Prof. Bahtijar Kryeziu/

Në ligjërimin e përditshëm, të folur e të shkruar, nga njerëz strukturash të ndryshme, si për nga përgatitja e tyre profesionale, ashtu edhe për nga pozitat e detyrat në shoqëri, folës të emisioneve të radio-televizioneve tona, ose njerëz të lapsit – në shtypin tonë të përditshëm e atë periodik, gjithnjë e më tepër po përdorin (ndërdyshas) disa fjalë e shprehje të cilat semantikisht nuk qëndrojnë në gjuhën tonë të bukur. Shembujt e tillë janë të shumtë dhe kanë një shtrirje relativisht të gjatë në kohë dhe goxha të madhe në hapësirë, mbase edhe në mbarë shqiptarinë.

Të papranueshme për shqipen, kujtojmë ne, janë gabimet e paraqitura te togfjalëshat e poshtëshënuar, meqë përcaktori i përdorur pranë emrit është i panevojshëm (fjalë tallash), sepse vetë emri përmban kuptimin e duhur – edhe të përcaktorit:

1. Vogëlushi i vogël – si te fjalia: Ngjarja e dhembshme ndodhi pasi vogëlushi i vogël një natë më parë kishte parë në TV…(RTK), ku fjala i vogël është e tepërt, sepse vogëlushi është gjithnjë i vogël, jo i madh dhe si e tillë ajo fjalë nuk e ka vendin aty, është e panevojshme. Të ngjashëm e kemi edhe shembullin tjetër:

2. Ju përshëndes në emrin tim personal (në medie por edhe më shpesh tek ata që mbajnë fjalë rasti kur i paraqiten audiencës) – në vend se: Ju përshëndes në emrin tim, ngase emri i tij është emër vetëm i tij – personal.

3. Derisa në gjuhët sllave përdoren togfjalëshat që shprehin aspektin kohor: nedelju dana, mesec dana dhe godinu dana, në gjuhën shqipe duket fare i panevojshëm emri ditë – serb. “dana” (besojmë nën ndikimin e sllavishtes), për arsye se me shenjat gjuhësore: javë, muaj, vit, kuptojmë 7 ditët që ka java, 30 ditët e muajit dhe 365 ditët e vitit. Jo vetëm për një ekonomi gjuhësore e mendim të ngjeshur, por edhe për arsye të qartësisë e logjikës, nuk duhet përdorur emri ditë, por vetëm: kaq javë, kaq muaj, kaq vjet. Nëse dikush do të pyeste: përse në serbishte përdoret emri ditë “dana”, pas përcaktorit, përgjigja mund të jepet, mbështetur në faktin se në serbishte thuhet: nedelju dana, mesec dana, po edhe godinu dana, e që kjo nuk përkon me togfjalëshat në shqip. Ne përdorim (shpeshherë) pa farë arsye: një javë ditë, një muaj ditë, asnjëherë në gjuhën shqipe nuk lexojmë diku e as nuk dëgjojmë nga dikush të përdorë një vit ditë. Shikuar në këtë rrafsh nuk ka kurrfarë arsyeje që të diferencojmë javën dhe muajin nga viti, kur dihet se edhe java, edhe muaji, po edhe viti shënojnë një interval kohor, shënojnë ditët, që në shqipe vetiu fjala ditë del si një fjalë e tepërt që nuk duhet të përdoret te rastet e këtilla. Pra, shqip e drejt mund të thuhet: Kemi pushim një muaj, do të shkoj te vëllai (në Gjermani) e do të rri një javë. Jo një muaj ditë, jo një javë ditë.

4. Te portali i gazetës “Bota Sot”, 3 korrik 2023, kemi ndeshur këtë titull shkrimi: “Kryeministrat e Holandës dhe Luksemburgut në Kosovë dhe Serbi për uljen e tensioneve”, ku kryefjala kryeministrat është përdorur në shumës, jo ndesh rregullave drejtshkri¬more morfo-sintaksore (kështu ndeshet edhe në gramatikat tona), por ne, megji¬thatë kujtojmë se më e pranueshme do të ishte sikur të ishte shkruar: “Kryeministri i Holandës dhe ai i Lukse¬m¬¬burgut…”, ngase një shtet ka një kryeministër e jo disa kryeministra. Përdorimi i kryefjalës në shumës, “Kryeministrat”…, nënkupton më shumë kryeministra të Holandës dhe të Luksemburgut.

5. Në një shkrim tjetër, te gazeta e njëjtë (18.8.2023), thuhet: “Vizita e Kryeministrit Kurti në Maqedoni të Veriut u bë me ftesë të kryetarit të Komunës së Çairit, Visar Ganiu dhe kryetarit të Komunës së Tetovës, Bilall Kasami me rastin e ri-emërtimit të një rruge në Shkup me emrin e veprimtarit “Adem Demaçi”, që për ne, paraqitur kështu, duke përcaktuar njërin kryetar të njërës komunë dhe me emër kryetarin i komunës tjetër, del të jete më drejt e thënë, sesa të thuhet: kryetarët e Komunës së Çairit dhe Komunës së Tetovës…, ngjashëm me ndërtimin “Kryeministrat e Holandës dhe Luksem¬burgut…”.

6. Te një titull tjetër, po te portali (“Bota Sot”, 30 qershor 2023), kemi ndeshur edhe këtë ndërtim: “Nga skara e deri tek tharja e rrobave, këto janë rregullat e ballkonit në Gjermani”. Këtu, në vend të fjalës tharja, më drejt do të ishte sikur të ishte përdorur fjala terja. Gjithmonë në popull është thënë e thuhet: ishin terur rrobat; më janë terur flokët, duart…, që i kisha të lagëta etj. Fjala tharj/e,-a, përdoret në raste të tjera, si: ishte tha bari nga dielli i fortë; ishte tha pema pa e ujitur etj. Ç’ është e vërteta, te Fjalori i shqipes së sotme, “Toena”, Tiranë, 2002:1378, ndeshim nja 2 shembuj ku përdoret leksema thaj, -va, -rë, edhe për rrobat e tokën: i thau rrobat në diell; i thanë tokat, porse po në këtë Fjalor, fq. 1337, përmendet edhe emri “terinë,-a, f. sh.-a, -at, vend ku ndejnë rrobat”, d.m.th., ku teren rrobat.

Se këto leksema nuk janë sinonime të mirëfillta, dhe jo gjithherë e gjithkund mund të zëvendësojnë njëra tjetre, na ndihmon edhe shembulli tjetër që e ndeshim në popull, jo rrallë: Vjet ka qenë thatë i madh e assesi: Vjet ka qenë terje e madhe.

Fjalët terje – tharje, sado që na duken si sinonime, kanë, pra, edhe nuanca dallimi, ashtu sikurse fjalët: krye – kokë, udhë – rrugë etj., prandaj edhe duhen përdorur secila në vendin e duhur.

7. Po kështu, fjala esëll e përdorur nga një opinionist, te shembulli: “Është koha e fundit për esullim dhe ndërgjegjësim nacional! (“Bota Sot”, 4 dhjetor 2022), është përdorur figurativisht, si një shprehje e re – neologjizëm, por jo i qëndrueshëm, në vend të fjalëve: vetëdijesim, ndërgjegjësim… Formën e fjalës esullim nuk e njohin as fjalorët e gjuhës shqipe, as gramatikat tona, andaj as ne nuk kemi nevojë ta përdorim kur kemi përgjegjëse fjalësh (përkatëse) të cilat i shënuam më sipër.

8. Meteorologët, me rastin e parashikimit të motit me shi, shprehen kështu: sot (ose nesër) do të ketë mot me reshje shiu. Për borë thuhet dhe është thënë gjithmonë: do të ketë reshje bore. Edhe shiu, edhe bora, edhe vesa…, janë reshje atmosferike (dukuri natyrore), megjithatë kanë specifikat (dallimet) e tyre. Për borë thuhet me të drejtë po reshë borë, do të ketë reshje bore etj., por nuk na duket aq e logjikshme dhe e pranueshme të thuhet: do te ketë reshje shiu, në vend se të thuhet: do të bie shi, mot me riga shiu, vende-vende do të bie shi, vende-vende to ketë riga shiu etj.

Në popull kaherë ka ekzistuar një thënie: “Bora po reshë, miku po kesh”, por për shiun në asnjë mënyrë dhe asnjëherë nuk kemi ndeshur ndonjë shembull kur thuhet: po reshë shi, ose do të ketë reshje shiu, siç e kemi hasur te shembulli: “Reshjet e shiut bëhen shkak për aksident në aksin Memaliaj-Mallakastër, plagosen disa persona” (Titull te gazeta “Panorama”, Tiranë, 12 gusht 2022), por dhe në përditshmërinë tonë, sa herë që bie shi.

9. Edhe shembulli “Ikën dritat”, ashtu si te shembulli “Reshjet e shiut …”, na duket togfjalësh i paqëndrueshëm e që sot po përdoret me të madhe, si në masmedie, ashtu edhe te popullata e gjerë, sidomos në Shqipëri. Dritat mund të fiken ose jo, të ndalet rryma (elektrike) ose jo, por jo “të ikin” dritat. Ikin gjallesat, ato që mund të lëvizin, të ikin, por jo edhe dukuritë, ose gjësendet e pashpirt.

10. Edhe ndajfolja patjetër, nuk na duket e drejtë të përdoret gjithherë ashtu. Fjalori i gjuhës shqipe e ka me këto shpjegime “1. Medoemos, në mënyrë të detyrueshme a të padiskutueshme; me çdo kusht. Do të vijë (do të shkojë, do të ndodhë) patjetër”, ngase edhe në këto raste veprimi mund të mos jetë i domosdoshëm, patjetër të kryhet. Ose kur dikush i thotë dikujt takohemi, ai ia kthen: – po, patjetër, pa pasur parasysh rrethanat e tjera. Kjo fjalë mund të paraqitet edhe “2. Si fjalë e ndërmjetme: pa asnjë dyshim, me siguri. Ju, patjetër, e keni marrë vesh. Ai ishte, patjetër, unë e pashë mire”, me ç’rast edhe këtu shpërfaqet një lloj ekskluziviteti (jo gjithmonë me vend), në vend të fjalëve: besoj, mbase, ndoshta, mund.

11. Edhe fjala flak/ë,-a, f. sh. –ë, -ët, që me rastin e ndezjes së një shtëpie, të një veture në rrugë, të një fabrike, të një mali etj., kjo fjalë po përdoret kryesisht në shumësin e shquar – flakët: e kapluan flakët shtëpinë, veturën, fabrikën, malin… Në raste të tilla ne kujtojmë se semantika e fjalisë nuk dëmtohet, në qoftë se fjala flakë përdoret në njëjës, në të folur ose në të shkruar, si te shembujt: e kaploi flaka shtëpinë, veturën, fabrikën, malin…, ose kur emri flakë,-a përdoret në rasën emërore, kurse emrat shtëpi, veturë, fabrikë, mal – në dhanore, si p.sh.: i doli flaka shtëpisë, veturës, fabrikës, malit etj.

Krahas përdorimit të fjalës flakë (në njëjës) përdoret edhe fjala tym (e jo tym,-ra, -rat), si te shembulli: tym e flakë, e që asnjëherë nuk e kemi ndeshur të thuhet a të shkruhet: shtëpinë e kapluan tymrat e as shtëpisë i dolën tymrat… Edhe fig. për një fëmijë, kur ka temperaturë të lartë, gjithmonë është thënë e thuhet edhe sot: i doli flaka, (më rrallë: i doli tymi) e jo i dolën flakët ose i dolën tymrat. Po edhe kur dikush ecë (shkon) shpejt përpjetë, thuhet: shkoi (u ngjit) flakë përpjetë etj. Edhe kur shprehim dhimbje – mërzi a nostalgji për diçka a dikë, themi: po më del flaka për djalin – vajzën; po më del flaka për vendlindjen, e jo po më dalin flakët për atë a për këtë.

12. Jo rrallë, sidomos në Shqipëri, kur takohen dy shokë/shoqe, njëri/a e pyet tjetrin/ën: si dukesh? (për të kuptuar si është, mirë apo jo bash mirë). Ai/ajo i përgjigjet: mirë jam; po mirë jam, ose nëse nuk është bash mirë ia kthen: po, mirë jam… Nuk e kemi hallin se si i përgjigjet shoku/shoqja atij/asaj që pyet, por e kemi fjalën te pyetja e atij/asaj kur i drejtohet dikujt: si dukesh? Është kjo një pyetje për ne jo aq e qëlluar dhe jo aq e logjikshme. Se si duket – duket, shihet, ngase dukja shpërfaqë pamjen e jashtme, të cilën e sheh fort mirë edhe ai që pyet. Në raste të tilla ne kujtojmë se më mirë e më drejt është, që ai/ajo që pyet – të pyesë: si je – si jeni?; qysh je – qysh jeni?; a jeni mirë?…, për të kuptuar gjendjen shëndetësore e shpirtërore të atij/asaj që i drejtohet pyetja.

Kësaj radhe nuk po pyesim e as nuk po përgjigjemi më tepër. Le të pyesin e le të përgjigjen edhe të tjerët. Fundja, gjuha nuk është pronë individi, që t’i dalë “sajp” vetëm një njeri ose një grup njerëzish, ngaqë “gjuha është tepër e rëndësishme për t’ua lënë vetëm gjuhëtarëve”, ka thënë me të drejtë filozofi e dijetari i madh gjerman Martin Hajdeger (Heidegger).

Parregullsitë si këto, padyshim se dëmtojnë, jo vetëm shprehësinë, por edhe qartësinë e saktësinë e mendimit, sidomos kur shfaqen në ligjëratat e komunikimin e njerëzve publikë (mësimdhënës, titullarë, politikanë, qeveritarë…) dhe kur i kultivojnë e i përhapin mjetet e komunikimit, përkatësisht masmediat.

Qershor 2024

Përkthyer nga AP, Rafael Floqi/

Propozimi i fundit për një armëpushim në Gaza ka mbështetjen e Shteteve të Bashkuara dhe pjesës më të madhe të komunitetit ndërkombëtar, por Hamasi nuk e ka përqafuar plotësisht atë dhe, siç duket, as Izraeli.

Hamasi këtë javë pranoi përmbledhjen e gjerë të parimve, por kërkoi “amendamente”. Kryeministri Benjamin Netanyahu ka kundërshtuar publikisht aspekte të planit, duke ngritur pikëpyetje në lidhje me angazhimin e Izraelit ndaj asaj që SHBA thotë se është një propozim izraelit.

Sekretari amerikan i Shtetit, Antony Blinken, i cili është në vizitën e tij të tetë në rajon që nga sulmi i Hamasit më 7 tetor që shkaktoi luftën, u tha gazetarëve në Katar të mërkurën se negociatat do të vazhdojnë.

Por ai tha se Hamasi kishte kërkuar ndryshime “të shumta”, duke shtuar se “disa nga ndryshimet janë të zbatueshme; disa nuk janë.”

Blinken nuk pranoi të shtjellonte, por deklaratat e fundit nga zyrtarët izraelitë dhe të Hamasit sugjerojnë se ata mbeten të ndarë për shumë nga të njëjtat çështje që ndërmjetësit janë përpjekur të kapërcejnë për muaj të tërë.

Për t’i dhënë fund luftës

Hamasi ka këmbëngulur se nuk do të lirojë pengjet e mbetura nëse nuk ka një armëpushim të përhershëm dhe një tërheqje të plotë të forcave izraelite nga Gaza. Kur Presidenti Joe Biden njoftoi propozimin e fundit muajin e kaluar, ai tha se ai përfshinte të dyja.

Por Netanyahu thotë se Izraeli është ende i përkushtuar për të shkatërruar aftësitë ushtarake dhe qeverisëse të Hamasit dhe për të siguruar që nuk mund të kryejë më kurrë një sulm të stilit të 7 tetorit. Një tërheqje e plotë e forcave izraelite nga Gaza, ku lidershipi i lartë i Hamasit dhe pjesa më e madhe e forcave të tij janë ende të paprekura, pothuajse me siguri do ta linte grupin nën kontrollin e territorit dhe në gjendje të riarmatosej.

Kjo është pjesërisht sepse Izraeli nuk ka paraqitur ende një plan për qeverisjen e pasluftës së Gazës dhe ka refuzuar një propozim të SHBA-së që ka mbështetje të gjerë rajonale, sepse do të kërkonte përparim të madh drejt krijimit të një shteti palestinez.

Zëdhënësi i Hamasit, Jihad Taha, tha për një gazetë libaneze të mërkurën se “ndryshimet” e kërkuara nga grupi synojnë të garantojnë një armëpushim të përhershëm dhe një tërheqje të plotë izraelite.

Hamasi po kërkon gjithashtu lirimin e qindra palestinezëve të burgosur nga Izraeli, duke përfshirë liderë politikë dhe militantë të lartë të dënuar për orkestrimin e sulmeve vdekjeprurëse ndaj civilëve izraelitë. Por është e paqartë nëse palët kanë rënë dakord për një listë se kush do të lirohet, apo nëse ata do të lirohen në Gaza, në Bregun Perëndimor apo do të dërgohen në mërgim.

Si arrihet në fazën e dytë të planit

Plani i armëpushimit kërkon një fazë fillestare gjashtë-javore në të cilën Hamasi do të lironte disa pengje – duke përfshirë gra, të moshuar dhe të plagosur – në këmbim të një tërheqjeje izraelite nga zonat e populluara. Civilët palestinezë do të mund të kthehen në shtëpitë e tyre dhe ndihma humanitare do të rritet.

Si armëpushimi i përkohshëm do të bëhej i përhershëm

Të dy palët supozohet të përdorin atë periudhë gjashtë javore për të negociuar një marrëveshje për fazën e dytë, e cila tha Biden do të përfshijë lirimin e të gjithë pengjeve të mbetura të gjallë, duke përfshirë ushtarët meshkuj, dhe tërheqjen e plotë të Izraelit nga Gaza. Armëpushimi i përkohshëm do të bëhej i përhershëm.

Por vetëm nëse të dyja palët bien dakord për detajet.

Hamasi duket i shqetësuar se Izraeli do të rifillojë luftën sapo të kthehen pengjet e tij më të cenueshme. Dhe edhe nëse nuk e bën, Izraeli mund të bëjë kërkesa në atë fazë të negociatave që nuk ishin pjesë e marrëveshjes fillestare dhe janë të papranueshme për Hamasin – dhe më pas të rifillojë luftën kur Hamasi t’i refuzojë ato.

Ambasadori i Izraelit në OKB, Gilad Erdan, tha se Izraeli do të kërkojë në këto negociata që Hamasi të hiqet nga pushteti. “Ne nuk mund të pajtohemi që Hamasi të vazhdojë të jetë sundimtar i Gazës, sepse atëherë Gaza do të vazhdojë të përbëjë një kërcënim për Izraelin,” tha Erdan për CNN të hënën “The Source”.

Izraeli gjithashtu duket i kujdesshëm ndaj dispozitës së planit që armëpushimi fillestar të zgjatet për sa kohë që negociatat vazhdojnë për fazën e dytë. Erdan tha se kjo do të lejonte Hamasin të “vazhdonte me negociata të pafundme dhe të pakuptimta”.

Zgjidhja e mosbesimit mes armiqve të vjetër

Ka çështje të tjera që mund të zbërthejnë përpjekjet për armëpushim, duke filluar me mungesën e plotë të besimit midis Izraelit dhe Hamasit, të cilët kanë zhvilluar pesë luftëra dhe janë të përkushtuara për shkatërrimin e njëri-tjetrit.

Pastaj janë presionet e forta dhe të kundërta ndaj Netanyahut, të cilat mund të shpjegojnë sinjalet e tij të përziera në lidhje me propozimin.

Mijëra izraelitë, duke përfshirë familjet e pengjeve, kanë protestuar muajt e fundit për të kërkuar që qeveria t’i kthejë robërit në shtëpi, edhe në kurriz të një marrëveshjeje të gabuar me Hamasin.

Por partnerët e ekstremit të djathtë në koalicionin gjithnjë e më të ngushtë të Netanyahut kanë hedhur poshtë planin e mbështetur nga SHBA dhe kanë kërcënuar se do të rrëzojnë qeverinë e tij nëse ai i jep fund luftës pa shkatërruar Hamasin.

Ata duan të ripushtojnë Gazën, të inkurajojnë “emigrimin vullnetar” të palestinezëve nga territori dhe të rindërtojnë vendbanimet hebraike atje. Aleatët ultranacionalistë të Netanyahut kanë më shumë ndikim mbi të se në çdo kohë që nga fillimi i luftës pasi Benny Gantz, një kundërshtar politik centrist, dha dorëheqjen të dielën nga kabineti i luftës i Izraelit.

Është e vështirë të imagjinohet që Izraeli apo Hamasi të heqin dorë tërësisht nga bisedimet. Për Izraelin, kjo ka të ngjarë të nënkuptojë braktisjen e shumë pengjeve që ende mbahen në Gaza. Për Hamasin, kjo do të zgjaste vuajtjet e palestinezëve në Gaza dhe do t’i jepte Izraelit më shumë kohë për të asgjësuar militantët.

Negociatat nuk do të vazhdojnë pafundësisht

Por Blinken la të kuptohet se negociatat nuk do të vazhdojnë pafundësisht.

“Në një moment në një negociatë, dhe kjo ka shkuar përpara dhe me radhë për një kohë të gjatë, ju arrini në një pikë ku nëse njëra palë vazhdon të ndryshojë kërkesat e saj, duke përfshirë bërjen e kërkesave dhe këmbënguljen për ndryshime për gjërat që ajo tashmë ka pranuar, ju duhet të pyesni nëse ata po ecin me mirëbesim apo jo.”

Ambasador Blerim Reka/

Aleatët euro-atlantik, javën e kaluar festuan 80 vjetorin e mposhtjes së nazizmit hitlerian, e Kosova sot po kremton 25 vjetorin e çlirimit nga fashizmi millosheviqian. Para tetë dekadash, zbarkimi i aleatëve në Normandi dhe para çerek shekulli hyrja e NATO-s në Kosovë, pas ndërhyrjes ajrore 78 ditëshe; i dhanë fund dy regjimeve gjenocidale.

“D-Day”, shënoi desantin trans-atlantik krah rezistencës së armatosur franceze. Hyrja e tankeve britanike të KFOR-it, shënoi zbarkimin e trupave veri-atlantike, në vijim të luftës çlirimtare të UÇK-së.

Derisa Republika e Kosovës, u ngrit nga hiri i luftës, në një rrëfim suksesi të shtet-ndërtimit demokratik; Beogradi, nuk ndryshoi as pas çerek shekulli. Agresioni në Banjskë vjet dhe “Kuvendi Pan-Serb” sivjet, dëshmuan se Serbia mbeti e njejta: hegjemoni militariste, e papenduar për të kaluarën e saj gjenocidale.

Falemnderim luftëtarëve të lirisë dhe aleancës veriatlantike. Kosovë, urime dita e çlirimit!

Milazim KRASNIQI/

Lidhja e Prizrenit është ngjarja më e rëndësishme në historinë e re të shqiptarëve sepse i nxjerrë për herë të parë qartë kërkesat politike e kulturore të shqiptarëve për të krijuar identitetin kombëtar e rrjedhimisht edhe shtetin kombëtar shqiptar. Programi i saj kryesor filloi si program politik dhe format e organizimit si një organizatë politiko-ushtarake. Këtë model të organizimit e imponuan ngjarjet që u zhvilluan në Perandorinë Osmane (imponimi nga ana e Rusisë i Traktatit të Shën Stefanit, që copëtonte territoret shqiptare) dhe Kongresi i Berlinit i vitit 1878, i cili edhe legjitimoi gllabërimin e tokave të banuara me shqiptarë nga shtetet e reja ballkanike, Serbia e Mali i Zi. Pas shpërbërjes së Lidhjes së Prizrenit, si organizatë politike-ushtarake, shqiptarët iu kthyen organizimit kulturor, duke gjetur hapësira të reja të mobilizimit kombëtar e të afirmimit të ideve komb-formuese e shtet-formuese.

Ky rend i lëvizjeve në kuadër të Rilindjes Kombëtare, fillimisht si lëvizje politiko-ushtarake e më vonë kulturore, ishte i imponuar nga rrethanat e pafavorshme me të cilat u ballafaquan shqiptarët në shekullin XIX. Natyrisht, mobilizimi politik e ushtarak në atë përmasë kombëtare ka qenë i frymëzuar edhe nga frytet e lëvizjes kulturore që ekzistonte edhe më herët në gjirin e lëvizjes, por që ishte më e zbehtë dhe në një proces më të ngadaltë konsolidimi. Zhvillimet politike ndikuan si katalizatorë edhe për dinamizmin e lëvizjes kulturore shqiptare. Urgjenca e zhvillimeve politike ia imponoi edhe lëvizjes kulturore tonin dhe tematikën kryesore që do të trajtohej prej saj. Ishte fjala për një reagim urgjent, ndaj faktorëve të jashtëm që po e kërcënonin kombin shqiptar me zhbërje. E para, pasi Perandoria Osmane u detyrua pas disfatës në luftën ruso-turke që të pranonte projektin rus të emërtuar si Traktati i Shën Stefanit (1877), kjo u përjetua si rrezik direkt për shqiptarët. Lëshimet territoriale të cilat po i bënte Perandoria Osmane në favor të krijimit të një shteti të madh bullgar, përfshinin një hapësirë të madhe të territoreve shqiptare. Traktati parashihte që Bullgarisë t’i jepej Maqedonia e sotme, Kosova deri në Sharr, Shqipëria e mesme, duke u zgjatur deri në bregdetin e sotëm shqiptar. Fuqitë e Mëdha evropiane nuk kanë pasur si ta pranonin këtë projekt, pasi që me të Rusia do të merrte zemrën e Ballkanit.

Si rezultat i refuzimit të Fuqive të Mëdha ndaj Traktatit të Shën Stefanit, në qershor të vitit 1878 u organizua Kongresi i Berlinit, në të cilin u anuluan vendimet e Traktati i Shën Stefanit. Edhe pse nuk u pranua krijimi i Bullgarisë së Madhe, sipas projektit rus, në Kongresin e Berlinit u bë një vizatim i ri i hartave të Ballkanit, që rezultoi me pavarësinë e Serbisë e Malit të Zi dhe me pranimin e një Bullgarie autonome. Shqipëria e Kosova bashkë me Maqedoninë e sotme mbeten edhe më tutje nën Perandorinë Osmane. Me një fjalë, Kongresi i Berlinit ligjësoi riorganizimin e territoreve shqiptare në favor të fqinjëve ballkanikë, ndërsa Perandoria Osmane u tregua e paaftë që të mbronte tërësinë e saj formale. Prandaj, kjo është periudha kur shqiptarët e kuptuan përfundimisht që Perandoria Osmane më nuk ishte e aftë për t’i mbrojtur, prandaj ata e intensifikuan organizimin politiko-ushtarak dhe kulturor, i cili merrte përsipër mbrojtjen e territoreve të veta me anën e fuqisë së vetë shqiptarëve. Ky ishte faktori i jashtëm që shqiptarët i kishte detyruar të lëviznin nga status-kuoja, ku kishin qëndruar gjatë.

Faktorët që ndikuan në formimin e Lidhjes së Prizrenit

Faktor i brendshëm shqiptar për ta formuar Lidhjen e Prizrenit ka qenë formimi i një elite shqiptare, e cila edhe pse ishte formuar në gjirin e Perandorisë Osmane, mori një kurs të fortë kombëtar, në kohën kur u shpërfaqën dobësitë e Perandorisë Osmane dhe kur u rriten pretendimet e kombeve fqinje, serbëve, bullgarëve, grekëve e malazezve, për të grabitur tokat shqiptare. Në gjirin e kësaj elite kishte diplomatë, profesorë, shkrimtarë, ushtarakë, etj., të cilët kishin mbërritur në kulmin e karrierave të tyre dhe në fazën që ishin, kishin vetëdijesimin se duhej të bënin diçka më shumë për atdheun e për kombin e vet. Ndër ta veçohen Hoxha Hasan Tahsini, Pashko Vasa, Sami Frashëri, Naim Frashëri, Jani Vreto, Koto Hoxhi, Petro Poga, etj. Aktiviteti më i rëndësishëm i këtij grupimi intelektualësh u zhvillua në asociacionin “ Shoqëria e të shtypurit shkronja shqip (tetor 1879) ose “Shoqëria letrare” a “Shoqëria e Kostandinopojës”, sikundër i emërton Mid’hat Frashëri. Ky ishte një organizim kulturor legal, i cili kishte lejen e veprimit nga autoritetet osmane. Nga aktivitetet e kësaj shoqërie kulturore e atdhetare, u realizua botimi i librave shkollorë, botimi i revistës letrare “Drita” (përkatësisht “Dituria”) e u iniciua edhe studimi i gjuhës shqipe. Alfabeti që përdorej nga kjo shoqëri ishte alfabeti latin, gjë që trasoi rrugën dhe e lehtësoi miratimin e alfabetit latin në Kongresin e Manastirit të vitit 1908. Mid’hat Frashëri pohon: “Shoqëria letrare zhvilloi një veprimtari mjaft të madhe për të përhapur mësimin në gjuhën shqipe dhe për ta bërë praktike studimin e gjuhës kombëtare.”(Kulla: 132)

Përderisa pikat kryesore të programit të Shoqërisë letrare ishin kultivimi dhe studimi i gjuhës shqipe, përgatitja e librave për shkolla në gjuhën shqipe, pikat kryesore të programit të Lidhjes së Prizrenit, në sfondin e procesit të rrezikshëm të copëtimit të territoreve shqiptare, kishin qenë: ruajtja e tërësisë territoriale të gjithë territoreve të tokave shqiptare, duke u përfshirë në një vilajet (entitet) të vetëm ngritja e gjuhës shqipe në gjuhë zyrtare, kryerja e shërbimit ushtarak brenda territoreve shqiptare (përveç në raste të luftërave) e kështu me radhë. Lidhja pati organizuar edhe njësitë ushtarake për mbrojtjen e Plavës, Gucisë dhe të Ulqinit.

Është me rëndësi të theksohet se Kuvendi i Lidhjes së Prizrenit është mbajtur tre ditë para fillimit të punëve të Kongresit të Berlinit. Pra, ishte një ngjarje që ka pasur synimin t’i paraprijë një ngjarjeje për ta bërë me dije se ekzistojnë shqiptarët dhe se kanë kërkesat e tyre politike. Por kryetari i Kongresit të Berlinit, Otto von Bismark, citohet të ketë thënë se Shqipëria është vetëm një nocion gjeografik. Për shkak të raportit të pafavorshëm të forcave, Lidhja për fat të keq nuk i përmbushi objektivat e veta, mirëpo, rezultati më i madh i saj ka qenë që megjithatë ka mbërritur ta ndërkombëtarizojë çështjen e shqiptarëve dhe pas aktivitetit të Lidhjes, as Bismarku dhe askush tjetër nuk kanë mundur të thotë se fjala Shqipëri ekziston vetëm si një nocion gjeografik. Lidhja e Prizrenit i ka kompaktësuar shqiptarët deri në njëfarë mase pavarësisht prej përkatësive fetare dhe rajonale. Ka qenë një Lidhje në të cilën kanë marrë pjesë të gjithë pa marrë parasysh përkatësitë, e cila ka ndikuar në formimin e kombit shqiptar mbi një koncept të gjuhës, prejardhjes dhe historisë së përbashkët. Ky është rezultati më i madh që ka realizuar Lidhja e Prizrenit. Pra, që ka krijuar bazat ideologjike e kulturore të formimit të kombit e të shtetit shqiptar. Rilindësit tanë kanë qenë vizionarë. Nëse marrim për analogji mënyrën e formimit të kombeve fqinje ballkanike, serbëve, kroatëve e boshnjakëve, shohim se ata ndoqën rrugën e ndarjes në vija fetare, edhe pse gjuhën, historinë e hershme dhe prejardhjen etnike i kishin të përbashkëta. Tek shqiptarët kjo për fat të mirë nuk ka ndodhur. Përkundrazi, ka ndodhur bashkimi dhe kompaktësimi në idenë e një kombi unik në bazë të historisë, gjuhës, kulturës, prejardhjes së përbashkët dhe kjo është njëra prej meritave më të mëdha që ka pasur Rilindja Kombëtare dhe Lidhja e Prizrenit që si e tillë është lëvizje që ka vënë themelet e kombit shqiptar.

Mbi këtë ideologji kombëtare janë formuar edhe mediat dhe shtypi shqiptar në periudhën e Rilindjes Kombëtare. Pra, janë media dhe është një shtyp, i cili e ndjek në masën më të madhe këtë ide kombëtare të formimit të kombit dhe të shtetit mbi parimet e gjuhës, historisë, prejardhjes së përbashkët dhe vlerave që i kanë formuar Lidhja e Prizrenit dhe ideologët e saj. Tashmë kërkesat politike dhe kulturore të shqiptarëve ishin të artikuluara në atë mënyrë që tregonin se ishte formësuar një komb i veçantë, me kërkesa të veçanta politike dhe kulturore. Normalisht, edhe shtypi shqiptar i asaj periudhe ishte në masën më të madhe zëdhënës i këtyre kërkesave politike dhe kulturore kombëtare dhe si i tillë padyshim ka luajtur një rol jashtëzakonisht të madh në afirmimin e këtyre kërkesave dhe në kompaktësimin politik, kulturor dhe kombëtar të shqiptarëve. Pra, shtypi ka qenë thjesht një mjet, në duart e elitës politike dhe intelektuale shqiptare në luftën e saj për identitet dhe shtet kombëtar.

Fryma romantike e publicistikës së Rilindjes Kombëtare

Një element i rëndësishëm që ka ndikuar në natyrën e shtypit shqiptar të asaj periudhe të Rilindjes, ka qenë se shtypi ka bashkëjetuar me frymën e Romantizmit, si një lëvizje letrare dhe kulturore, e cila në fokus të vetin kishte pikërisht afirmimin e vlerave kombëtare, krenarinë me të kaluarën, kultit për gjuhën e për atdheun. Prandaj, kemi të bëjmë me një shtyp që brenda vetes ka një simbiozë interesante, një shtyp që është mjet politik dhe armë ideologjike e çastit konkret jetësor e në të njëjtën kohë brenda vetes i ka disa elemente stilistike të romantizmit ëndërrimtar. Prirjet e Pashko Vasës, të Sami Frashërit, të Abdyl Frashërit, po edhe të tjerëve për ta glorifikuar të kaluarën e lashtë, prejardhjen pellazge të shqiptarëve, për të treguar se shqiptarët kanë epërsi ndaj të gjithë popujve të tjerë, se i kanë bërë shërbime të mëdha Evropës e kështu me radhë, janë projeksione romantike në esencën e tyre, sepse përmes tyre thjesht bëjnë përpjekje ta zmadhojnë rëndësinë dhe vlerën e kombit shqiptar. Kështu që gazetaria shqiptare e periudhës së Rilindjes, në një farë mënyre bashkëjeton me letërsinë romantike, sepse kanë dhënë dhe kanë marrë njëra prej tjetrës. Kjo është një karakteristikë e stilit të saj dhe e përmbajtjes së një pjese të madhe të gazetarisë shqiptare të periudhës së Rilindjes, pra, të periudhës së shek. XIX. Karakteristika kryesore e shtypit shqiptar të periudhës së Rilindjes është se është zhvilluar kryekëput në diasporë. Pra, të gjitha gazetat, revistat e përkohshme që kanë dalë prej vitit 1848 deri më 1912, janë botuar jashtë Shqipërisë. Arsyet se përse kështu ka ndodhur janë të shumta por ne do të fokusohemi vetëm në një aspekt qenësor të kësaj, dhe kjo ka të bëjë në fakt me krijimin e një elite shqiptare në kuadër të Perandorisë Osmane, e cila aktivitetin e vet e realizonte në qytetet e mëdha të Perandorisë Osmane, e më vonë edhe në qytetet e mëdha të shteteve të reja ballkanike, që u krijuan, po edhe të atyre evropiane. Kjo lidhet thjesht me statusin dhe fatin e tyre. Shumica e ideologëve të Rilindjes Kombëtare, duke përfshirë Hoxha Hasan Tahsinin, Pashko Vasën, Abdyl, Sami e Naim Frashërin, Koto Hoxhin, Petro Pogën, Jani Vreton, etj, kanë jetuar në Stamboll, në Liban, ose në Egjipt, pra në qytete apo metropole të mëdha që ishin pjesë e Perandorisë Osmane ose që kishin qenë pjesë e saj.

Larmia gjuhësore si qëllim strategjik

Një aspekt i rëndësishëm i kësaj ka të bëjë me qëllimin e tyre parësor, që të ndikojnë mbi opinionin publik të vetë Perandorisë Osmane, por edhe të shteteve tjera evropiane në mënyrë që të kuptoheshin më mirë kërkesa politike dhe kulturore të shqiptarëve. Shumë prej këtyre personaliteteve, tekstet e veta i kanë shkruar në gjuhë të tjera, frëngjisht, greqisht, turqisht, arabisht, gjermanisht, e kështu me radhë, sepse qëllimi i tyre ishte që të komunikojnë me opinionin publik të atyre shteteve në të cilët ata jetonin ose me diplomacinë të cilët merreshin me çështjen shqiptare.

Një karakteristikë tjetër e shumë revistave të asaj kohe ishte se, kanë qenë ose dy gjuhësore ose tri gjuhësore, pra dilnin edhe në shqip, por paralelisht edhe në një ose dy gjuhë të tjera dhe kjo prapë inkuadrohet në këtë ide të pasjes mundësi të komunikohet me edhe me ata që nuk dinë shqip, por që flasin gjuhë të tjera. Normalisht, këtë mundësi të komunikimit në gjuhë tjera, shumicës së këtyre intelektualëve ua ka mundësuar fakti që ata kanë qenë intelektual të formatit të lartë, kanë ditur shumë gjuhë, jo vetëm t’i flasin por edhe t’i shkruajnë dhe kjo u ka mundësuar që të shkruajnë edhe në gjuhë të tjera. Fjala vjen, Hoxha Tahsini, ka folur dhe ka shkruar njëmbëdhjetë gjuhë paralelisht, pra, ka qenë një poliglot, i cili nuk e ka pasur vështirë që të komunikojë në cilëndo prej 11 gjuhëve.

Në realitetin e zvogëluar, në horizontin e ngushtuar kulturor, ne sot na duket e çuditshme që njerëzit e asaj periudhe kanë pasur aso aftësish, që të flasin aq shumë gjuhë, por në kushtet e një aktiviteti politik, kulturor, intelektual, në një perandori siç ka qenë Perandoria Osmane, edhe në rritjen e komunikimeve siç ka qenë periudha e shek. XIX dhe XX, kjo duket një gjë shumë e natyrshme, aq më tepër që shumica e tyre kanë qenë diplomatë dhe njerëz që tërë jetën janë marrë me punë intelektuale. (Fragment nga një tekst më i gjatë)

Ngjarja e rëndë e ndodhur në Maqedonin e Veriut, këto ditë ku kapiteni shqiptar u keqëtrajtua rëndë fizikisht nga shërbimet vëndase, na ka indinjuar së tepëmi ne punonjësit shqiptar që shërbejmë në departamente të ndryshme policie në shtetin amerikan.

Rrjedha e kohës tregon se shqiptarët që jetojnë në atë vënd, janë grupi i dytë më i madh etnik. Ata janë popull autokton dhe përfaqësojnë rreth 25 % të popullsisë vëndore, afërsisht 509 mijë vetë. Kryesisht të vendosur në pjesët veri-perëndimore dhe perëndimore të vëndit. Në rrjedhën e jetës ndaj shqiptarëve shpesh gjoja me arsyen për të frenuar ndikimin bullgar dhe atë sërb, janë mbajtur qëndrime jo dashamirëse. Mjaft probleme që janë ngritur nga popullsija shqiptare vëndase shpesh kanë rënë në vesh të shurdhër të qeverisë. Edhe akti përçmues ndaj kapitenit me origjinë shqiptare është një vërtetësi monsturioze e klaneve shtetrore që nuk respektojnë të drejtat e kësaj popullsije. Batalioni i forcave speciale “Ujqrit” i Shtabit të Përgjithëshëm të Ushtrisë së Maqedonis së Veriut, në këtë vazhdë kryen seleksionime për pranimet në radhët e tij. Dhe më e pakuptueshmja është se ai denigron dhe nuk pranon në radhët e tij kuadro nga vëndasit shqiptar. Dihet tashmë që kapiteni shqiptar në bazë të rezultateve të kursit të seleksionimit të Shtabit të Përgjithëshëm do të bëhej pjesë e këtij batalioni special, sepse ishte një kuadër me pregatitje të lartë profesionale, me shumë trajnime brënda dhe jashtë vëndit dhe i sistemuar në ARM falë dhe diplomimit me sukses në Akademin Ushtarake. Këto veprime dashakeqe dhe të pa pranueshme për mbarë botën e civilizer janë të papranueshme edhe për çdo shqiptar kudo që punon dhe jeton. Rruga që po ndiqet ndaj kapitenit shqiptar edhe tashmë duke e çuar nga një spital në tjetrin se gjoja është me probleme psiqike është një mashtrim i turpëshem i një vendi që kërkon të futet në Bashkimin Evropjan. Ka dhe të tjerë që përpiqen ta mohojnë këtë fakt skandaloz, duke synuar të dekurajojnë edhe komandantët e tjerë shqiptar që me arritjet e tyre kërkojnë përfshirjen në këtë batalion special. Sido që të paraqiten mafiozët e lartë ushtarak goditjet që ka marrë kapiteni shqiptar dhe gjëndja aktuale në traum nuk mund të mbulohen nga vellua e ligësisë qeveritare maqedonase. Ata nuk mund të mbulojnë ecjen me nder dhe dinjitet të kapitenit shqiptar në rrugën e jetës, ai është ngritur në detyra jo me servilizma por me aftësi dhe ndershmëri shqiptari.

Ne gëzohemi për shumë arritje në shtetin e Maqedonis së Veriut, por indinjohemi dhe duam që në këtë vënd të ketë paqe, qetësi dhe liri për të gjithë shtetasit pa dallim krahine, feje apo rrace.

Ne ish shtetasit shqiptar që jetojmë dhe punojmë ligjërisht në SHBA, jemi kenar që vendi jonë Amerika është bastjon i të vërtetës, ligjit, paqes , lirisë dhe demokracisë shëmbullore. Shoqata jonë “American Albanian Law Enforcement Association” me qëndër në New York do të jetë vazhdimisht në mbështetje të ligjeve dhe mirësisë në botë. Në çdo hap që ndërmerrni referojuni dritës amerikane dhe ecni gjithëmon përpara.

Nga shoqata “AALEA”

K r y e t a ri

Elton Shametaj