkësën e tij me shkrim, u lirua nga pozicioni në Kryepeshkopatën Ortodokse Shqiptare të Amerikës. Mbas këtij largimi kanonik më 6 qershor 2023 ai u pranua dhe u emërua në rangun e klerikut të Peshkopatës Ortodokse Shqiptare të Amerikës dhe Kanadasë të Patriarkanës Ekumenike të Konstantinopojës. Këtë emërim i’a dha Shkëlqesia e Tij Kryepeshkopi +Elpidoforos I Kryepeshkopatës Ortodokse Greke të Amerikës (GOA) të Patriarkanës Ekumenike të Konstantinopojës.

Më 28 qershor 2023 në prani të TërëShenjtërisë së Tij Patriarkut Ekumenik +Bartolomeu, Theofan Koja u emërua prej Sinodit të Shenjtë të Patriarkanës Ekumenike si Peshkop i Peshkopatës Ortodokse Shqiptare të Amerikave nën Juridiksionin e Kishës Mëmë të Konstantinopojës.

Mbas 7 muajsh pune intensive në bashkëpunim me një grup shumë aktiv anëtarë të këshillit të degës origjinle Nr. 1 të Shoqatës “Vatra” (Hearth) Boston MA, u arrit me sukses regjistrimi i ish-degës prej Sekretarit të Commonwealth-it të Massachusetts-it më 28 nëntor 2023, me Internal Revenue Services – IRS (Shërbimin e të Ardhurave të Brendëshme). Më 17 dhjetor 2023 Peshkopi Theofan Koja bashkë me grupin e punës organizuan zgjedhjet me standart të lartë transparencë për Këshillin e Përhershëm të Degës Nr 1, të rikrijuar legalisht, të Federatës Pan-Shqiptare të Amerikës “VATRA”. Në këto zgjedhje midis tre kandidatëve, votat më të shumta i mori z. Mentor Maksutaj, pas tij morën Z. Andrea Pani. Peshkop Theofani nuk vuri kandidaturën, pasi ai e konsideroi të kryer punën e tij, që i ishte ngarkuar. Megjithatë një vatran i vjetër e propozoi atë nga salla si kandidat. Kryetar u zgjod Z. Mentor Maksutaj, kurse Peshkop Theofan Koja u zgjodh Nënkryetar. Kjo degë shumë shpejt e rriti numrin e anëtarëve nga 60 në 100 dhe po shquhet për veprimtari të shpeshta kulturore e patriotike.

Kryesia e Federatës Pan-Shqiptare “VATRA”, duke e vlerësuar drejt personalitetin dhe punën e Peshkopit Theofan Koja, e propozoi atë për Nënkryetar të Këshillit të Federatës “Vatra”. I Përndershmi Peshkop +Theofan e pranoi këtë pozitë me përulësi dhe në zgjedhjet që u organizuan më 17 mars 2024, ku mora pjesë edhe unë, ai u votua dhe u konfirmua prej anëtarëve të Kryesisë dhe të Këshillit të Federatës “Vatra” me unanimitet pa asnjë votë kundër, kështu që u emërua përfundimisht Nënkryetar i Këshillit të Federatës “Vatra”.

Mbas disa dekadash në jetën e kësaj federate punëmadhe u bashkua një klerik i mirëformuar dhe i përkushtuar ndaj çeshtjes kombëtare. Kryesia e federatës dhe Këshilli i saj duke zgjedhur për Nënkryetar të Këshillit të Federatës “Vatra” Peshkopin Theofan Koja, bënë një hap të matur duke ngritur në detyrë një personalitet që ecën në rrugën e Fan Nolit.

Së shpejti në një të dielë të afërt shpresoj që bashkë me një grup shokësh e shoqesh të shkojmë te Kisha “Shën Trinia”, Brodway Boston MA për të dëgjuar meshën që jep në gjuhën shqipe i Përndershmi Peshkop Theofan Koja. Do të përjetojmë emocione sikur është ngjallur vetë Noli…

Uroj që edhe klerikë të tjerë të kishave shqiptare ortodokse e katolike, si dhe hoxhallarë e dervishë shqiptarë të Amerikës të ndjekin rrugën e Fan Nolit, duke pasur si shembull Peshkopin Theofan Koja.

Imam Adnan Berbatovci

Xhamia Shqiptare Toronto, Kanada/

Me rastin e festës së Bajramit, festë kjo që vjen gjithmonë pas plotesimit të Muajit të bekuar Ramazan, shfrytëzojmë rastin që ne Emër te Xhamisë Shqipare të Torontos , Këshillit dhe Imamit, të gjithë besimtareve musliman Shiptarë dhe të tjerë tiu urojmë festën e Fitër Bajramit, me shpresë që mëshira dhe begatia e Zotit Fuqiplotë të jetë prezentë në çdo familje. Kjo festë Bajrami le të shërbejë si afrim dhe respekt ndaj njëri tjetrit, dashuri dhe falje ndaj të afërmëve, fqinjëve dhe mbarë njerëzve. Këtë festë e karakterizon edhe dhënia e vitrit, ku çdo familje duhet të jetë e gëzuar dhe të mos ndjejë mungesën e ushqimit dhe pijes.

Zoti na pranoftë agjërimin e Muajit te bekuar të Ramazanit dhe të gjitha adhurimet tjera, na dhuroftë harmoni dhe lumturi në familje dhe shoqëri, dhe krejt më fund.

Urime e për hajr Fitër Bajrami për të gjithë.

Prof. Muhamed Mufaku/

Me rastin e 100 vjetorit të burgosjes.

Viti 1924 kishte domethënie për dy qytete me traditë, Prizrenin dhe Shkupin, pra qendra e parë dhe e dytë e Vilajetit të Kosovës, që ishin cak për ndryshime urbanistike dhe demografike të pushtetit të ri serb që i shpallte dy qendra të Serbisë mesjetare, që tani u quajt “Serbia e jugut”. Me këtë frymë, pushteti serb godiste e rrënonte simbolet e kulturës vendase në emër të planeve të reja urbanistike, gjë që i shtynte shqiptarët të bënin rezistencë politike e juridike për mbrojtjen e objekteve të tyre. Kështu, viti 1924 shënoi në Shkup rrënimin e Xhamisë së Burmalisë ,ose “Bukuroshen e Shkupit”, buzë Vardarit për ta ndërtuar në vendin e saj “Shtëpinë e oficerëve” që sa më shpejt të ndryshohet pamja e Shkupit.

Sa për Prizrenin, që vuajti shumë gjatë Luftës Ballkanike (1912-1913) dhe Luftës I Botërore (1914-1918), popullsia shqiptare u sfidua shumë në ato vite duke e përjetuar shumë keq fatin e monumenteve kulturore. Kështu, Noel Malcom në librin e tij “Kosova, një histori e shkurtër” citon një raport të konsullit austriak nga janari 1914 që tregon se nga 32 xhami të qytetit, 30 sosh u shndërruan në baraka ushtarake, depo municioni dhe stalla. Kuptohet, ky pushtim dhe keqtrajtim i xhamive të Prizrenit i preku thellë ndjenjat e popullsisë shqiptare.

Nga ana tjetër, në emër të urbanizimit të ri të qytetit, që filloi qysh nga 1913, tani u rrezikuan shumë shtëpitë tradicionale dhe monumente të kulturës në qytet. Kështu, pushteti serb me nxitim shkatërroi kompleksin e Mahmut Pashë Rrotllës me gjithë konakët, xhaminë dhe medresenë, si dhe shumë monumente të tjera duke përfshirë Shkollën e Mesme dhe Normalen që ishin në oborrin e Xhamisë së Sinan Pashës.

Beteja në mbrojtje të Xhamisë së Sinan Pashës

Xhamia e Sinan Pashës (e ndërtuar më 1615) ishte perla e Prizrenit dhe monument shumë simbolik për popullsinë vendase, ndaj u bë cak i pushtetit serb, sepse me shkatërrimin e këtyre simboleve të qytetit thyhej shpirti i popullsisë dhe shtyhej për t’u shpërngulur për në Turqi.

Megjithatë, rezistenca kundër rrënimit të xhamisë u shndërrua në një betejë juridike pasi që Kisha Ortodokse Serbe kërkoi të rrënohej Xhamia e Sinan Pashës dhe t’i kthehej trualli Kishës gjoja se kjo xhami u ndërtua me gurët e Manastirit të Arkangjelit të shenjtë afër Prizrenit. Kjo betejë juridike vazhdoi deri në fund të vitit 1940, kur Gjyqi i Qarkut në Prizren shpalli vendimin e prerë për rrëzimin e xhamisë pasi që u konsiderua pronë e Kishës serbe. Mirëpo, procedura vonoi pak deri në prill të vitit 1941 kur u shpartallua Mbretëria e Jugosllavisë dhe Prizreni u ngjall në kuadër të Shqipërisë etnike 1941-1944 dhe,kështu,Xhamia e Sinan pashës shpëtoi.

Në të vërtetë për këtë betejë rreth Xhamisë së Sinan Pashës, që në saje të Hasan Kaleshit u demaskua më 1972 legjenda serbe për shkatërrimin e manastirit që të ndërtohej xhamia, kam botuar diçka në këtë m; parë. Por tani është rendi të prezantohet figura e myftiut të Prizrenit, Rrystem Shporta, i cili doli në krye të demonstratave për të mbrojtur Xhaminë e Sinan Pashës dhe u burgos shumë vjet nëpër burgje në Kosovë, Serbi dhe në Bosnjë.

Një jetë nëpër burgje

Rrystem Shporta (1864-1937) mund të konsiderohet një ndër figurat më të shquara të Prizrenit gjatë sundimit serb e jugosllav 1918-1941 qoftë si patriot ose si njeri i kulturës që dinte disa gjuhë dhe la një bibliotekë të pasur që përfshinte disa vepra të tij. Ai, si i tillë, meriton që sivjet të përkujtohet 160-vjetori i lindjes nga Arkivi i Kosovës, që posedon disa vepra të tij origjinale.

Vërtet, të dhënat për këtë figurë ishin të pakta deri më 2010, kur Resul Rexhepi dhe Sadik Mehmeti botuan librin e tyre “H. Rrystem ef. Shporta: Jeta dhe vepra (1864-1937)”. Por mund të thuhet se edhe ky libër nuk u hetua dhe nuk u prezantua sa duhet saqë Rrystem Shporta të përfshihet në elitën patriotike dhe kulturore në Kosovë gjatë viteve 10-30 të shekullit XX.

Rrystem Shporta u lind në Prizren në një familje me origjinë nga rrethi i Kukësit, që kishte një han të njohur në Qafë Pazar, saqë ajo rrugë u quajt “Rruga e Shportajeve”. Në Prizren kreu mësimet e para te mësuesi Abdulhalimi efendiu, i cili u internua nga administrata osmane, kurse studimet do të kryente në Medresenë e Mehmet Pashës në Prizren më 1896. Po atë vit shkoi në haxh dhe u kthye me një bibliotekë të pasur në gjuhët arabe, turke dhe perse, që do të pasurohej më vonë duke treguar nivelin e tij kulturor me ato vepra që i shkroi qoftë në liri ose në burg.

Ai më vonë do të fillonte punën në Medresenë e Mehmet Pashës si ligjërues i gramatikës arabe. Ndër studentët e tij ishte poeti Vejsel Xhelaludin Guta (1905-1986), i cili ruajti traditën e poezisë shqipe me alfabet arab në Kosovë deri në gjysmën e dytë të shekullit XX. Më 1917 u emërua myfti i Prizrenit, që e vazhdoi me ndërprerje deri në arrestimin e tij më 1924. Pas arrestimit të tij, një nga ish-studentët e tij (Nysret Galibi) u bë myftiu i Prizrenit.

Rrystem Shporta u bë myftiu në kohën kur Prizreni ishte nën pushtimin bullgar, i cili mbahet mend në popull si “vitet e zisë së bukës” kur njerëzit vdisnin prej urisë, kurse më 1918 u kthye pushtimi serb me mbulesë të Mbretërisë së SHS-së. Pushteti i ri tregoi dhëmbët menjëherë në emër të modernizimit të qytetit duke përgatitur një plan të urbanizimit të Prizrenit që do të ndryshonte pamjen e tij. Për këtë qëllim, pushteti angazhoi dy arkitektë serbë, arkitektin ushtarak, toger Momir Kuronoviq dhe arkitektin Dushan S. Milosavleviq, të cilët e hartuan planin e ri urbanistik të Prizrenit deri në fillim të 1924-tës. Ndërkohë, para së të aprovohej plani u aktivizua edhe inxhinieri nga Beogradi Ivan Vangelov për ta rrënuar Xhaminë e Sinan Pashës. Aksioni për shkatërrimin e xhamisë filloi me rrënimin e hajateve të xhamisë në praninë e inxhinierit Vanglelov, për çka shpërtheu një protestë në rrugë në krye me myftiun Rrystem Shporta. Në saje të rrëmujës në rrugë para xhamisë u vra inxhinieri Vangelov.

Si pasojë, autoritetet serbe arrestuan myfti Rrystemin me akuzë që ai e pagoi për vrasjen e inxhinierit Vangelov, për çka më 25 korrik 1924 u dënua me 20 vjet burg dhe konfiskim të pasurisë, gjë që u ndie keq në popull pasi ajo ditë qe fundi i Ramazanit dhe nata e Bajramit të Madh. Megjithatë, kjo protestë në rrugë para xhamisë vlente, sepse rrënimi i xhamisë u ndal dhe kaloi konflikti tani në gjyq.

Dënimi i myfti Rrystemit ishte i rëndë, sepse ai jetoi nëpër burgje të ndryshme, por kurrë nuk u thye. Kështu, së pari u dërgua në burgun e Prizrenit, ku mbeti 1.368 ditë sipas fjalëve të tij, kurse më pas u dërgua në burgun e Shkupit, për të kaluar atje 277 ditë, e prej andej në burgun e Nishit, ku qëndroi 893 ditë. Më në fund, pjesën më të madhe e kaloi në burgun e Zenicës në Bosnjë, ku mbeti atje deri në fund të marsit 1935, kurse u kthye i rraskapitur në Prizren më 1 prill 1935. Kuptohet, pas asaj jete nëpër burgje, myfti Rrystemi nuk qëndroi shumë dhe vdiq më 5 tetor 1937.

Qëndresa e myfti Rrystemit nuk ishte vetëm në jetën publike, por edhe në këto burgje, duke pasur kujdes që ta ruante dinjitetin dhe të vazhdonte me shkrime të ndryshme. Punimi i tij i parë “Trajtesë për durim” ishte në burgun e Prizrenit, ku qëndroi 1.368 ditë siç shënoi në fund të trajtesës, pra duke treguar durim të madh në përballje me pushtetin që e burgosi. Megjithatë, ai u trajtua dhe respektua vetëm në ato vjet të burgut në Zenicë. Kështu, ai vazhdonte atje profesionin e tij si mësimdhënës, por tani duke mbajtur mësim besimi për myslimanët në burg. Me punën e tij, si dhe me njohjen e tij me imamin e xhamisë së Sejmanit, Osman Shestiqi, ai u bë emër i njohur në Bosnjë. Në ditën e lirimit ai u prit te porta e burgut nga një grup në krye me imam Osmanin, prej nga shkoi në Sarajevë dhe u prit atje prej figurave të njohura të Bashkësisë Islame. Siç duket, ai la në mesin e tyre përshtypje të mira, saqë me vdekjen e tij u botua në Sarajevë një nekrolog nga Mehmet Hanxhiqi, një nga figurat më të njohura boshnjake të asaj kohe, në të cilin thuhet: “Me vdekjen e tij, Prizrenin dhe rrethinën i ka gjetur një humbje e pakompensueshme”.

Respekti për myftiun Rrystem Shporta, në 100-vjetorin e burgosjes së tij ose me 160-vjetorin e lindjes, do të ishte rast që të theksohet kontributi i autorëve të monografisë “Rrystem Shporta: jeta dhe vepra” dhe të mendohet për një ekspozitë me veprat dhe biblioteka e tij personale me dorëshkrime të vlefshme, si dhe me ribotimin e monografisë me përditësimin e saj në bazë të dokumenteve dhe të shtypit të kohës në lidhje me rezistencën e shqiptarëve kundër pushtetit serb për ta ruajtur Prizrenin e vjetër që e kemi tani.

Dr. Bledar Kurti/

Manastiri i Graçanicës gjendet në qendër të Graçanicës, në bregun e majtë të lumit Graçanka, në jug të Prishtinës, Kosovë.

Manastiri i sotëm është rikonstruktim i një kishe të shekullit të 14-të e ndërtuar në themelet e një bazilike më të hershme të krishterë të shekullit të 6-të.

Afresket e mrekullueshme e të rralla, të cilat datojnë në vitet 1321-1322, të mahnisin, pasi ndryshe nga stili tipik bizantin i shekullit të 14-të, kanë një atmosferë tri-dimencionale dhe novatore në kompozim. Mendohet se ishin piktorët e famshëm të asaj kohe Mihajli dhe Evtihije nga Selaniku që u thirrën për të pikturuar afresket e manastirit.

Përpos elementëve impresionues artistik e arkitekturor, ajo që të bie menjëherë në sy është se shumë prej shenjtorëve apo figurave në pjesën e ulët të afreskut u mungojnë sytë.

Mendja shkon te vandalizmi apo pushtuesit otoman, por jo, ishin vetë banorët e zonës së asaj kohe që ua fshinë sytë shenjtorëve. Të moshuarit e mesjetës, teksa u binte shikimi, që të mos verboheshin plotësisht, gërrvishnin e merrnin me thonj pigmentin e bojës nga sytë e shenjtorëve dhe pastaj preknin sytë e tyre që mos të humbisnin shikimin.

Kjo bestytëni fetare na shpalos një botëkuptim tejet tërheqës për të kuptuar natyrën e kohës dhe dëshpërimin e njeriut, ndërkohë që na tregon edhe një herë tjetër se sa idhulltare është qenia njerëzore, duke shkulur sy të pikturuar, apo si në raste të tjera të pafundme të çdo kulture apo feje, duke puthur copa druri, guri, statuja, ikona, flokë njeriu, rroba leshi e mëndafshi, etj, e duke shpresuar në mrekulli nga objektet e krijuara nga vetë dora e njeriut.

Gjithësesi, në aspektin artistik mbetet me vlera të rralla e për këtë arsye në vitin 2006 u shpall nga UNESCO si sit i trashëgimisë botërore.