Prof. Romeo Gurakuqi/

Shqipëria në Luftën e Madhe respektivisht nga dita e largimit të Mbretit Wied, më, 3 shtator 1914 dhe deri me 25 dhjetor 1918, me mbledhjen e Kuvendit Rithemelues së Durrësit, pësoi dezintegrimin e Shtetit Nacional, Kushtetues, Shekullar dhe të Europianizuem, prapësimin e forcave nacionaliste që kryen revolucionin nacional dhe mbisundimin e forcave kunder-revolucionale obskurantiste, ehlikjamiste dhe esadiste, pushtime të koordinuara te vendeve fqinje, që thyen Paktin e Londrës së 29 korrikut 1913, shndërrimin e territorit nacional në një shesh lufte mes fuqive ndërluftuese; por, njëkohësisht, pas janarit të vitit 1916, vendi përjetoi një kohë të ndaljes së shpërberjes nga vendet fqinje dhe të ripërtëritjes së kontrolluar të nacionit, që do të ndihmojë Shqipërinë, të ringrihet vetvetiu në mbrojtje të të drejtave nacionale, ripërtëritjes së shtetit dhe mbrojtjes së kufijve pas nëntorit 1918.

Ne vitet 1914-1918, për shkak të rënies së shtetit të europianizuem, para së gjithash prej vetë kundërshtisë së një pjesë të popullsisë, ndryshimit të njëanshëm nga ana e vendeve të Antantës të vendimeve të Konferencës së Ambasadorëve në Londër (me traktatin e 26 prillit 1915), Dezintegrimit të Perandorisë A-H si protektor i kombit dhe shtetit shqiptar, në planin e të drejtës ndërkombëtare u vyshken deri në tharje, aktet themeltare të ekzistencës së Principatës së Shqipërisë dhe legjitimiteti restaurues i dinastisë Wied.

Gjithsesi, në vitet 1916-1918 në tre qendra të Shqipërisë, Shkodër, Korçë dhe Vlorë, për shkak të lejimit të detyruar nga tre sundimtarë europianë jo ballkanikë, i autonomisë arsimore dhe kulturore, krijimit të administratave vendase, zhvillimit të shtypit, ndodhi rigjenerimi i nacionalizimit dhe rekuperimi i pozicionit prej anës së elitës së Vlorës 1912, në pasluftë. Kjo elitë, e mbështetur nga emigracioni elitar në SHBA, Zvicër e gjetkë, ia doli të përformojë në mënyrë spektakolare në tratativat diplomatike të pas luftës, duke u shndërruar në faktorin vendimtar që ndryshoi rrjedhat e paramenduara të fuqive fituese mbi të ardhmen e Shqipërisë në paqes e pas Luftës së Madhe.

Menjëherë pas dy viteve të luftës civile, të kaosit, pikërisht në gjendjen e luftës, nën okupimin nominal austro-hungarez, do të fillojë për Shqipërinë, në një pjesë të Kosovës, në disa treva të Malësisë, në Shkodër, në Korçë dhe në pjesën tjetër të Jugut (pas largimit të detyruar të ushtrive greke nga ndërhyrjet e ushtrive franceze dhe italiane): rizgjimi administrativ, arsimor, kulturor, procesi i ripërforcimit të kohezionit nacional ndër shqiptarë, tashmë në një hapësirë më të gjërë që përfshinte pesë zona pushtimi: tre nën dominimin e Perandorisë Dualiste, të ndarë në komanda të ndryshme ushtarake austro-hungareze (Zona shqiptare, serbe dhe malazeze); zonën franceze të kontrollit të Korçë; dhe zonën italiane që nga Vlora do të shtrihej në rrjedhën e vitit 1916 në të gjithë Shqipërinë e Jugut dhe në Epirin e Jugut. Pavarësisht se ndër zona të ndryshme pushtimi, elitat përparimtare shqiptare, edhe pse të dobësuara, ia dolën të ringjallën dhe të qëndrojnë në linjat kryesore të interesave të kombit, programit politik të indipendencës; t’u imponohen tre fuqive që ishin armike mes njëra-tjetrës në këtë kohë, dhe t’ua marrin atyre të drejtat autonomiste dhe indipendentiste në vitet 1917-1918. Shpalljet e autonomisë vetqeverisëse nën mbikqyrje, të Pavarësisë, ose të Republikës Krahinore, pasuan me ngut njëra-tjetrën nga ato fuqi, si në një garë mes tyre për shpallur miqësinë, dashamirësinë dhe kujdesin ndaj popullit shqiptar; në fakt, dhe para së gjithash, për të kontrolluar territorin e lënë pa shtet, për arsye strategjike dhe për francezët dhe italianët, për të mos pasur në prapavijë një popullsi armiqësore.

Njera nga pyetje kerkimore qe eshte ngritur ne kete studim, ka qene: Pse Shqipëria nuk ia doli të mbijetojë në kohën e pavarësisë së parë, si një vend me udhëheqësi të njësuar mbi parimet rindërtuese dhe organizuese të një vendi me kushtetutë, liri, shekullarizëm dhe administrim civil vendor?

Jam perpjekur t’i jap pergjgje të detajuar kësaj pyetjeje kërkimore përmes analizës së kualitetit të Nacionalizmit, shpjegimit të kushteve të përgjithshme të dështimit të shtetit të parë modern, nivelit te respektimit të kushtetutshmërisë dhe shekullarizmit, si kondita të panegocueshme për mbijetesën dhe përforcimin në unitet të një shteti modern ndër shqiptarë.

Koment nga Rafael Floqi

Zëvendës presidentja Kamala Harris tha në CNN se ajo beson se Donald Trump “është një fashist” pasi shefi i tij më jetëgjatë i kabinetit tha se ish-presidenti lavdëroi Adolf Hitlerin ndërsa ishte në detyrë dhe e vuri besnikërinë personale mbi Kushtetutën.

Harris kapi komentet e ish-shefit të shtabit John Kelly, një gjeneral i Korpusit të Marinës në pension, për ish-shefin e tij në intervistat me The New York Times dhe The Atlantic të botuara të martën duke paralajmëruar se kandidati republikan plotëson përkufizimin e një fashist dhe se Trump, ndërsa në detyrë, sugjeroi që lideri nazist “bëri disa gjëra të mira”.

Duke folur në një townhall të CNN të mërkurën mbrëma, Harris tha se ata ofrojnë një dritare se kush është “në të vërtetë” ish-presidenti dhe lloji i komandantit të përgjithshëm që do të ishte.

Duke folur gjatë një interviste të enjten në mëngjes me prezantuesin konservator të radios Hugh Hewitt, Trump u kundërpërgjigj  dhe e quajti performancën e zëvendës presidentes “të turpshme”. 

“Unë e pashë daljen e saj mbrëmë në CNN”, tha Trump. “Ishte një siklet që ajo po kandidonte për presidente, duke përfaqësuar një parti të madhe.”

Townhall me CNN kishte për qëllim të zëvendësonte një debat të dytë midis Trump dhe Harris. Pas një debati me Harris, ish-presidenti nuk pranoi të merrte pjesë në një debat tjetër dhe nuk pranoi ftesën e CNN për një bashki. Po pse ajo kërkonte debat me një ‘fashist”?

Harrisi e përdori forumin për të sulmuar Trumpin para një auditori votuesish të pavendosur në Pensilvani. Ajo pranoi – dy herë – se Trump ishte një fashist, dhe tha se nëse Trump zgjidhet përsëri, ai do të ishte “një president që admiron diktatorët dhe është fashist”.

Trump u kthye në eventit të CNN më vonë gjatë intervistës, duke thënë se Harris ishte “pothuajse foshnjarake”. 

Me gjithë këto akuza popullariteti i tij s’ka ranë “Për mua, Donald Trump është si pornografia – ai nuk ka asnjë vlerë shëlbuese shoqërore por tërheq ,shkruan një komentues demokrat i kapluar nga kompleksi i  “Trump derange”, dhe shton se, ai është një ngacmues narcisist, mizogjen, fanatik, autokratik, është një gënjeshtar i lindur dhe i shkëputur rrezikshëm nga realiteti.” Megjithatë, pothuajse më shumë se gjysma e vendit duket se është gati të votojë për të, këtu dhe më shumë se gjysma e shqiptaro amerikanëve, pse?

Demokratët sigurisht që nuk duhet ta pëlqejnë Trumpin, por ne e kuptojmë më mirë pse kaq shumë njerëz e kuptojnë dhe jo thjesht i cilësojnë mbështetësit e tij si “të mjerueshëm” siç bëri Hillary Clinton. Sipas kësaj teorie gjithë mbështetësit e Trumpit janë fashistë, madje demokratët kanë quajtur më parë edhe John Mckain dhe Mit Romnin “fashist”.

Denoncimi i demokratëve si parti e Qeverisë së Madhe ka qenë standardi republikan për dekada. Sot, pak më shumë se gjysma e vendit shpreh një neveri ndaj një qeverie që ata e konsiderojnë shumë të madhe dhe pothuajse të gjithë e mbështesin Trumpin. Pakica e madhe që shikon me sy të favorshëm një qeveri më aktive banon kryesisht në kampin Kamala Harris. 

Kundërshtimi ndaj ndryshimit del nga respekti i konservatorizmit klasik për traditën. Siç shkroi Edmund Burke: “Kur mendimet dhe rregullat e lashta të jetës hiqen, humbja nuk mund të vlerësohet”

Trump e ka bërë veten armik të ndryshimeve që ndodhën në këtë vend që nga vitet 1950,e akuzojnë demokratët.  Qoftë të drejtat e abortit, diversiteti i shtuar apo rënia fetare, Trump e pozicionoi veten si rojtari i “traditës” dhe kundërshtari i ndryshimit. 

Trump kërkon një kthim te diçka më e vjetër, te opinionet dhe rregullat e lashta të jetës amerikane që demokratët i kishin hequr dhe i kanë çuar në ekstrem deri tek ndryshimi i seksit dhe garimi i burrave ne sportet e grave. Ai premton të rivendosë një Amerikë që mund të mos ketë qenë kurrë, por që mbështetësit e tij besonin dikur. Një shenjë e qartë e përbuzjes që ndihet nga një shumicë për transformimet kulturore të kryera në këtë vend vjen në përgjigjet e një pyetjeje sondazhi që u kërkon votuesve të vlerësojnë ndryshimet në “kulturën dhe mënyrën e jetesës amerikane” .

Kundërshtimi ndaj ndryshimit u shfaq i fjetur për disa vite, derisa Trump i rindezi këto pasione, duke u dhënë atyre një rol qendror në fushatat e tij.

Republikanët e Establishmentit i kërkuan partisë që të përqafojë diversitetin e Amerikës dhe komunitetet e saj të emigrantëve. Në vend të kësaj, Trump i sulmoi ata, duke ndezur flakët e armiqësisë ndërgrupore – dhe gjeti një audiencë të hapur. Fatkeqësisht, instalimi i këtyre ndjenjave nuk është aq i vështirë.

Megjithatë, apeli i Trump e kapërcen ideologjinë. Ata që urrejnë qeverinë priren të përqafojnë sektorin privat. Kush është më mirë të drejtojë qeverinë si një biznes sesa një biznesmen miliarder? 

Për më tepër, votuesit duket se kujtojnë një ekonomi të suksesshme para-COVID nën Trump. Pothuajse dy të tretat u thonë anketuesve se ekonomia e Trump ishte e mirë. Madje siç na kujton Presidenti Obama, ishte ekonomia e tij, jo e Trump. Por Trump përfiton nga të qenit i ulur në Zyrën Ovale në atë kohë. Por pyetja e Reganit mbetet, kur keni qenë më mirë tani apo para katër vitesh, dhe për këtë Kamala s’gjen fjalë.

Por, duke i dhënë zë shqetësimeve të zgjedhësve të tij, duke thënë me zë të lartë atë që ata thoshin vetëm privatisht dhe duke qenë i gatshëm të vuante përçmimin e establishmentit për ta bërë këtë, Trump u tregoi ndjekësve të tij se ai me të vërtetë donte të thoshte – se ishte autentik.

Megjithatë, Trump ka një shans mbi 50 për qind për t’u ripunësuar si shef ekzekutiv dhe komandant i përgjithshëm i ekonomisë dhe ushtrisë më të madhe në botë. Pse?

 Një mik i devotshëm i krishterë më dërgoi një mesazh me një besim të përhapur, pasi Trump i mbijetoi një atentati të dështuar: “Zoti e kurseu Trumpin , thotë Marku, që të mund të zbulonte të këqijat brenda qeverisë sonë”. Kur ngre shqetësime për ato që besoj se janë prirjet autoritare të Trump, dëgjoj vazhdimisht fjalën, “Zoti e shpëtoi”, së bashku me “Ai nuk veproi si diktator kur ishte president.” Kjo na çon në janar. 6, 2021, trazirat e Kapitolit. E pyeta: “Si e justifikoni 6 janarin?” Ai menjëherë vuri në dyshim idenë se ishte një kryengritje, sepse “Si mund të kesh një kryengritje pa armë?” Aii beson se “Trump nuk përdori gjuhë nxitëse në fjalimin e tij J6 para miliona njerëzve”. Ai shtoi, “Gjithçka që Trump donte të bënte Pence ishte të kthente votat e Kolegjit Zgjedhor në shtetet ku ata do të kishin dhjetë ditë për të certifikuar.

Shumë mbështetës shqiptaro-amerikanë të Trumpit thonë se demokratët vazhdimisht “përpiqen ta shkatërrojnë Trumpin” , me gjyqe me atentate. Perceptimi se Trump është viktimë ndihmon për të shpjeguar pse ish-presidenti mund të thotë çdo gjë dhe mbështetësit e tij refuzojnë ta mbajnë atë përgjegjës, duke besuar se vetëm Trump mund ta shpëtojë Amerikën nga rënia, zgjimi, inflacioni dhe pushtimi i emigrantëve.  Dhe ata besojnë pasi ata e kanë parë atë të qeverisë.

Miku im mendon: “Vetëm Trump ka status lidershipi; imagjinoni Harrisin të përballet me Putinin ose Netanyahun.”  Më alarmues është besimi se “Demokratët do t’i vjedhin këto zgjedhje”. Ai shton: “Ka mosbesim në zgjedhjet tona dhe besimi duhet të rikthehet.” “Demokratët nuk do ta pranojnë rezultatin e zgjedhjeve nëse Trump fiton” dhe se “ky vend po shkon drejt një lufte civile, pavarësisht se çfarë do të ndodhë në zgjedhje”. 

Pas debatit të së martës, Agimi më shkroi një mesazh: “Trump është Trump, dhe pavarësisht kësaj, unë kurrë nuk do të votoj për një progresist të krahut të majtë, që është një fjalë e re për një socialist. Shqiptarët e dinë se ç’ është socializmi”. 

Për votuesit e palëkundur, “Trump është Trump” kjo justifikon çdo veprim, ose shpërthim jopresidencial që mbështetësit e tij besnikë ose e injorojnë ose e justifikojnë, veçanërisht “Trump po bën shaka” dhe “ai përdor sarkazëm”.

Një shoqe e MAGA-s i dërgoi me email mendimet e saj: “Ka aq shumë prova të mashtrimit sa duhet të jesh demokrat për ta vlerësuar atë. Ata do ta bëjnë përsëri, të gjithë e dimë, dhe nëse dikush do të pengojë vullnetin e popullit, janë të njëjtët që instaluan një grua pa një votë të vetme për të. Ata tashmë kanë nisur grushtin e tyre të dytë të butë dhe askush, nuk po përpiqet ta ndalojë atë.” 

Është përhapur mendimi se një qeveri e Trumpit është e dëmshme për Kosovën. 

Gjatë një takimi e pyeta mikun e madh të shqiptarëve gjen. Wesley Clark, çfarë di Kamala Harris për Kosovën, “Asgjë” më tha ai në konfidencë. Kjo më kujtoi një shkrim në Chichago Tribune, të shqiptaro- amerikanit  Peter Lukas, ditën e inaugurimit të Bidenit. Bideni e quajti Thaçin Washingtoni i Kosovës, por sot kur” Bideni po shkon drejt presidencës, Washingtoni i Kosovës ,Thaçi po shkon në burg në Hagë”.  

Amerika ka qëllimet e saja gjeopolitike që ndryshojnë, sipas status- kuosë të superfuqisë, vetëm kështu mund të kuptohet presioni i madh amerikan mbi qeverinë Kurti. Por shqiptarët nuk kanë mik më të mirë se Amerika. 

Qëllimi i Trump ka qenë një botë pa luftëra, zgjerimet e bashkëpunimit ekonomik e realizojnë atë. Unë kam dyshimet e mija për Grenellin, por 400 shqiptarët të pranishëm para dy javësh në lokalin Imperial House në Michigan, shprehën mbështetjen e tyre për Trump-in. Në një intervistë me mua, Grenelli  më mohoi në mënyrë kategorike, se çështja e shkëmbimit të territoreve ishte shtruar në takimin në Shtëpinë e Bardhë”.

Mbështetësit e Trump, besojnë fuqishëm se i vetmi rezultat i drejtë i zgjedhjeve është fitorja e tij. Por sidoqoftë populli dhe shqiptaro amerikanët, nuk do të votojnë vetëm për prirjet politike, e patriotike, por edhe për xhepin.  E rëndësishme për shqiptarët, që kanë një handikap, pse nuk votojnë, është apeli : “Dilni votoni! “

Votoni për kë të doni, por mos harroni pyetjen proverbiale të Reganit, kur keni qenë më mirë, sot apo katër vjet më parë?

Sokol Paja/*

Pas disa ditëve në New York do të zhvillojnë një takim elektoral aktivistët e qeverisë, patronazhistët e partisë, rilindasit e 2013-tës dhe administrate shtetërore e Tiranës me kryeministrin Rama. Çdo shqiptar i Amerikës dhe diasporës duhet të refuzojë takimin me qeverinë më të keqe në historinë moderne të shtetit shqiptar. Shqiptarë të Amerikës, patriotë e atdhetarë respektojeni veten tuaj, refuzoni të takoheni me regjimin e “Tahirit, Beqes, Dakos, Tushes, Ahmetajt, Habilajve, Roshit, Bushit, Çyrbes, Nokës, Rakipit, Shukriut, Allës, Kokës, Gjicit, Xhafës, Peçit, Rrjepaj, Vodës, Avdylajve, drejtorëve të Ballukes” e dhjetëra drejtorëve e qindra abuzuesve e kriminelëve qeveritarë që vjedhin, zhvasin e grabisin pronat dhe paratë e shqiptarëve çdo ditë. Shfaqjet e neveritshme të spektaklit qeveritar duhet të refuzohen me përbuzjen më të thellë e neverinë e tejskajshme prej çdo shqiptari patriot në shenjë homazhi e revolte për shpopullimin e Shqipërisë dhe 1 milion shqiptarët që largoi qeveria Rama nga Shqipëria në 11 vite keqqeverisje. Skandalet e njëpasnjëshme shtetërore arritën kulmin kur para disa ditësh u zbulua një akt i tmerrshëm e skandaloz në Parlamentin e Shqipërisë sesi deputeti i Partisë Socialiste në pushtet Jurgis Çyrbja prej 8 vitesh në Parlamentin e Shqipërisë u shërbente bandave më të rrezikshme në Ballkan të instaluara në Durrës dhe Shijak nëpërmjet aplikacionit “Sky-Ecc”. Deputeti që shet sekretet e shtetit dhe orkestron bandat në fushatë për të mbledhur vota për Partinë në pushtet, kjo nuk duhet të ndodhë në një asnjë vend të botës së 17-të e jo më me një shtet që sapo ka çelur kapitujt e parë të negociatave me Bashkimin Europian. Fenomeni “Çyrbja” i orkestruar nga qeveria në pushtet është shtrirë në çdo qark nga Shkodra, në Fushë-Krujë, Shijak, Durrës, Elbasan, Tiranë, Dibër, Fier e Vlorë. Qeveria dhe krimi janë simbiozë e shkëlqyer. Parlamantarë e të zgjedhur vendorë që fatkeqësisht i shërbejnë krimit të organizuar në vend që ti shërbejnë institucioneve dhe qytetarëve të Republikës. Të fortët me mbështetjen e partisë socialiste caktojnë deputetët e zonës, zgjedhin kryebashkiakun, caktojnë tenderat publikë dhe përcaktojnë fatet politike, ekonomike, demografike e sociale të qyteteve në Shqipëri. Qeveria është dorëzuar para krimit të organizuar. Nën ethet e pushtetit dhe grabitjes së mandatit të katërt Rama po organizon takime hipokrizie me diasporën. Rama fton të takojë ata që vetë i ka dëbuar, një hipokrizi dhe paftyrësi. Qeveri që ngjall turp dhe neveri. Shqiptarët duhet me çdo mjet dhe çdo formë ta refuzojnë qeverisjen kriminale të Edi Ramës i cili për 11 vjet ka shkatërruar Shqipërinë në çdo aspekt.

Rama premtoi legalizime falas, jo vetëm që dështoi të kryejë procesin, por Kadastra Shtetërore është institucioni më i korruptuar në planet. Premtoi shëndetësi falas, njerëzit sot vdesin nëpër spitale pa ilaçe dhe shërbime. Shëndetësia është tmerri dhe fatkeqësia e shqiptarëve me superskandalet si “Onkologjiku”, “Sterilizimi”, “Check-Up” e vjedhje të tjera galopante nga njerëz të lidhur me qeverinë. Premtoi luftë kundër krimit të organizuar, fatkeqëisht sot policia dhe nstitucionet që duhet të luftojnë krimin, janë vënë në shërbim të së keqes. Premtoi rritje të ekonomisë, fatkeqësisht rriti borxhin publik. Premtoi zhvillim të arsimit dhe me qindra shkolla u mbyllën dhe universitetet në rrethe po ashtu. Premtoi ulje taksash dhe fatkeqësisht taksat për shqiptarët u rritën. Atëherë për çfarë na duhet një kryeministër që ka dështuar për 11 vjet në çdo aspekt? Jo të dashur shqiptarë, jo vetëm që refuzojeni por ndëshkojeni me votë keqbërësin Rama dhe eskortën e tij të patronazhisto-aktivistëve. Të gjithë bashkëpunëtorët më të afërt e më të ngushtë të Ramës gjenden pas hekurave dhe Rama nuk ka asnjë moral që të drejtojë më Shqipërinë.

Edi Rama dhe sekti i tij rilindas i kanë sjellë pasoja të tmerrshme Shqipërisë në ekonomi, arsim, siguri kombëtare, keqmenaxhimin e aseteve kombëtare e shtetërore. Shpopullimi i Shqipërisë, burgosja e opozitës, shpartallimi i shtetit ligjor, kontrolli i medias, presioni i vazhdueshëm mbi drejtësinë dhe skandalet e njëpasnjëshme si rasti “Xhaçka” ku partia – shtet shpërfill Gjykatën Kushtetuese duke mbrojtur mandatin e deputetes në papajtueshmëri me Kushtetutën, tregojnë gjendjen e Shqipërisë dhe katandisjen prej socialistëve.
Partia – shtet ka kryefjalë të vetme vjedhjen e çdo qindarke publike. Korrupsioni në Bashkinë e Tiranës, vjedhjet masive në çdo ministri e drejtori, ku “rrugët” dhe “tatimet” janë ferri, tmerri dhe gropa e zezë e parasë publike. Zhvatja është kthyer në sistem. Qelizat e partisë dhe të qeverisë janë kalbur totalisht. Shteti ka rënë. Partia është kthyer në shtet dhe shteti në parti individuale. Shteti ka rënë nën thundrën e partisë-pushtet-shtet. Vjedhjet e abuzimet janë kryefjala qeveritare që iu serviret në menu shqiptarëve. Është jetike për Shqipërinë dhe shqiptarët largimi i Edi Ramës dhe sektit të tij të grabitqarëve dhe ardhja në drejtimin e shtetit të një frymë të re, mentaliteti të ri e gjaku të ri politik e patriotik në politikën dhe institucionet shqiptare. Shqipëria dhe shqiptarët meritojnë reforma, shtet të së drejtës, zhvillim dhe dërgimin para drejtësisë të kryeministrit Rama dhe klanit të tij qeveritar.

Gazeta Dielli dhe Federata Vatra janë institucione kombëtare që qëndrojnë mbi partitë dhe individët, kurse qëndrimet individuale janë qëndrime personale të autorëve në respekt të lirisë së shtypit dhe informimit. Vatra është e unifikuar rreth misionit dhe qëndrimit të saj të palëkundur patriotik, kombëtar dhe vizionar të kryetarit të Vatrës Dr. Elmi Berisha, Kryesisë dhe Këshillit të Vatrës.

*Qëndrim personal i autorit të shkrimit dhe nuk përfaqëson institucionet dhe organizatat ku është i punësuar.

Vilma PROKO

Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët/

Ka qenë një rastësi e bukur që Kuvendi i Parë i Studimeve Arbëreshe organizuar nga Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët më 27-28 shtator të vitit 2021 përkoi me 120-vjetorin e vdekjes së Zef Serembes, njërit prej poetëve më origjinalë dhe më fatkeq të letërsisë arbëreshe dhe, në plan të gjerë, të letërsisë shqiptare. Më këtë rast përgatita dhe kumtesën me temë: “Zef Serembe – Skicë-ide për një botim të veprës së poetit nga Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët”, e cila ishte një përpjekje modeste për të hedhur ide e për të rihapur diskutime mbi dy probleme nevralgjike që lidhen me poezinë e Zef Serembes, një ndër poetët lirikë më origjinalë të letërsisë arbëreshe dhe në plan të gjerë të letërsisë shqiptare: Çështjen e ribotimit të poezive të tij, si edhe çështjen e një vlerësimi objektiv të kësaj poezie në disa rrafshe, të cilat do t’i paraprinin rigrupimit për arsye studimi në një botim të vetëm nga Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët (QSPA).

Më 11 nëntor 2021 në sallën shkencore të Bibliotekës Kombëtare në Tiranë u çel edhe një ekspozitë përkujtimore “Zef Serembe (1844-1901)”- në 120-vjetorin e ndarjes nga jeta të poetit arbëresh.

Zef Serembe (it.: Giuseppe Serembe) lindi para 180 vjetësh më 6 mars të vitit 1844, në një fshat arbëresh plot kontraste ngjyrash, në Strigar (San Kozmo Albaneze), Ky poet i ardhshëm, madje i shquar do t’i përkiste drejtimit letrar të romantizmit arbëresh, e që do të ishte një degë e romantizmit shqiptar të Rilindjes.

Studiuesi Vincenzo Belmonte nga dëshmitë e vet poetit dhe të të tjerëve e përshkruan kështu poetin në “Parathënien” “Si një meteor” të veprës “Kënka” (“Canti”): “I përndjekur nga fatkeqësitë dhe njerëzit, psikologjikisht i brishtë, i pafuqishëm përballë ligësisë së botës, i dashuruar me dashurinë, dëshpërimisht fetar, patriot i flaktë si ndaj Italisë ashtu edhe Shqipërisë, soditës i pareshtur i natyrës, ëndërrimtar i pashërueshëm për shkak të bredhjeve nëpër botë”.

Krijimtaria e tij do të ndryshonte shumë nga e paraardhësve, edhe për faktin që do të shkëputej nga sfondi historik karakteristik gjer atëherë i kësaj letërsie, nga forma tradicionale e vargut tetërrokësh trokaik, huazuar nga poezia popullore arbëreshe, për të kaluar në një metrikë të shumëllojshme. Poeti vijon të ndikohet jo më nga këngët tradicionale epiko-lirike të poezisë popullore arbëreshe të sjella me vete nga atdheu, po nga këngët lirike popullore njëstrofëshe të dashurisë të lëvruara në Itali, duke i dhënë një ngjyrë moderne poezisë arbëreshe.

Duke vijuar traditën e De Radës dhe të poezisë popullore, poezitë e Serembes me afsh patriotik kishin motivin konkret të nxitjes për luftë kundër pushtuesit otoman, por ndryshe nga De Rada dhe Dara, ai e lëvroi hapur motivin e dashurisë, në vetë të parë, jo më në vetë të tretë, duke e pasuruar poezinë arbëreshe dhe shqiptare me kultin e ndjenjës dhe të gruas dhe, në një afri të dukshme me romantizmin europian, sillte gjithashtu në poezinë tonë frymën e “pikëllimit botëror”, karakteristik për këtë romantizëm. Të bën përshtypje te ky poet që shkruan mbi ndikimin nga folklori me elitarizmin, guximi për të lëvruar një lloj të vështirë si soneti.

Po shtjellojmë më tej dy problemet nevralgjike të përmendura më sipër që shqetësojnë shkencën e sotme letrare lidhur me poezinë e Serembes:

Çështja e ribotimit të poezisë së tij (është fjala për vëllimin “Poezi italisht dhe këngë origjinale përkthyer nga shqipja” (1883), në të cilin letërsia e arbëreshëve të Italisë u pri pas llojeve më të përhapura lirike: këngës, sonetit, elegjisë, odës etj., duke formësuar, veç motiveve atdhetare, edhe motive të mendimit, dashurisë, peizazhit etj dhe çështja e një vlerësimi objektiv të kësaj poezie, në disa rrafshe, duke shmangur gjykimet e skajshme, shpesh rrjedhojë e formimit ideologjik dhe subjektiv të studiuesve, për ta vendosur përfundimisht Seremben në vendin e duhur në hartën e letërsisë shqipe.

Siç dihet është botuar pak nga krijimtaria e Serembes, nisur nga shkaqe të ndryshme, objektive por edhe subjektive, të cilat do t’i cekim më pas. Studiuesi i thelluar i tij, Vincenzo Belmonte, pohon se “Vepra e mbijetuar në gjuhën shqipe nuk i kalon dy mijë rreshtat”, dhe këtu përfshihen si autentike 484 vargjet e dorëshkrimeve të zbuluara e të mbledhura në Fondin Gangale të Bibliotekës Mbretërore të Kopenhagës, nga studiuesi Giuseppe Gangale në arkivat private të Arbëreshëve. Po ashtu përfshihen 140 vargje (oda për Elena Gjikën) dhe 60 vargje të elegjisë për vdekjen e patriotit nga Lungro, Pietro Irianni. Për çfarë mbetet i duhet “besuar” nipit të tij, Cosmo Serembe, i cili i mblodhi dhe i botoi, por që në titull duket ndërhyrja e tij, Vjershe, Milano 1926.

Nga tërë krijimet e tij arbërisht, Serembe mundi të botojë në të gjallë vetëm tri: një të përfshirë në përmbledhjen e Dhimitër Kamardës, botuar në Livorno më 1870 (krahas, “Dora d’Istrias-Shqiptarët” (“A Dora D’Istria–Gli Albanesi”) dhe dy të tjera në shtypin e kohës. Për sa u përket krijimeve të tij italisht, ato qenë më me fat: poeti botoi në të gjallë katër vepra poetike (njëra prej të cilave i siguroi suksesin tek intelektualët bashkëkohës të shquar arbëreshë dhe të huaj):

1. “Poesie italiane e canti originali tradotti dall’albanese” (“Poezi italisht dhe këngë origjinale të përkthyera nga shqipja”), 1883; 2. “Sonetti vari” (“Sonetet e shumëllojshëm”) 1890; 3. “ Il reduco soldato” (“Ushtari i kthyer”), 1893, 1895; 4. “A Dio : canto polimetrico” (“Zotit : këngë shumëmetrike” (bot. I. 1883, Cosenza, bot. II. Buenos Aires, 1897).

Shumë dorëshkrime të Serembes kanë humbur (midis tyre një poemë e gjatë dhe ndoshta disa drama). Më 1926 (pas vdekjes) u botuan në arbërisht Vjershe (gjithsej 39) në Milano, nga nipi i poetit, Kozmo Serembe, i cili pretendonte se i kish gjetur një pjesë në dorëshkrim dhe një pjesë nga dëshmitarë (të cilëve poeti ua kishte recituar në të gjallë), duke e siguruar lexuesin se i kish qëndruar besnik, me sa kish mundur, origjinalit të autorit, me përjashtim të disa “barbarizmave”… Po, shumë vite më vonë, studiuesit (në fillim Dhimitër Shuteriqi që e hedh këtë mendim qysh më 1961, më vonë Belmonte më 1976) arritën në konkluzionin që botuesi i ka cenuar vjershat e të ungjit me ndryshime arbitrare të leksikut dhe të dorëshkrimit. Në këtë përfundim ata kanë arritur nëpërmjet një krahasimi midis gjuhës së vjershave të botuara dhe të folmes së Strigarit (dihet se arbërishtja si dialekt arkaik i shqipes i ruajtur me shekuj në kolonitë arbëreshe të Italisë, nuk është unike, por e copëzuar në disa të folme). Përfundimi i mësipërm lidhet edhe me një tregues tjetër: përdorimi i disa fjalëve nga gjuha e shqiptarëve të atdheut mëmë, të cilat nuk mund të njiheshin nga poeti në kohën e shkrimit të poezive.

Në botimin e 1926-s vihet re një përpjekje për t’ju afruar gjuhës shqipe, por mendohet që nuk mund të jetë veçse fryt i përpunimit të botuesit (pavarësisht nga letërkëmbimi në të gjallë e poetit me bashkëvëllezërit shqiptarë).

Pra, përpunimi i vjershave nga ana e botuesit ka pasur, pa dyshim një synim fisnik, po pavarësisht nga kjo, botuesi i lartpërmendur nuk ka kryer më pak një krim shkencor, duke cenuar autenticitetin e krijimeve të autorit (të të ungjit). Teza e Shuteriqit dhe e Belmontes sot pranohet nga tërë studiuesit, duke përjashtuar Domenico Cassiano-n që, në botimin që u bëri vjershave të Serembes, e vë në dyshim manipulimin nga ana e nipit të origjinalit autentik të Serembes, duke u mbështetur në larminë e materialit të mbledhur nga burime të ndryshme. Madje Cassiano pohon: “Ngjan si e tepruar, e guximshme dhe – pse jo? – aspak bujare akuza si manipulues e hedhur kundër Kozmo Serembes”, duke e përkufizuar si “të skajshme dhe jo bujare” tezën e lartpërmendur.

Me daljen në dritë të dorëshkrimeve të panjohura të poetit, mbledhur në arkivat privatë të Arbëreshëve, (poezi autografe që konsiderohen më autentiket e Serembes e që i përkasin fazave të ndryshme kronologjike), siç u përmend më sipër në Fondin Gangale të Bibliotekës Kombëtare të Kopenhagës (Danimarkë) na përvijohet një panoramë më e gjerë e krijimtarisë së poetit. Të nëntë këngët e Dorëshkrimit poetik të Kopenhagës janë botuar më 1985 nga Shtëpia botuese “Rilindja” te “Vepra” 3, madje duke përfshirë edhe këngën e dhjetë “Kangjel”. Këtyre vjershave mund t’u shtohen disa krijime arbërisht që prof. Dh. Shuteriqi i mori nga studiuesi arbëresh Vincenzo Selvaggi dhe i botoi në revistën “Studime filologjike” (po për to nuk ka siguri të plotë autenticiteti).

Studiuesit shqiptarë e kanë botuar, pas vdekjes, krijimtarinë e Serembes veçse në përshtatje. Veçojmë përmbledhjet “Vjersha” (1962) të Ziaudin Kodrës që u pasua me disa variante botimesh për shkollat apo “Poezija popullore arbëreshe”, si edhe “Poezi”, përshtatur nga arbërishtja dhe të përkthyera nga italishtja nga studiuesja Klara Kodra më 2010.

Në fund të viteve ’70, nga Sektori i Historisë së Letërsisë të Institutit të Gjuhësisë dhe Letërsisë të Akademisë së Shkencave u hodh ideja mbi mundësinë e një botimi kritik të vjershave të Serembes, por për shkaqe të ndryshme ky projekt nuk u realizua.

Arbëreshët nga ana e tyre nxorën në dritë tri variante botimesh të vjershave të Serembes (“Poeti i Strigarit” më 1977, më 1988 dhe “Duke kërkuar Seremben autentik” që nuk e zgjidhin problemin e një botimi të saktë shkencor sipas kritereve të filologjisë së sotme. I pari, botuar më 1977 nga Bashkia e Strigarit kishte më tepër karakter divulgativ se sa shkencor.

Po ashtu u botuan “Serembe – Poezi të zgjedhura”, Tiranë, 1999; “Serembe – Më të bukurës në Strigari”, Tiranë, 2000, të cilat plotësojnë njohjen për krijimtarinë e poetit, por që janë destinuar për një publik të gjerë.

Me problemin e një botimi të saktë të krijimtarisë së Serembes sipas modeleve të botimeve të plota të De Radës dhe Santorit, të nxjerra në dritë nga Katedra e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe të Universitetit të Kalabrisë, lidhet edhe vlerësimi sa më objektiv i poezisë së Serembes, origjinaliteti i të cilit spikati që në të gjallë, po që nuk u ndriçua saktësisht dhe plotësisht nga studiuesit.

Më 1985 u botuan “Veprat” në 4 vëllime, të përkthyera nga Latif Berisha. Më i ploti nga këto botime është “Homazh Xhuzepe Serembes”, nën kujdesin e V. Belmontes (1988). Ky tekst përfshin botimet e njohura në të gjallë të Poetit, dorëshkrimet e njohura si autentike, ndonjë vjershë të mbledhur nga ndonjë studiues tjetër ose që ka qarkulluar si popullore. Belmonte në studimin e thelluar “Kozmo Serembe–portreti i një ndërshtenësi” i vihet ndërmarrjes së vështirë e gati të pamundur të rindërtimit të tekstit autentik origjinal, duke u bazuar në të folmen e sotme të Strigarit, meqë citoj: “…paraqiten fakte të ndryshme rreth ripunimeve prej të tjerësh që i janë bërë veprës së Zef Serembes. Krijimet, shumica e të cilave për fatin e tyre të keq, siç dihet, mbërritën deri në ditët tona të zhveshura nga shumë elemente që herë lidhen drejt për drejt me artin krijues, herë me kohën kur janë shkruar, herë me riprodhimin e saktë të tyre prej të tjerëve”.

Në vijim të tezave të tij, Belmonte në Simpoziumin Ndërkombëtar për Arbëreshët të 2008-ës, mbajtur në Tetovë, e përkufizon në mënyrë të goditur Seremben përmes një epiteti sintetik “bjerratekst” në referimin e tij të titulluar: “Problemi i tekstit të Serembes”.

Në Parathënien e librit “Zef Serembe/Më të bukurës në Strigari” me titull Serembe-“Gjeniu i lirikës arbërore”, f. 10 studiuesi Perikli Jorgoni e dallon Seremben si poet të madh e gjenial, krijues të poezisë lirike moderne arbërore, duke e ngritur këtë poezi në nivelet më të mira të poezisë evropiane bashkëkohore, por ndërkaq jep një citim të ekzagjeruar “Serembja e nisi udhën e poetit si poet romantik dhe e përfundoi si […] akuzonjës i tmerrshëm i padrejtësisë, i shthurjes morale, dhe i kalbëzimit të shoqërisë së kohës.

Situata që trashëgojmë dhe pritshmëritë

Serembe nisi të vlerësohej që në kohën e vet nga bashkëvendësit, shqiptarët e përtej kufijve dhe studiuesit italianë. Për herë të parë u vlerësua nga Albert Straticò e më vonë nga Michele Marchianò.

Në tekstin “Manuale di Letteratura Albanese”, botuar në Milano, në v. e largët 1896, Straticò-i thotë bukur se Serembeja “ka qenë si zogu që këndon duke fluturuar, dhe që, duke kënaqur udhëtarin, i cili e dëgjon, nuk lë pas vetes veçse jehonën e ëmbël të melodive të tij të këndshme”. Ndërsa Marchianò, në tekstin “Kolonitë shqiptare të Italisë dhe letërsia e tyre (“Le colonie albanesi d’Italia e la loro letteratura”)- Ekstrakt i fashikullit të korrikut 1913, i Revistës së Italisë”, botuar në Romë më 1913, e cilëson poetin arbëresh si “gjëja më marramendëse që natyra mund të krijojë për sa i përket poezisë. Autor i një numri të madh poemash, dramash, poezish, të parat në përmasa shumë të mëdha, të dytat të pafundme në numër,….”. Po ashtu, në tekstin historiko-letrar të Giuseppe Schirò Junior, “Storia della letteratura albanese”, si pjesë e kolanës “Historia e letërsive të së gjithë botës”, botuar në Milano, 1959, Schirò-i e cilëson kështu poetin arbëresh: “Serembe është lavdia e Strigarit (San Cosmo Albanese) në krahinën e Kozencës, ku lindi më 1843 dhe pa dyshim që është mes poetëve më të sinqertë me të cilët mund të krenohet letërsia shqiptare”… “Serembe nuk njihet mirë: e ardhmja do ta vendosë mes poetëve më të mëdhenj shqiptarë këtej e përtej detit”.

Poezia e Serembes u bë objekt shkrimesh të shkurtra kritike ose eseve, kryesisht në vitet ’30 të shek. XX. Prof. Çabej në veprën “Shqiptarët midis Perëndimit dhe Lindjes” e mohon ndikimin e poetit nga folklori. Madje, në tekstin për shkollat e mesme: “Elemente të gjuhësisë e të literaturës shqipe” (1936), prof. Çabej e klasifikon Seremben si poetin me shpirt të komplikuar dhe të përfshirë nga mal du siècle – ashtu si të tjerë poetë romantikë europiano-perëndimorë të kohës së tij.

Gjysma e dytë e shek. XX, përkundrazi, e sheh poetin e Strigarit në tekste të shkollës së mesme dhe universitare, në studime serioze shkencore si nga studiues brenda vendit ashtu edhe nga studiues arbëreshë dhe kosovarë. G. Gradilone në veprën e tij “Frymë e formë nga poezia e Xhuzepe Serembes” (“Spiriti e forme della poesia di Giuseppe Serembe”) arrin të zbulojë disa nga komponentët e formës së poetit arbëresh që përcaktojnë origjinalitetin e tij si spontaneitetin dhe autobiografizmin romantik që është për të, si cilësi, ashtu edhe e metë kur ekzagjerohet. Duke u mbështetur në metodën stilistike e duke vënë në plan të parë tekstin ai sheh lidhjet e Serembes me romantizmin europian, ndërsa lidhjet me romantizmin shqiptar të atdheut të origjinës i sheh te përbashkësia me tematikën dhe problematikën. Prof. Rexhep Qosja, duke ndërthurur metodën sociologjike me metodën psike-analitike, zbuloi anë të ndryshme të romantizmit të Serembes, atipik në krahasim me romantizmin shqiptar, tipik në krahasim me romantizmin europian. Në veprën e tij “Dialog me shkrimtarë”, 1968, arrin të zbulojë disa anë të origjinalitetit të Serembes që lidhen me biografinë e tij. Madje edhe studiuesja Klara Kodra në artikullin Romantiku atipik Zef Serembe dhe enigmat e poezisë së tij, botuar në gazetën ExLibris të datës 20 mars 2024 evidenton se Serembeja një poet atipik për romantizmin arbëresh dhe shqiptar, po tipik i romantizmit europian, për herë të parë sillte në romantizmin arbëresh (dhe shqiptar) “brengën e shekullit”, “etjen për pafundësi”, madje edhe titanizmin, të gjitha këto karakteristike për romantizmin e Europës Qendrore.

Ndër studiuesit e Serembes në Shqipëri u dalluan Ziaudin Kodra dhe Dhimitër Shuteriqi. Studiuesi Z. Kodra, duke e përcaktuar Seremben si “poet të lindur” (në kuptimin e një talenti spontan, individual) dhe duke u ndalur në begatinë e figuracionit në poezinë e tij, të cilën për herë të parë e lidh me poezinë popullore theksoi karakterin aktual dhe modern të poezisë së Serembes, duke hedhur një hap para në zbulimin e origjinalitetit të tij.

Në v. 1961, prof. Shuteriqi, ndërsa evidentoi stilin origjinal të Serembes dhe lidhjen e tij me letërsinë italiane e europiane në studimin mbi krijimtarinë e Serembes, vuri në dukje evolucionin e poetit dhe bëri një klasifikim në tri grupe tematike të poezisë së tij, duke anashkaluar ndikimin e poetit nga folklori, sidomos në etapën e dytë të krijimtarisë së tij, të karakterizuar me ulje e ngritje.

Prof. Ali Xhiku në veprën e tij “Romantizmi arbëresh” përpiqet të vërë në dukje romantizmin e Serembes, ndërsa në shkrimin e Revistës “Nëntori” të 1973-it “Mbi disa probleme botëkuptimore të poezisë së Zef Serembes” do të vinte në dukje kultin e ndjenjës dhe misticizmin e Serembes. Mendojmë se kjo tezë që ka pa dyshim, në pikënisje një bazë reale, më vonë shfaq një nga skajshmëritë në interpretimin e krijimtarisë së Poetit, përmes pohimeve “…duket sikur i vetmi realitet për Seremben është bukuria dhe dashuria e vajzës”, “dashuria për poetin arbëresh qe shndërruar në thelb të jetës, në të vetmin kuptim të saj”, “poezia e Zef Serembes nuk krijoi dot situata të fuqishme opozitare”, apo tek shprehja që Serembeja “preferon më mirë t’u shmanget konflikteve me shoqërinë”, vërejmë një shpërfillje të patriotizmit luftarak të Poetit arbëresh dhe interesit të tij ndaj çështjes së lirisë të popujve.

Po ashtu, mbledhësi e studiuesi i folklorit të ngulimeve arbëreshe të Italisë, Kolë Kamësi, ndër një varg artikujsh për Arbëreshët e Italisë, të botuar kryesisht te revista “Leka” “1934–1944”, e të përmbledhur në vëllimin “Shqiptarët e Italisë”, e përmend Seremben ndër poetët arbëreshë që ditën të lëvronin në mënyrë mjaft të hijshme artin e bukur të poezisë; citoj: “Poezinë e Zef Serembes, nunës të shkruamë në dialekt të Shqytarëve t’Italis, janë mjaft të bukura e me mêndime te nalta;…”.

Më 1975 doli në dritë monografia e parë e plotë për poetin nga studiuesja K. Kodra, kushtuar jetës dhe krijimtarisë së Serembes, në të cilën zbulohet për herë të parë lidhja e theksuar e Poetit me poezinë popullore që mohohej nga disa studiues, flitej për disa faza zhvillimi të kësaj poezie dhe analizoheshin ndikimet e poetëve të tjerë romantikë italianë, francezë, anglezë në të. Heroin lirik të poezisë së Serembes e gjejmë në artikuj e studime të Klara Kodrës, përmes të cilave, ajo na bën me dije se te Serembe i gjemë të dy llojet e këtij heroi lirik. Madje ajo e cilëson “ tipik për romantizmin europian, por deri atëherë i panjohur për romantizmin tonë dhe dëshmon për novatorizmin e Serembes”. Edhe studiuesja ruse Serkova zbulon veçoritë specifike të heroit lirik të poezisë së Serembes që s’është më, sipas saj, heroi tribun dhe luftëtar, karakteristike për romantizmin shqiptar të rilindjes, po heroi rebel kundër shoqërisë, individi që qëndron më lart se ajo.

Në vitet tetëdhjetë Latif Berisha do ta cilësonte vlerën e madhe të poezisë erotike të Serembes si kreacion artistik që e bën atë të ngrihet dhe mbi kufijtë kohorë e hapësinor të mediumit të vet.

Në vitet nëntëdhjetë dhe dymijë vijuan studimet historiko-letrare dhe esetë e kushtuara Serembes, duke zbuluar gjithnjë anë të reja të krijimtarisë së tij. Akademik Qosja e rimerr studimin e këtij poeti origjinal që e kishte portretizuar te “Dialogë me shkrimtarë” dhe i kushtoi një kapitull të rëndësishëm të veprës së tij për romantizmin shqiptar në “Historia e letërsisë shqipe – Romantizmi”, vëll. 3.

Robert Elsie i jep një vend Serembes në “Historinë e letërsisë shqiptare” të 1995-ës (përkthyer në shqip më 1997), duke pranuar gjykimin e dhënë nga shumë studiues se “poezia e tij është poezia më e mirë lirike shqipe” para kohëve të reja. Ka edhe studiues si Anton Nikë Berisha që në veprën “Interpretime të letërsisë së Arbëreshëve të Italisë” priret për të vënë në dyshim vlerën estetike të poezisë së Serembes, të cilën ai e vendos më poshtë se De Rada, Dara, Skiroi, dhe se folklori arbëresh, citoj: “megjithëse arti i Serembes krahasuar me atë të De Radës, Santorit, Darës dhe Skiroit vlerësohet si më i zbehtë në disa këndvështrime përsëri, ai si poet zë një ndër vendet e nderit si përfaqësues i denjë i romantizmit shqiptar në përgjithësi e krijimtarisë së arbëreshëve të Italisë në veçanti. Ndërkaq, studiuesi Milazim Krasniqi e veçon Seremben si një poet me origjinalitet të dallueshëm qartë, pavarësisht se në çfarë forme poetike shprehet, citoj: “…poezia e Zef Serembes përgjithësisht është më lirike, më ekspresive, më e shkurtër dhe më pak narrative, se poezia e De Radës dhe e Gavrill Darës së Ri”.

Përkundrazi, studiues të tjerë e vlerësojnë poetin shumë lart: Hamit Xhaferri e ndërlidh figurën e Serembes me rilindjen e një letërsie me një krijimtari poetike të mrekullueshme; Vebi Bexheti arrin në përfundimin që Zef Serembe mbetet edhe mëtutje zëri ndër më të fuqishmit lirik të poezive arbëreshe. …. Figura e Zef Serembes …dhe veprat e tij lirike të vrullit luftarak që aq shumë janë të mëshiruara në mes veti, mbeten ndër margaritarët më të çmueshëm në mbarë letërsinë e Rilindjes Kombëtare, ndërsa Bardhosh Gaçe, duke e cilësuar ndër të tjera heroin lirik të Serembes si trim të poezisë popullore, që dashuron dhe vuan, vashën gjithashtu e vizaton me mjete stilistike popullore…., ai arrin në përfundimin se Zef Serembe përpunoi në hapësira të gjera lirikën e vet, duke shfrytëzuar përvojën e pasur të poezisë sonë popullore dhe duke dhënë përvojën e vet individuale të vjershërimit.

Është folur për qartësinë e gjuhës së Serembes. Po deri ku kjo qartësi është fryt i përpjekjeve të tij me anë të limës e deri ku i përpunimeve të të nipit? Kësaj pyetjeje s’mund t’i përgjigjesh pa bërë krahasime midis poezive që dihen me siguri si autentike dhe poezive të tjera ku ka pak siguri.

Studiuesit shqiptarë e arbëreshë vijojnë të interesohen për autenticitetin e poezive të Serembes. Poeti e studiuesi arbëresh Giuseppe (Zef) Schirò Di Maggio te artikulli “Kush do ta falë shtrembërimin e çmendur?” (“Chi perdonerà la “matta profanazione?”), botuar te revista “Filologia” (“Biblos”) më 2005, ngre problemin e një poezie të Serembes, e gjetur në Arkivin e Famullisë së Horës së Arbëreshëvet, të cilën ja kish dorëzuar Papas Jani Pecoraro. Ai në fillim shpresoi se ishte fjala për një dorëshkrim autentik, meqenëse mbante firmën e Poetit dhe historikisht ky kishte qenë në Horën e Arbëreshëvet (1886), ku kishte lënë edhe disa poezi. Prandaj, i entuziazmuar, Di Maggio e fotografoi faqen që mbante vjershën dhe e mori me vete në Seminarin Ndërkombëtar me rastin e 100-vjetorit të vdekjes së De Radës, organizuar nga Katedra e gjuhës shqipe të Universitetit të Kalabrisë më 2003. Atje u takua me studiuesin Belmonte nga i cili mësoi se vjersha nuk qe autentike, po e modifikuar. Më pas, në po këtë seminar, do të zbulonte nga një kumtesë për De Radën, mbajtur nga studiuesi Giovanni M. Belluscio, se Poeti i Madh (De Rada) kritikonte ashpër drejtuesit e periodikut arbëresh “Arbëri Rii” (Sicili), pikërisht për modifikimin arbitrar të një poezie të Serembes. Doli se ishte fjala për vjershën e zbuluar nga Di Maggio. Se kush e kishte modifikuar ai e zbuloi pas kërkimesh të mëtejshme në botimin “Omaggio a Giuseppe Serembe” nga Belmonte dhe në botimin e veprave të plota Opera Omnia të Zef Schirò-it nga prof. Matteo Mandalà. Autori i modifikimit, sipas të gjitha gjasave, ishte vetë Zef Schirò-i (Plaku), një nga drejtuesit e revistës asokohe. Modifikimi në fjalë kishte ndodhur me vjershën (Këngës së Mallit) ose sipas origjinalit të Poetit (Kënk Tharosi), për t’ia bërë të kuptueshme publikut të Horës së Arbëreshëve. Studiuesi Di Maggio mendon se nuk mund të flitet për shtrembërim siç pohon De Rada, po më tepër për përmirësim, meqenëse bukuria e vjershës së Poetit nuk cenohet dhe vjersha kështu u bë popullore në Horën e Arbëreshëvet.

Në përfundim, botimi i saktë i krijimtarisë së Serembes lidhet me problemin e një vlerësimi sa më objektiv të poezisë së tij, origjinaliteti i së cilës spikati që në të gjallë të Poetit, po që ende nuk është ndriçuar saktësisht dhe plotësisht nga studiuesit. Madje, ende i pazgjidhur deri më sot është problemi i një botimi kritik të vjershave të tij që kërkon zbulimin e më shumë dorëshkrimeve autentike. Me botimin kritik të dorëshkrimeve të 9 vjershave të Serembes (1989) si edhe të poezisë kushtuar Dora d’Istrias (1986), prof. G. Gradilone ka çelur një hulli që duhet ndjekur për botimin e dorëshkrimeve të tjera që mund të gjinden si edhe rivlerësimin e botimeve që janë në qarkullim.

Kjo është një sfidë që qëndron para studiuesve të sotëm për të mundësuar botimin në shqip të veprës së plotë që do ta vendoste Poetin arbëresh në piedestalin e merituar.

Po e përmbyll këtë studim me disa poezi të Serembes marrë nga vepra “Zef Serembe, Vepra 1”, SHB “Rilindja”, Prishtinë, 1985.

KËNGA E MALLIT TË PARË

Dëgjo, vash’, këngën e par’

që ta thot’ një djal’ bujar,

Dëgjo, vash’ këtë kangjele

q’është e butë posi dele.

Një e diel ishte pagdhirë

tërë dritë e gaz të dlirë.

Dolla jashtë e s’kish njeri,

kisha helm, jo lumturi:

E një vashëzë kërkonja

po hirplote, siç e donja.

***

Mesha e madhe, ja po biJe

e nga kisha mënt i shtije;

Dola: vashëzat po vinin.

qetë e lehtë në kishë hynin.

Asnjë vash’ s’m’u duk e mirë

e asnjëra s’m’ip dëshirë,

Dhe kjo zemër psherëtinte,

se nuk gjente kë kërkonte.

Po kjo zemër u gëzua

kur një vashëz u afrua,

Kur te sheshi ajo shkonte,

tërë sheshi dritë lëshonte.

I shkëlqenin ata sy

që nuk shihnin as njeri,

Si një fluturëz e lehtë

vej në kishë e zhdukej vetë.

***

Kur e vrejta, kur e pashë,

,,Sa e bukur”! sakaq thashë.

Që ahere s’pat pushim

ky i mjeri shpirti im.

Ditë e natë un’ e kujtonj,

natë e ditë e dëshironj;

Posi hije pas i rri,

e vështronj me dashuri,

Kur më sheh e më ve re,

ndjej të madhe një hare.

Kur dëgjoj fjalën e kthyer

të Parajsës hapen dyer;

Kur më flet e më shikon,

zemrën një shigjet’ ma shpon.

E kur vjershën ajo shtije

duket se më vjen të bije!

***

E kur gjumi pra më zë

unë në paqe s’mund të flë:

Me at sy n’ëndërr më rri,

që të fshehur kan’ magji.

Se m’do fort ajo më thotë

edhe nxjerr dy pika lotë:

E tek veshi më rrëfen

se sa mall për mua ndjen.

Asaj dorëzën ja ngas,

buz’ më buzë asaj i flas,

Edhe mezin ja shtrëngonj:

duke e puthur un’ gëzonj.

Pra si nj’ëndër vete e shkon,

po në zemër më qëndron.

Kushedi a më dëgjove,

mallin tim a e kuptove?

Kushedi tek ti a foli

malli e zemrën a ta ndolli?

Me gjith’ zemrër un’ të dua,

se fort më pëlqeve mua.

Ti me mua, vashëz, eja,

se të dua si veteja.

Tok të rrojmë te ky dhe

si në zi e në hare.

Tok të rrimë në rini,

tok edhe në pleqëri.

VRULL

Zogj të bukur këndojnë me hare,

Po zemra do më plasë mua në gji.

I helmuar e shkoj jetën te ky dhe,

Mërzitem në katund, në vetmi.

Tërë shkëlqim m’hapet përpara deti

Që zgjon te trutë e mi mendime shumë,

Zëmra m’u shqerr nga tmerri mua të shkretit

Aqsa vetëm pushoj kur bie në gjumë.

Arbëri matanë detit, na kujton,

Se ne të huaj jemi te ky dhe!

Sa vjet shkuan! E zëmra nuk harron,

Që ne turku na la pa mëmëdhe.

Hakmarrja na jep shpresë e na ndriçon

Por fryn era dhe akull më zë,

Se ç’ka qënë Arbëreshi po harron:

Dhe s’i vjen turp aspak, po rri e flë.

VASHES SË LARGËT

Fati ynë është shumë i fort

Se na jep helme dhe mort,

Posi hënës, posi djellit,

Që kërkohen kot prej qjellit,

Se i shkreti fat i zbon

Edhe kurrë s’i bashkon.

Edhe i ligu mirë e di

Që është drita dashuri.

E kur fatin tim kujtoj

Derdh un’ lot e psherëtoj

Plag’ e rëndë s’hiqet dot

Që më bëre ti qëmot:

Qenë ilaçe e qenë bare

Që s’më vlejtën mua fare.

Nuk pushon ky helm i fort,

Që na jep përdita mort.

KËNGËTARI DHE BILBILI

Jam i vetëm në mesnatë

si bilbili i pafatë

Që me zënë e tij i thotë

sa mjerime ndjen dhe lotë

Trëndafiles dal nga gjembi

q’e ka zëmërën si shkëmbi

Fërshëllimet që këndon

Trëndafilja s’i dëgjon

Fërshëllimet që këndoj

i rrëmbeu mali e përroj

Edhe un’, këngtar i mjerë

vajtoj fshehtas heraherë

E këndoj e qaj si dua

e me lotët bëj një krua

Vashë, syt’ m’i përvëlove:

unë të desha, ti më zbove

Je si një tufan që shkrep

që rrëmben e rreh e shqep

Flaka jote më rrëmbeu

kurm e shpirt më dogji e preu

Shkove e zjarri që më le

më bën hi, më fut në dhe

Ahet që mjerimi i sjell

ngrijnë e larg era i shtjell.

FYTYRA E SAJ

Si vajza ime e bukur s’ka asnje

E prerë, e holl’ si kumbull, drejt më rri:

Kur ecën, shkon si zog e mbase më

Zërin e saj ngre plote harmoni.

I ndan flokët në mes e rrethas vë

Gërshetin që i shkëlqen krejt në të zi,

I feks balli që rreze zë

Si gryka e detit ne agim’n e ri.

Te zes e tërë mend e mall të thellë,

Sytë e saja shkëlqejnë më se hënë,

Në mes faqes i qesh hunda e hollë.

Ka buzët si merxhan, është faqehollë,

Dorën dhe zverkun si alabastër vënë

Edhe, kur qesh, sikur te ngre ne Qiellë.

NJË DITË ËSHTË JETA

Po vrej si Agimi, ja, nga deti ngjitet,

Dëgjoj si era mbushet me freski:

Shoh si dheu me dritë krejt stoliset

E si dielli shtie zjarr e bukuri,

Në gjithë vëndet gumëzhima shqitet,

Jeta me shpresë qesh dhe ëmbëlsi,

E hapet gazi edhe gëzimi rritet,

Largohet mjegulla ngado që ri.

Koha shkoi e mesdita na pllakosi;

Mërzimi nëpër sheshet mbretëron,

Do të thotë se koha e mirë sosi.

Mbrëmja hapë dyert e natës edhe nxin,

Gjumi gjindjen e zë dhe s’e lëshon.

Njerinë fati ashtu në varr përpin.

TE BREGU I DETIT

Atje nga bregu i detit shoh një valë

Që me oshëtimë stuhia e degdis,

Si në mal ujët ngrihet pa u ndalë

Si për të rrahur qiellin e zi pis.

Dielli mbulohet, qielli është i zënë

Nga mjegulla që dhenë e tërë fsheh:

Dhe koha e keqe krejt pas krahve le

Helmet dhe frikën që s’kanë të thënë.

Era ra dhe tufani, ja, mbaroi,

Duke qeshur në qiell dielli dolli

Dhe natyra stoliset me hare.

Mëkata paqën e vjetër dërmoi

Edhe neve një valë helmesh na solli:

Po gjaku i Krishtit dha paqën e re.

ALI TEPELENASIT

Shkrepën malet një ditë e u qé treguar

Si dielli i Shqipërisë plot me re:

U tromaks turku e mbeti i helmuar

Kur madhërinë tënde vuri re.

Krejt bota ktheu syt’ për të shikuar

Se mos në malet tona shkrep rrufé,

Se mos raca burrërore tue lëftuar

Mirr fronin që i përkiste asaj mbi dhe

Oh, sa shpresa të kota! Si u ndërrove?

Me të rrema e me gjak ndeze atë zjarr

Që dogj lirinë në tona luadhe.

Ti burra e gra gjakose e shkatërrove

Rrodhën lotët përdhe si rrëké e madhe:

Me nëmë e turp u fute ti në varr.

Bibliografi:

Altimari, Francesco. (2012). Gli Arbëresh d‘Italia per la rinascita dell Albania tra XVIII-XIX Secolo: paralelizmo con altre diaspore di area italo-balcanica në: “Studia Albanica”, ASHSH. Tiranë.

Belmonte Vincenzo. (1988). Omaggio a Giuseppe Serembe, Amministrazione Comunale di S. Cosmo Albanese. “Vatra”.

Belmonte Vincenzo. (1976). Vjershe, Strihar (San Cosmo Albanese). Tito-Linotipya GraphiSud ACR.

Belmonte Vincenzo. (1991). Alla ricerca del Serembe autentico, Cosenza.

Belmonte, Vincenzo. (2018). I canti (Kënka), Cosenza.

Berisha, A. Nikë. (2013). Interpretime të letërsisë së arbëreshëve të Italisë. “Faik Konica”, Prishtinë.

Berisha, Latif. (2002). Vepra, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë.

Bexheti, Vebi. (2020). Studime arbëreshe, Tetovë.

Cassiano, Domenico. Poeti i Strigharit: (Zef Serembe). Strigari, Cosenza, 1977.

Çabej, Eqrem. (1978). Studime gjuhësore, V, Prishtinë.

Çabej, Eqrem. (1994). Shqiptarët midis Perëndimit dhe Lindjes, “Çabej” MCM, Tiranë.

Di Maggio, G. Schirò. “Chi perdonerà la “matta profanazione”? Una poesia di Giuseppe Serembe contraffatta dai Nostri”, në: “Biblos”, Biblioteka Komunale e Horës së Arbëreshëvet – anno XII, N. 26 2005.

Elsie, Robert. (1995). Historia e letërsisë shqiptare, Tiranë.

Gradilone, Giuseppe. (1960). “Spiriti e forme della poesia di Giuseppe Serembe”, në: Studi di letteratura albanese, “Urbinati”, Roma.

Gradilone, Giuseppe. (1986). Zonjës madhe perëndeshë Elenës Gjika – Canto a Dora D’Istria, edizione–introduzione, trascrizione, apparato critico. Istituto di Studi Albanesi. Roma.

Gradilone, Giuseppe. (1989). Contributo alla critica del testo dei canti di Giuseppe Serembe. Istituto di Studi Albanesi. Roma.

Gjendja Aktuale e Studimeve për Arbëreshët. Kuvendi i Parë i Studimeve Arbëreshe. Qendra e Studimeve dhe Publikeimeve për Arbëreshët. 27–29 shtator 2021, Tiranë.

Gjuha dhe Letërsia e Arbëreshëve. (2011). Aktet e Simpoziumit Ndërkombëtar për Arbëreshët, Tetovë, 28–29 prill 2008. Universiteti i Europës Juglindore. Fakulteti i Gjuhëve, Kulturave dhe Komunikimit. Tetovë.

Historia e letërsisë shqipe. (1960). USHT, vëll. II. Tiranë.

Kamarda, Dhimitër. (1870). Dora d’Istrias–Shqiptarët (A Dora D’Istria – Gli Albanesi). Livorno.

Kamsi, Kolë. (2006). Shqiptarët e Italisë, Universiteti i Shkodrës “Luigj Gurakuqi”, “Phoenix”, Shkodër.

Kodra, Klara. (1975). Vepra poetike e Zef Serembes, AShRSh, Tiranë.

Kodra, Klara. (2000). Zef Serembe. Poezi. “Argeta LMG”, Tiranë.

Kodra, Klara. (2018). Paralele dhe kryqëzime: ASA, IGJL. vëll. I. Tiranë.

Kodra, Klara. Romantiku atipik Zef Serembe dhe enigmat e poezisë së tij, ExLibris 20.03.2024.

Mandalà, Matteo (2006). Gjurmime filologjike për letërsinë e vjetër arbëreshe, “Çabej”, Tiranë.

Marchianò, Michele. (2021). Kolonitë shqiptare të Italisë dhe letërsia e tyre. (Ekstrakt i fashikullit të korrikut 1913, i Revistës së Italisë), Romë, 1913. QSPA, Tiranë.

Poezija popullore arbëreshe. (Mbledhur, përshtatur dhe vënë në gjuhën e sotme nga Ziaudin Kodra). Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve, Tiranë, 1957, XXXI + 163 f.

Proko-Jazexhiu, Vilma. (2021). Një vështrim mbi botën arbëreshe në të dy fjalorët enciklopedikë të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, “Continuum”–Revistë e Studimeve Arbëreshe. QSPA. Viti I, 2020–2021, Nr. 1, Tiranë.

Qosja, Rexhep. (1968). Dialog me shkrimtarë, Instituti Albanologjik i Prishtinës. Prishtinë.

Qosja, Rexhep. (1986). Historia e letërsisë shqipe. Romantizmi, ASHAK, vëll. 3. Prishtinë.

Schirò, G. Junior. (2021). Historia e letërsisë shqipe. QSPA, Tiranë.

Serembe, Zef. (1883). Poesie italiane e canti originali tradotti dall’albanese, Cosenza.

Serembe, Zef. (1926). Vjershe (nën kujdesin, me parathënie e shënime nga avokat Cosmo Serembe). Milano.

Serembe, Zef. (1977). Poeti i Strigarit. Ribotim, nën kujdesin e Domenico Cassiano (botim i Amm. Comunale.

San Cosmo Albanese).

Serembe, Zef. (1985). Vepra 1. Vjersha. “Rilindja”, Prishtinë.

Serembe, Zef. (2000). Vepra 4, Studime dhe Kritikë/Monografi, “Rilindja”, Prishtinë.

Serembe, Zef. (2000). Më të bukurës në Strigari. “Toena”, Tiranë.

Serkova, T. F. (1967). “Poezija italianskih Arbereshej i problemi albanskovo romantizma”, ACTES DU PREMIER CONGRÈS INTERNATIONAL DES ÉTUDES BALKANIQUES ET SUD-EST EUROPÉENNES: Sofia, 26 août-1 septembre 1966, Académie Bulgare des Sciences, Sofia.

Studi di letteratura albanese. (1960). “Urbinati”, Roma.

Studime për nder të Aleksandër Xhuvanit. (1986). ASHRPSSH. IGJL. Tiranë.

Shuteriqi, Dhimitër. (1961). “Mbi jetën dhe krijimtarinë e Zef Serembes”. “Buletin i USHT”, Seria e Shkencave Shoqërore, Tiranë, nr. 4.

Shuteriqi, Dhimitër. (1973). Nëpër shekujt letrarë, “Naim Frashëri”, Tiranë.

Shuteriqi, Dhimitër. (1980). Nga letërkëmbimi i Zef Serembes, “Studime filologjike”, Tiranë, nr. 4.

Shuteriqi, Dhimitër. (1999). Disa vjersha që mendohet se janë të Zef Serembes, “Studime filologjike”, Tiranë, nr. 3-4.

Xhiku Ali, (1973). Revista “Nëntori”, 4. Tiranë.

Xhiku, Ali, (1980). Romantizmi arbëresh. “Naim Frashëri”, Tiranë.

Xhiku, Ali, (1981). “Veçori të romantizmit në letërsinë arbëreshe”, Studime për letërsinë shqiptare, I, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, ASHSH. Tiranë.

Bibliografi e pashfrytëuar për artikullin

Aliu, Ali, “Vështrim tjetër për Seremben”, Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, SNGJLKSH 21/1, UP-FF & UT-FHF Prishtinë 2003: 43-45.

Bulo, Jorgo, “Njëqind vjet pas vdekjes së Zef Serembes”, Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, 20/2, ASH-IGJL & UP-FF, Prishtinë, 2002: 17-18.

Gashi, Osman, Prishtinë, “Pikëtakime në poezinë e Zef Serembes dhe të Giaccomo Leopardit”, Sesioni: “Letërsia arbëreshe”, Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare,21/1, UPFF & UT-FHF Prishtinë 2003: 75-79.

Hamiti, Sabri, “Zef Serembe: romantiku i vetmuar”, Tryeza: 100 – vjetori i vdekjes së Zef Serembes, Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare,20/2, ASH-IGJL & UP-FF, Prishtinë, 2002: 7-15.

Jakupi, Muharrem, “Karakteristika arbëreshe në lirikën e Zef Serembes dhe Vorea Ujkos”, Sesioni: “Letërsia arbëreshe”, Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, 21/1, UP-FF & UT-FHF Prishtinë 2003: 66-74.

Jorgo, Kristaq, “Serembja si problem historiografik”, Sesioni: “Letërsia arbëreshe”, Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, 21/1, UP-FF & UT-FHF Prishtinë 2003: 47-51.

Krasniqi, Milazim , “Sonetet e Zef Serembes”, Sesioni: “Letërsia arbëreshe”, Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, 21/1, UP-FF & UT-FHF Prishtinë 2003: 53-65.

Izet Bebeziqi. “Shkrimtarët arbëreshë. Zef Serembe”, Izet Bebeziqi, “Shkrimtarët arbëreshë. Zef Serembe”, “Revista letrare” Tiranë, 1944, nr.12, f. 10.

Këto ditë mësuam nga DW, se një  ish –agjent i Stasi-t, ish sigurimi i shtetit të RDGJ, u dënua  me 10 vite burg nga  Gjykata e Landit të Berlinit për një vrasje në pikëkalimin kufitar të stacionit Berlinit – Friedrichstrabe në vitin 1974. Të hënën gjykata e konsideroi të provuar se tashmë i dënuari, 80 vjeçari, kishte qëlluar një shtetas polak gjatë operacionit të Stasi-t në zonën e tranzit të stacionit. Prokuroria kishte kërkuar dymbdhjet vjet burg. Komisionerja e Brandenburgut  për pasojat e diktaturës komuniste, Maria Nooke e përshëndeti vendimin. Është në përputhje  me vlersimin historik të rastit, tha Nooke. Gjygji tregon rëndësinë e rivlerësimit  ligjor dhe shoqëror  të padrejtësisë së RDGJ, deri sot..

Kjo është drejtësia gjermane, ai komb, që përballoi dy diktatura naziste dhe komuniste, nuk i harron krimet e komunizmit, dhe për dënimin e tyre vendos drejtësia jo politika,  dhe pse kan kaluar mbi 50 vite nga ai regjim. 

Shqipëria është i vetmi vend ish komunistë-stalinistë i cili nuk ka marrë asnjë masë serioze për të pastruar jetën politike  nga mbeturinat e ish sigurimit të shtetit, të cilat ma shumë se kurrë, sot janë ma të rrezikshme se çfaqen në mënyrë të kaumfluar në institucjonet shterore dhe shoqërisë civile si mbrojtse e të drejtave dhe lirive të njeriut. Klasa politike shqiptare asnjëherë deri në sot nuk ka lejuar  që të analizohen shkaqet që çuan në hartimin e skemës së komunizmit shqiptar si një lloj i veçantë nga vendet e lindjes. Krimet e komunizmit në Shqipëri jo vetëm nuk ju nënshtruan analizave juridike, por u përdoren me retorika ideologjike për të gëzuar pushtet dhe jo për ti shërbyer të vërtetës, dhe demokracisë.

Dhe mbas rezolutës së Asamblesë Parlamentare të Këshillit të Europës për dënimin e krimeve të komunizmit, Shqipëria u mjaftua vetëm me një rezolutë parlamentare dhe kjo e votuar vetëm nga partia Demokratike, për arsye se partia Socialiste trashëgimtarja e partisë komuniste që i kreu këto krime, u largua nga votimi në parlament në vitin 1996 duke demostruar papergjëshmëri morale e politike për krimet e diktaturës komuniste. 

Diktatura enveriste-staliniste në Shqipëri ishte një pushtet xhungël që u aplikuar në një vend të vogël ku krimi ishte dominues në mbatjen e pushtetit. Shifrat tronditse të krimit komunistë  që kan ndodhur në vendin tonë nuk kan të bëjnë fare me pushtetet komuniste në Europën juglindore. Xhelatët e xhunglës  shqiptare , vrisnin kundërshtarët politikë, vritshin mendjet e ndritura intelektuale të fushave të ndryshme si të artit, kulturës, të politikës etj, ata vritshin si fshatarin e thjeshtë, dhe intelektualin me përmasa kombëtare. Kufiri shqiptar ishte bërë arenë e vrasjeve të të  rinjve, dhe qendrat e banuara ishin bërë sheshe manifestimesh e dekorimeve të xhelatëve për vrasjet e shqiptarve antikomunistë dhe duartrokitjeve të komunistëve për aktin barbar që kryenin. Të gjitha këto krime kanë dosjet e shqiptarve të vrarë e të burgosur, të internuar e të mbijetuarve të diktaturës komuniste. Këto dosje i kan krijuar ish politikan, hetues, gjygjtarë, sekretarë partie, operativa të sigurimit të shtetit, administratorë të lartë të diktaturës hoxhiste, sot drejtues të politikbërjes shqiptare. Në cilin vend të botës demokratike mbrohen me kushtetutë krimet e komunizmit. 34 vite që politika shqiptare përdor heshtjen ndaj krimeve të komunizmit ku 35-40% e popullsisë i provoj këto krime me shkatrime brezash. Shqipëria përjeton demokraci formale për mbrotjen e komunistëve dhe nuk venë përball drejtsisë krimet që shkaktoi diktatura. Trumbetohet nga falangat e diktaturës , mbrotja e të drejtave dhe lirive të xhelatëve të diktaturës, dhe heshtet për krimet që pësuan kundërshtarët e diktaturës. I vetmi vend në Europë që ka mbi 6000 shqiptarë të vrarë që ju kan humbur dhe kufomat dhe sot ata që i dhanë Shqipërisë, pamvarsinë, krijuan shtetin e parë shqiptar mbas 500 vitesh pushtim otoman, ata që e pritën fashizmin me armë në dorë, ata që nën pushtimin nazistë, shpëtuan jetë hebrenjsh, ata që i rezistuan diktaturës komuniste për 50 vite, sot nuk kan një varr në tokën e tyre. Demokracia shqiptare flet për të drejtat e xhelatëve dhe nuk i çoi para drejtsisë si Gjermania, por përkundrazi ka ndërtuar ligje priviligjuese politike ekonomike dhe sot , të përndjekurit dhe të burgosurit politikë nuk lejohen të jenë pjesë e politikbërjes apo të marrin poste drejtuese në institucjonet e shtetit shqiptar. Po ju sjellim në vëmendje trajtimin e pensioneve në mes të ish sigurimit të shtetit dhe të ish burgosurve politikë. Të burgosurit politikë  marrin pensione qesharake 100 Ero, në muaj  kurse operativat, hetuesit, gjygjtaret, sekretarët e partisë kan pensione maramendse mbi 1000 euro. 

Sot sistemi politikë, juridik arsimor,  shoqëria civile, drejtohen nga ish prokuror dhe hetues të diktaturës, drejtojnë sistemin politik në vend. Sot librat shkollorë e paraqesin diktaturën si një pushtet që ka ndërtuar Shqipërinë e ka ba luftën, dhe nuk ka një faqe të vetëm për krimet e tyre çnjerzore.

Ka mbi 34 vite që ju kërkojmë institucjoneve të shtetit shqiptar ti dënojnë krimet e komunizmit me ligj si Europa, por Presidenti, Parlamenti, Qeveria, edhe opozita kan mbi 10 muaj që heshtin ndaj kërkesës tonë për të bërë ligjin e dënimeve të krimeve të komunizmit. Konferenca Ipeshknore e Shqipërisë, Komuniteti Mysliman, Bektashian, Ortodoksë ju kan dorzuar kërkesën që të bëhet ligji i denimeve të krimeve të komunizmit. Gjithashtu edhe trupi diplomatik i akredituar në Tiranë i është bashkuar heshtjes shtetrore. Turp kombëtar për këta institucjone që bëjnë politikë me gjakun e pafajshëm të shqiptarve antikomunistë. 

Turp për ambasadorët e vendeve demokratike që i bashkohen kësaj heshtje antinjerzore.

A është antikushtetuese  Zotrinj parlamentar që këto krime mos të dënohen moralisht  dhe ligjërisht  dhe tani mbas 34 vitesh të ashtuquajtur sistem demokratik. A është antikushtetuese  zotrinj drejtues të shtetit shqiptar që diktatori ma i tmerrshëm mbas luftës së dytë botërore Enver Hoxha gëzon titujt e nderit  e viktimat e regjimit skan një varr. Përse në Shqipëri nuk u lejukan të dënohen krimet e komunizmit. Vetëm në kushtetutën  komuniste  ligjërohen krimet e mbrohen kriminelët. Të drejtë pasakan ata që kryen krime, ne që u viktimizuan duhet të heshtim për të “drejtat” e atyre që na viktimizuan. Në rastin tonë kohezioni social kërkon pastrimin e krimit dhe të kriminelve komuniste në një proces të mbeshtetun në drejtsi. 

Ashtë rikthimi i plotë në liri dhe dinjitet për të gjithë , asht mbrotje nga “dora e shtetit” e nga “grushti i hijeve të zeza”… një shtet dhe shoqëri e këtill nuk mund të ndërtohet mbi padrejtsi! Tek ne dhe sot , mbas 34 viteve nuk është dënuar krimi komunist 50 vjeçar , me gjith sjelljen tonë  fisnike që përbuzëm hakmarrjen. Ne antikomunistët jemi breznia që këputëm zingjirin e hakmarrjes, një fitore historike e shpirtit shqiptar.Duhen dënuar krimet e komunizmit siç po i dënon Gjermania për hir të breznive të reja që mos përsëritet e kaluara tragjike.

Kjo është një detyrë primare për të gjith, por sidomos për ne.

Zotrinj parlamentar ju sjell në vëmendje thënjen e një të burgosuri politik spanjoll: “Mos e mbyllni librin e krimeve të komunizmit derisa çdo rrjesht, çdo faqe të lexohet nga të gjithë.” Dhe më tepër nga ju që jeni  ligjvënës e që duhet të mbroni të drejtat dhe liritë e njeriut.

Bëhuni palë në dënimin e krimeve të komunizmit siç vepron drejtësia dhe shteti gjerman se kështu u shërbehet jetëve njerzore të pafajshme shqiptare.

Morali është ligj i pashkruar , por që gjen zbatim çdo ditë në një shoqëri të civilizuar e demokratike.Këtë Shqipëri duam ne të mbijetuarit e xhunglës. Kjo nuk është Shqipëria  për të cilën luftuam ne kundërshtarët e komunizmit. Kjo nuk është Shqipëria demokratike, Shqipëria e qytetarve të lirë. Për të cilën kemi andrruar e shpresuar në këtë 34 vjeçar tranzicjon komunistë” Ndiqni shembullin gjerman, zotrinj shtetarë shqiptar, dënimi i krimeve të komunizmit është drejtsi dhe jo hakmarrje, por dhe paqe për breznitë e reja.

Ne të mbijetuarit e diktaturës po presim çdo ditë, kur do ta kaloni ligjin në parlament që ti dënoni krimet makabre të enverizmit e ti bashkohemi Europës si vendet  e tjera demokratike!

“Hakmarrje Jo “ “Drejtsi po “

Besim NDREGJONI