Dr. Ardiana MIÇI

Kur studiuesi gjerman Gelzer vizitoi Boboshticën në fillim të shek XX (1903), e përshkruan me mjaft delikatesë peizazhin që iu shfaq përpara. Shenjat që të çonin drejt një vendbanimi me jetë kulturore dhe sociale të zhvilluar fillonin me gjurmët e një kishe të vjetër, Shën e Diela. Lisat e lartë ishin për udhëtarët e banorët, që kryenin ato 7 km në këmbë nga Korça, sinjali se pothuajse kishin mbërritur. Atëherë, veç lisave kishin ngelur edhe disa gjurmë të kishës së dikurshme, ndërsa sot as lisat nuk janë më. Kjo ishte për Gelzer përshëndetja e parë me Boboshticën, ndërsa vendi që ai kërkonte ishte Manastiri i Shën Kollit, ku në vitin 1709 ishte mbajtur Sinodi i Shenjtë në të cilin u ngrit në nivelin e Kryepeshkopit të Korçës, Joasaf Gondu, nga Voskopoja (i cili më vonë u zgjodh Patriark i Patrikanës së Ohrit). Manastiri i Shën Nikollës ishte pozicionuar rrëzë asaj pjese të Moravës, që vendasit e quanin Skërka. Boboshtica shfaqej ngadalë hap pas hapi duke befasuar mysafirët me peizazhin dhe thesaret që fshihte në brendësi të rrugëve të lakuara me kalldrëm. Herë pas here shfaqej pema shekullore e manit që jo vetëm bënte hije dhe zbukuronte fshatin por ishte burimi i një pije delikate që quhej rakia e manit. 

Vendosur në krah të Mborjes dhe Drenovës, rrëzë kodrave në perëndim të vargmalit të Moravës, aty ku Gryka e Vogël krijon gjarpërimin e rrugës për në Dardhë, fshat-qyteti gjallonte me jetën e tij komunitare përpara se Korça të merrte udhë si qyteti më i madh dhe më i rëndësishëm i juglindjes. Në Defterin e Korçës dhe Përmetit (1431), Boboshtica numëronte 80 shtëpi dhe 200 mana, ndërsa Korça 26 shtëpi. Prej atëherë fshati u zgjerua duke vendosur lidhje të forta me qytetin e ardhshëm për arsye të afërsisë gjeografike, jetës kishtare të lidhur me Mitropolinë e Korçës, zhvillimit të zejeve dhe dëshirës së flaktë të banorëve për arsim dhe përparim. Për këto arsye, thotë Mazon (1936), Boboshtica u zhvillua shpejt dhe ndërtoi një aristokraci e cila dallonte dukshëm nga fshatrat e Prespës me të cilat kishte ngjashmëri gjuha kajnas që flisnin boboshtarët. Është pikërisht kjo gjuhë e cila ka nxitur mjaft kërkime dhe studime për të gjetur origjinën e banorëve.

Ndër mendimet që janë hedhur, dy janë variantet më të pranueshme që shpjegojnë origjinën e banorëve. Varianti i parë lidhet me zgjerimin më të madh të shtetit bullgar gjatë shek. X-XI, qendra e të cilit ishte në Prespë e pastaj në Ohër, ku u vendos dhe qendra e Patrikanës Bullgare. Ishte koha kur treva e Korçës me fshatrat e saj dhe qytetin Selasfor njihej me emrin Kutmiçevica, emër që gjithsesi ashtu si dhe pushtimi nuk jetoi gjatë. Por si pasojë e tij shumë familje, kryesisht feudalë bullgarë u vendosën përfundimisht duke përfituar toka dhe tituj. Bullgarët tashmë ishin sllavizuar, kishin përqafuar bujqësinë, fenë ortodokse, të drejtën për liturgji në gjuhën sllave dhe po mësonin kulturën bizantine. Rikthimi i pushtetit bizantin pas vitit 1019, me një politikë pajtuese ndaj tyre, u lejoi organizimin e kishës dhe e uli Ohrin në nivel peshkopate, nën varësinë e të cilës Korça dhe rrethinat qëndruan deri në vitin 1767. Në rrethana të tilla është e mundur që një komunitet bullgarësh të jetë vendosur në Boboshticë dhe Drenovë si bërthama e parë e dy kolonive që ruajtën edhe zhvilluan gjuhën në mënyrë të pavarur dhe të izoluar nga grupimet e tjera sllave ndërkohë që integroheshin në mënyrë natyrale dhe paqësore me komunitetin shqiptar përreth. Gelzer dhe Mazon, i konsiderojnë këta banorë të mbetur këtu që nga lëvizjet e popujve sllavo-bullgarë.

Varianti i dytë i lidh banorët e Boboshticës me kryqëzatën e katërt (1204). Shumë prej kryqtarëve, nuk u kthyen më nga erdhën, por u ngulitën atje ku shkuan, përvetësuan zakone, gjuhë dhe mënyrë të re jetese për tu përshtatur në situatat e reja ekonomike. Ka mundësi që kolonë sllavë të perëndimit, mes të cilëve polakë, të kenë mbetur të vendosur në Boboshticë dhe Drenovë gjatë kësaj kohe. Nuçi Naçi (1923), e mbështeti këtë variant duke shkruar në librin “Korça dhe katundet e Qarkut”: “thuhet se të parët që themeluan Drenovën dhe Boboshticën kanë qenë fëmijë të ikura a të dëbuara nga Pollonia prej 1100 a 1200 vjet më parë”. Më vonë, te Gazeta Hylli i Dritës (1939), shkruhet se në Manastirin e Shën Marisë në Boboshticë gjendej një papirus në gjuhën sllavo poloneze që shpjegonte origjinën e banorëve. Klerikët dëshmuan se këtë e mori ambasadori rus në Kostandinopojë dhe e dërgoi në Rusi. Kurorëzimi i një princi polak ishte bërë në kishën e vjetër të Shën Jovanit, ku sipas zakonit dera ishte mbyllur. Gjurmët e kësaj janë të dukshme në mur edhe sot. 

Në pamundësi për të nxjerrë përfundime shteruese me kaq burime, të dhënat gjuhësore hedhin më shumë dritë mbi këtë çështje. Banorët e dy fshatrave flisnin gjuhën kajnas (si ne) ose si e quanin ndryshe ata bullgarçe (kjo për ta nuk kishte lidhje me termin bullgar, që nënkupton një shtetas të huaj). Dy studiuesit francezë, Andrea Mazon (1936) dhe Marsel Courtiadhes (1990), në kohë të ndryshme e kanë vizituar Boboshticën dhe i kanë kushtuar studime të veçanta gjuhës, përrallave dhe këngëve dhe i kanë dokumentuar ato. Mazon e shihte gjuhën kajnas të shkonte drejt zhdukjes, ndërsa Courtiadhes pas gati 50 vitesh vërejti se kjo ishte duke ndodhur. Gjuha kajnas ishte një gjuhë e vjetër, e veçantë e grupit të gjuhëve sllave të jugut, që e zhvilluar në mënyrë të izoluar në një mjedis shqipfolës kishte dallime të dukshme si me gjuhën bullgare ashtu dhe atë maqedonase dhe rrjedhimisht dhe me atë polake. Sot, këtë gjuhë e flasin shumë pak banorë nga Boboshtica. 

Pavarësisht origjinës së tyre, interes më të lartë shfaq zhvillimi i mëtejshëm i këtij komuniteti dhe mënyra se si ata u integruan në jetën dhe problemet kombëtare shqiptare. Në fakt, Boboshtica ka një histori edhe më të hershme sesa shek X, ajo ka qenë e banuar që në prehistori. Të dhënat arkeologjike sjellin dëshmi të një vendbanimi të fortifikuar, që ndodhet tek kodra e kishës së Shën Ilias dhe dy tuma. Bazuar në gjetjet e sipërcituara, gjurmët më të vjetra të popullimit i takojnë periudhës së bronzit të vonë dhe hekurit të hershëm. Deri tani këto tuma nuk janë gërmuar, ndërsa është e pritshme që prej gërmimeve arkeologjike në të ardhmen të dalin të dhëna të rëndësishme që të plotësojnë historinë e lashtë të fshatit.

Vazhdimësia e jetës në këtë vendbanim është siguruar nga burimet natyrore të bollshme. Tre përrenj dhe shumë burime nga Morava plotësonin nevojat për ujë, ndërsa fshati dikur rrethohej nga pylli me lis. Kështu, mbështetur rrëzë Moravës në lindje, që furnizonte me pyll dhe ujë nga njëra anë dhe duke punuar tokat e buta në fushë nga ana tjetër, banorët i dhanë udhë zhvillimit të fshatit. Mbi të gjitha kanë ndikuar aftësitë dhe kompetencat organizative e teknike, kultura e dëshira për arsimim e përparim dhe prirja e tyre për të bërë ekonomi. Prania e këtyre elementëve ngjizte një jetë socio-ekonomike dhe komunitare të pasur, ku herë pas here vihej në provë aftësia e banorëve për të zgjidhur vetë problemet me mbledhje fshatçe (të mbajtura në hajatin e Shën Kollit), dhe iniciativa për të marrë fatet e qeverisjes në dorë në kohë anarkie.

Ndonëse dinin një gjuhë sllave, boboshtarët nuk kishin të zhvilluar ndonjë ndjenjë të fortë etnike; ata kishin të fortë ndjenjën e solidaritetit mes tyre dhe vetë kajnas do të thotë si ne. Ekzarkizmi bullgar nuk arriti të kishte ndikim dhe në vazhdimësi ata qëndruan nën patrikanën që ishin edhe shqiptarët dhe liturgjia kryhej në greqisht. Polet e migrimit të hershëm ishin Greqia dhe Rumania, ndërsa në fillim të shek XX Amerika. Edhe pse nuk patën ndonjëherë iniciativë për të hapur shkollë në gjuhën bullgarçe boboshtarët kanë shfaqur historikisht interes të fortë për arsimimin. Që nga vitet 50-60 të shek XIX, ishte hapur një shkollë fillore me metodë alilodidaktike, ku mësonin rreth 110 nxënës. Mësimi zhvillohej në gjuhën greke, ndërsa gjuha kajnas përdorej më shumë brenda familjes dhe në diskutimet pas meshës të së dielës. Boboshtarët e shihnin gjuhën greke si gjuhën e lejuar të kulturës dhe arsimit në atë kohë, që i kishte ndihmuar të përparonin. Turqishtja zotërohej aq sa për të zgjidhur punët administrative, ndërsa gjuha shqipe flitej pastër dhe lehtësisht. Kjo situatë vazhdoi derisa shqipja u bë gjuha bazë e arsimimit. 

Shkolla e parë në shqip u hap në vitin 1917 me mbështetjen e Themistokli Gërmenjit dhe mësuesit të fshatit Kristaq Manço (1892-1962). Në fillim të shek XX në Boboshticë mes banorëve dygjuhësh nuk kishte asnjë burrë analfabet. Shoqëria “Vëllazëria Boboshtare” e Bukureshtit ndihmoi hapjen e shkollës shqipe edhe për vajzat e fshatit. Arsimin e mëtejshëm në gjuhën shqipe dhe përparimin boboshtarët e gjetën tek Liceu Kombëtar (francez). Këtu, gjatë periudhës 1917-1939, kanë studiuar rreth 16 nxënës nga Boboshtica, nga të cilët Sotir Kuneshka u shpall dy herë nxënësi më i mirë i liceut. Në kohën kur studionin në Francë, së bashku me Gjergji Canco, komunikonin me Mazon në lidhje me studimin e gjuhës kajnas, që Mazon ishte duke shkruar. Veç studentëve dhe familjeve të tyre, Mazon falenderon ministrat shqiptarë Dhimitër Berate e Myfit bej Libohova si dhe prefektin e Korçës Ismet Kryeziu për lehtësirat që iu krijuan gjatë qëndrimit përreth tre muaj në Boboshticë për studimin e gjuhës. Gjatë periudhës komuniste në Shqipëri këto elementë gjuhësorë dhe studimet lidhur me to u zbehën dhe nuk përmendeshin pothuajse fare. 

Shënimet kronikale të Kodikut të Korçës dhe Selasforit tregojnë për migrim të popullsisë së këtij fshati në vende të afërta dhe të largëta; në Anadoll, Egjipt, Greqi, Rumani, Bullgari, Rusi, Amerikë, ndërsa pas LIB edhe në Australi dhe Argjentinë. Rumania ishte vendi që tërhoqi shumë boboshtarë, që nga vitet ‘20 të shek XIX. Viktor Eftimiu (1889-1972), poeti dhe shkrimtari i madh me origjinë nga Boboshtica shkruante: Në Pitesht të Rumanisë 150 vjet e këtej janë ngulur mjaft familje, krerët e të cilave kishin ardhur nga Boboshtica. Vetë Viktori ishte larguar në moshën 9 vjeçare pas tre vite shkollë fillore në fshat drejt Bukureshtit ku më parë ishte vendosur i ati Gjergo Çavo, ku iu desh të punonte, të mësonte e të gjente fatin e tij. Ndonëse Boboshtica ishte blerë nga banorët prej sulltanit në ankand si emlaq, në vitin 1874, pas një situate ekonomike të mirë, burimet shteruan dhe shumë banorë iu drejtuan emigracionit. Për Boboshticën, Viktori do të shkruante  “as ato pyje nuk i kam parë më, janë prerë qëkur. Bimë e lartë nuk rritet dot në shpinën e Gramozit dhe të Lisecit, veç vllastarëve që njerëzit i presin porsa lëshojnë shtat për tu ngrohur”. Në një mënyrë ose tjetër boboshtarët migronin për të siguruar një jetë më të mirë pasi gjendja në atdhe ishte e vështirë. Albanologu, J.G. Hahn, ish konsulli austriak në Janinë shkruante se “të gjithë ata që rrëmojnë, ndërtojnë, sharrojnë, djegin qymyr në Turqinë evropiane dhe Greqi janë shqiptarë”.

Viktori vinte nga fisi Çavo nga babai dhe nga fisi Ekonomi nga nëna. Gjysh Teodor Ekonomi një njeri fisnik, që merrte vesh nga të gjitha ishte një tregimtar mjeshtër, ndërsa gjyshi Timko Çavo kishte vdekur duke bërë dru në mal, ende pa e njohur. Ai ndihet i kënaqur që zhvilloi dashurinë për leximin, shkrimin dhe aktrimin të nxitur nga gjysh Ekonomi dhe nuk ndoqi rrugën e tregëtisë si stërgjyshi i tij Jovan i cili udhëtonte në Vjenë nga i sillte gjyshe Jovankës copa atlasi të bardhë. Përmes kësaj familje, vihet re se prirjet e boboshtarëve nuk ishin vetëm ndaj të bërit ekonomi por ishin të forta edhe ndaj artit dhe të shkruarit ashtu si edhe ndaj filantropisë. Ilo Mitkë Qafzezi në autobiografinë e tij e përmend familjen Çavo, si një familje që i kishte dhënë Korçës, një varg mirëbërësish arsimorë dhe shoqërorë. Në Kodikun e Korçës dhe Selasforit ka dëshmi të ndihmave që boboshtarët kanë dhënë ndaj kërkesave për shkollat në Korçë dhe Voskopojë.

Sipas Gelzer (1904), fshati me 200 shtëpi mbështetej fort tek emigracioni dhe lidhja e fortë e migrantëve me vendlindjen. Ky kohezion në vend të huaj sipas tij ishte me vlerë të madhe për individin dhe në të njëjtën kohë ishte dëshmi se sa e gjallë dhe e fortë ishte ndërgjegjja e komunitetit tek ata, duke kontribuar në shkolla, vepra publike, në rritjen kulturore dhe çështjen kombëtare. Sipas gazetës “Shqipëri e Re”, botuar në Konstancë, shoqëria “Vëllazëria Boboshtare” e Bukureshtit kujdesej për martesën e vajzave të varfra të fshatit, për shkollat, rregullimin e rrugëve, ndërtimin e çezmave dhe kronjve të gurtë dhe për të sjellë ujin nga mali me kanalizim modern. Gjatë gjysmës së dytë të shek XIX, migrantët nga Rumania mbështesnin financiarisht pagesat për shkollën dhe mësuesit. 

Po kaq e fortë ishte krijuar ndër ta edhe ndërgjegjia kombëtare. Emigracioni ishte një mundësi jo vetëm për të bërë ekonomi por edhe për të patur hapësirë për të zhvilluar prirjet dhe liritë që popujt fqinjë i gëzonin tashmë. Boboshtarët të përfshirë në shoqëritë shqiptare në Rumani kontribuan fort për zgjimin e shqiptarëve dhe çështjen kombëtare. Që në fazën e parë të Rilindjes në Rumani vepronin shoqëritë “Drita” dhe “Diturija” dhe më 1899 shoqëria “Shpresa” e studentëve shqiptarë të Rumanisë. Thanas Kantili, nga Boboshtica (kishte një kafene në qendër të Bukureshtit) ishte zëvendës kryetar i Shoqërisë “Diturija”, dhe e përfaqësoi këtë komunitet si delegat në Kongresin e Triestes në vitin 1913. Në vitin 1919, Viktor Eftimiu, Dhimitër Canco (i riu), Stavri Kuneshka, Mandi Korda, Kristaq Antoniu, etj nga Boboshtica i dërguan një telegram proteste Konferencës së Paqes në Paris, ku tërhiqnin vëmendjen për mbrojtjen e integritetit territorial të Shqipërisë. Për mënyrën sesi shqiptarët e mërguar ndiheshin e vepronin në shtetet ku gjetën liri, mundësi arsimimi dhe ndihme për vendlindjen, është shumë domethënës vargu i V.Eftimiut: “si një rrënjë lisi e shkulur që tok me vete merr dhe plisin e dheut…”

Mjaft boboshtarë që emigruan në SH.B.A u përfshinë në shoqëritë e atjeshme dhe mjaft prej tyre edhe te Federata Panshqiptare “Vatra”. Shoqëria mirëbërëse “Bashkimi” e migrantëve nga Boboshtica që kishte qëllim ngritjen e veprave publike mbështeti financiarisht ndërtimin e urës në mes të fshatit, ndërtoi një km rrugë dhe këmbanaren e kishës së Shën Kollit të fshatit. Me kërkesë të qeverisë shqiptare, për të zgjuar ndërgjegjen e shqiptarëve dhe për të siguruar fitoren e plotë të Shqipërisë, 37 anëtarë  të Bandës “Vatra”, kthehen në atdhe  në vitet 1920-1925. Katër prej tyre, Kosta Shosho, Miti Melko, Kristaq Koço dhe Stavri Boboshtica ishin nga Boboshtica. Ndërsa Themistokli Gramatiku, ishte pjesë e Gardës Vullnetare që erdhi së bashku me bandën. Në Argjentinë, në gjirin e komunitetit shqiptar të organizuar në shoqatën “Vllazënia shqiptare”, kishte edhe disa boboshtarë të cilët ishin aktivë për çështjet e atdheut. Boboshtarët u organizuan edhe brenda fshatit në shoqëri që kërkonin të nxisnin përparimin përmes arsimit, zhvillimit të edukatës shtetërore dhe leximit të shtypit. Shoqëria “Shpresa” që u krijua në Boboshticë në vitin 1926, kërkoi abonim në gazetën “Zëri i Korçës”, në mënyrë që ajo të lexohej në fshat.

Siç e theksuam edhe më lart, veç prirjes për të bërë ekonomi, boboshtarët kishin një dëshirë të fortë për arsimim që i çoi në dyert e disa universiteteve të njohura të kohës ku zhvilluan fort të shkruarin dhe publicistikën, artet, muzikën, shkencën dhe kontribuan në atdhe me themelimin e disa institucioneve me rëndësi kombëtare. Historia e tyre ishte mes atdheut dhe migracionit, dhe në disa raste përfundoi tragjikisht, por kontributi i tyre mbeti.

Mësuesi i parë i fshatit, Dhimitër Canco (1814-1904), i shkolluar në Stamboll, ishte i pari njeri me autoritet që jo vetëm nxiti dëshirën për arsim tek fëmjët por udhëhoqi komunitetin në organizimin e tij për të zgjidhur problemet. Kujtimet e tij që ruhen në Bibliotekën Kombëtare janë burim i rëndësishëm për të njohur historinë e fshatit.

Viktor Eftimiu (1889-1972) lindur në Boboshticë, akademik, poet e dramaturg që jetoi në Rumani, nuk e harroi atdheun e punoi e shkroi për të. Në hyrjen e “Doktor Faustit magjistar” botuar në shqip ai shkroi: “ e ndiej veten të lumtur që do të përkëdhelem në gjuhën shqipe e që do të lexohem nga bashkëatdhetarët e mi, të cilët i kam kujtuar gjithmonë”.Vëllai i tij, Stilian Eftimiu ka lënë disa kujtime lidhur me historinë e fshatit Boboshticë që ruhen në Bibliotekën Kombëtare.

Gjergj Bubani (1899-1950), pas liceut francez në Korçë dhe studimeve për kimi në Athinë, migroi në Rumani ku në 1921 punoi si kryeredaktor i gazetës “Shqipëri e re”, në Konstancë ku u dallua për shkrime me interes kombëtar; në 1922 publikoi gazetën “Dodona”, ku shkruajtën edhe Eftimiu, Asdreni, Lasgushi, etj; e më pas gazetën “Kosova”. Në 28 Nëntor 1938 me inagurimin e Radio Tiranës, u thirr nga mbreti Zog për tu bërë drejtor i saj, nga ku një vit më pas do të demaskonte në disa gjuhë pushtiminn fashist të Shqipërisë. Arrestohet dhe burgoset pas vitit 1944.

Dhimitër Canco i riu (1904-1990), pasi studioi në vendlindje në vitin 1922 shkoi në Konstancë, ku angazhohet në rrethet patriotike shqiptare duke botuar artikuj në gazetën “Shqipëri e re”. U angazhua si sekretar i seksionit artistik i shoqatës kulturore-sportive “Flaka” që organizoi mjaft veprimtari kulturore me ndjenja kombëtare. Në Tiranën e vitit 1930, një ngjarje me impakt ishte hapja e librarisë “Argos”, pranë shkollës Harry Fultz. Kjo iniciativë e tij solli për herë të parë literaturë bashkëkohore perëndimore në Shqipëri.

Gjergji Canco (1906-1971), lindur në Boboshticë, pas Liceut Francez, në gazetën e të cilit u angazhua me shkrime, studioi në Francë për matematikë dhe punoi si mësues në shkollën teknike amerikane Harry Fultz, në Tiranë, të cilën më vonë e drejtoi me sukses deri sa doli në pension. 

Kristaq Antoniu (1907-1979), lindur në Rumani, në familje boboshtare, me talent në muzikë, u kthye në atdhe në 1932, ku pas shumë koncerteve dhe shkollimit në Austri iu dedikua themelimit dhe suksesit të Teatrit Kombëtar të Operas dhe Baletit.

Kristaq Koço (1912-1949) lindi në Greqi nga Evridhiqi Çavo dhe Sotir Koço, nga Boboshtica. Në 1921 emigroi në Rumani ku zbuloi rastësisht zërin e rrallë tëbaritonit. U kthye në Shqipëri për ti dhënë mundësi talentit dhe pas studimeve në Milano punoi në Radio Tirana. Është bashkëshorti i Tefta Tashko Koço dhe babai i Eno Koço.

Eftim Canco(1915-1982), u shkollua në Bukuresht për drejtësi, me rezultate të shkëlqyera e u angazhua me artikuj tek gazeta “Oshëtima”, organ i studentëve shqiptarë në Rumani. Ndonëse u ftua të qëndronte si professor në universitetin ku u diplomua, u kthye në atdhe e punoi si avokat deri në vitin 1967, deri kur ekzistoi institucioni i avokatisë.

Sotir Kuneshka (1912-1991), pas shkollimit në Liceun Kombëtar të Korçës dhe studimeve universitare në Paris, themeloi në Tiranë katedrën e fizikës dhe kontribuoi në hedhjen e themeleve të shkencës në Shqipëri. 

Evans Liolin me origjinë nga Boboshtica emigroi në fillimet e shek XX në Amerikë. Angazhimi i familjes së Evans dhe Helena Liolin, në jetën kishtare të ortodoksëve shqiptarë në Amerikë u pasua edhe nga tre fëmijët e tyre, dy nga të cilët u bënë klerikë të shquar dhe vazhdues të kishës së Nolit në Boston. Kryepeshkopi Nikon Liolin (1945-2019) shërbeu si kreu i Kishës Ortodokse të Kryepeshkopatës Shqiptare të Amerikës dhe Dioqezës së Anglisë së Re dhe At Artur Liolin, kancelar i Kishës së Shën Gjergjit në Boston, studiues dhe udhëheqës i bashkësië shqiptare në Boston. 

Aktualisht Boboshtica, pjesë e njësisë administrative Drenovë dhe ka 1466 banorë duke u renditur pas Mborjes, Drenovës dhe Dvoranit. Kjo shifër përfaqëson popullsinë e regjistruar në gjendjen civile ndërkohë që për shkak të lëvizjeve migratore popullsia faktike është shumë më e vogël. Pas vendosjes së regjimit komunist dhe mbylljes së Shqipërisë, popullsia prirej të lëvizte kryesisht drejt Tiranës dhe Korçës, ndërsa pas viteve 1990 edhe jashtë shtetit. Gjatë kësaj periudhe shumë boboshtarë ndoqën studimet jashtë vendit sipas linjës së politikës së jashtme të Shqipërisë dhe brenda vendit, duke u dalluar sërish. Që më herët por kryesisht prej viteve 60 të shek XX atje janë vendosur familje vllehe të ardhur nga zonat përreth të cilat janë integruar në jetën e vendbanimit gradualisht. Këtu kanë ndikuar edhe reformat e ndërmarra nga shteti për gjithë vendin. Struktura moshore e popullsisë shfaq një prezencë të popullsisë së moshuar në fshat. Vitet e fundit duket se lëvizja e popullsisë është stabilizuar në krahasim me dy dekadat e mëparshme duke shënuar edhe kthime nga emigracioni. Popullsia e kthyer nga emigracioni ka investuar në sektorët e bujqësië, blegtorisë, argopërpunimit etj. Banorët e Boboshticës punojnë kryesisht në ekonomitë e tyre private familjare, në administratë, kanë investuar në turizëm ose janë ende në emigracion.

Shtrirja dhe potenciali turistik i fshatit Boboshticë

Një fshat që kishte 12 kisha e ndofta më shumë, doemos që do të kishte edhe një jetë sociale dhe kishtare mjaft të gjallë. Kjo pësoi goditje pas vitit 1968, kohë kur shteti komunist filloi fushatën kundër fesë. Nga 12 kishat e dikurshme dy prej tyre arritën ti mbijetonin shkatërrimit falë sensibilizimit për vlerat arkitekturore, artistike dhe historike përmes punës së studiueses Puzanova dhe u shpallën trashëgimi kulturore në vitin 1963. Sot janë restauruar dhe dokumentojnë arkitekturën dhe pikturën murale të shek XIV-XVI. Dy manastiret u dëmtuan shumë duke u përdorur si magazina, disa kisha kanë mbetur vetëm rrënoja ndërsa disa të tjera janë rikonstruktuar nga e para. Shtëpitë me gurë por me komoditete dhe zbukurime si nga brenda e jashtë ishin tipike për boboshtarët që sillnin kulturën edhe nga vendet që kishin vizituar (një pjesë prej tyre u dogjën gjatë LIIB). Burimet dhe çezmat si elemente dekorative dhe funksionale të peizazhit mbajnë ende emrat e njerëzve që i kanë ndërtuar si burimi i Milovit, i Cifkës, i Turckës, i Greçkës, çezma e Padhamidhit, dhe burimi i Kokës. 

Nuk është rastësi që Boboshtica ka hedhur hapat e para në fushën e turizmit, qysh me ndryshimin e sistemit, përmes zhvillimit të strukturave të shërbimit të ushqimit dhe pijeve. Sot kjo ofertë është zgjeruar edhe në fushën e hotelerisë. Në Boboshticë funksionojnë 9 restorante të njohura për kulinarinë tradicionale dhe 6 hotele, të cilat përfaqësojnë një bazë të mirë për suportin e turizmin kulturor dhe turizmit bazuar në natyrë. Megjithëse qeveria shqiptare e ka përfshirë Boboshticën në projektin e 100 fshatrave, ende nuk ka një plan zhvillimi të mirëfilltë për të nxitur rigjallërimin e këtij vendbanimi. Një planifikim dhe studim i mirë do të ishte me vlerë të madhe për të ndërhyrë me sukses në nxitjen e turizmit pa dëmtuar vlerat ekzistuese. Asfaltim i një rruge të izoluar duket më shumë si një përpjekje për të treguar vullnet, por praktika ka treguar se pa planifikim të mirë, çdo ndërhyrje ka rrezikun e gabimit brenda saj. 

Rigjallërimi i vendbanimeve rurale, vjen edhe përmes evokimit të periudhave më të larta të organizimit të tyre, pasi kultura që mbart popullsia dhe menaxhimi tradicional i resurseve janë një burim i çmuar për planifikimin e projekteve të zhvillimit. Për të rigjallëruar jetën dhe ekonominë e tyre është e dobishme vlerësimi dhe tërheqja e të gjitha burimeve që mbart territorri. Në ditët e sotme, për arsye nga më të ndryshmet, format e kontributeve komunitare që përmendëm më lart janë dobësuar shumë. Filantropia është harruar si fenomen si nga njerëz të pasur e të sukseshëm brenda vendit ashtu edhe nga ata që vlera e ekzistencës dhe nostalgjisë mund ti risjellë në viset e të parëve. 

Shqipëria dhe fshatrat e saj kanë nevojë për përvojën dhe mësimet që vijnë nga vende me demokraci të zhvilluar. Nevoja më e madhe këtu ndihet në modelet e ruajtjes së mjedisit, në projekte të mira zhvillimi që lidhen me turizmin dhe në rizgjimin e kulturës së filantropisë në mbështetje të veprave publike, në ato fusha ku komunitetet nuk kanë aftësi investuese ndërsa shteti nuk u jep prioritet asnjëherë. Duket sikur forma të sofistikuara të korrupsionit dhe ryshfetit marrin atë pjesë të të ardhurave që individët e pasur, me dashuri do i dhuronin për vepra publike. Përballë të sotmes ku kanë humbur këto vlera ndriçon e kaluara e njerëzve të zakonshëm ose jo që filantropia dhe puna për përparimin e atdheut i ka bërë të mëdhenj dhe vendi ynë i mban në zemër e memorie. 

Dr. Ardiana MIÇI

Agim Baçi/

Në shumë shoqëri njerëzit kanë njohur gjithmonë më shumë fuqinë e ligjërimit se sa ligjin apo parimet kushtetuese. Ndaj dhe spastrimi etik i gjuhës i ka paraprirë zëvendësimit të përgjegjësisë morale në qeverisje me dredhi justifikuese, me qëllim që shoqëria të shkojë drejt reagimit emocional dhe të mos kërkojë llogaridhënie ndaj atyre që ka votur për qeverisjen. Edhe fushata me dymbëdhjetë pyetjet “derë më derë” që paralajmëroi kryeministri Rama nuk është veçse futja e qytetarëve shqiptarë në hullinë e hutimit dhe joshjes emocionale, duke kërkuar të besojnë se mendimi i tyre do të jetë busulla e qeverisjes. Por, a duhet që qytetarët të vendosin me përmes pyetësorëve për një projekt, si “Open Ballkan”, të cilin nuk mundet ta llogarisin me të gjitha pasojat e ardhshme? Fundja, qytetarët në përgjithësi mendojnë sot për sot, ndërkohë që politika është ajo që duhet të mendojë edhe për pas pesë, dhjetë apo edhe pesëdhjetë vitesh. Atëherë, si mundet që të fusësh qytetarët në një pyetje që tejkalon përditshmërine e tyre dhe përgatitjet e tyre ligjore e arsyetuese? Kjo metodologji e zgjedhur nga Rama prej kohësh ka qenë një tallje e hapur e qytetarëve, të cilët duke besuar se po pyeten realisht, rrezikojnë të mendojnë se po marrin pjesë në bashkëqeverisje. Por, si mund të gjykojnë qytetarët lidhur me vendimet që duhet të marrë drejtësia, kur dihet se shpallja fajtor apo jo është një proces që nuk mbështetet te emocionet por te faktet? Kjo do të thotë të shuash shtetin e së drejtës dhe të vësh qytetarët e tu përballë gjyqeve publike. Pra, një lloj politike komunikimi që nuk ndryshon aspak nga propaganda e kohës së diktaturës, në kohën e partisë shtet, ku qytetarëve u thuhej orë e çast se “Çfarë do populli bën partia!” Shumica e pyetjeve jo vetëm që ka dilema të mëdha mes moralit dhe ligjit, por si në rastin e integrimit në BE, apo në marrëdhëniet me fqinjët, kjo pyetje është edhe më tallëse, pasi i vë qytetarët në një lojë dashakeqe, duke i faturuar atyre vendime që nuk luhen as në Tiranë e as Shkup, e as në Beograd, por në Bruksel. Madje, jo në Brukselin burokratik, por në atë të zyrave të qeverive që kanë përgjegjësi përpara qytetarëve të tyre për atë që u kanë premtuar e jo për ide si të z. Rama që i shohin qytetarët si një masë përdoruese dëshirash. Në fakt, që në fillimet e hapave të tij politikë z. Rama ka tentuar të vendosë një diskurs tjetër të ligjërimit politik, ku ideja e mbështetjes mbi mendimin e qytetarëve ka qenë strategji më vete. Për këtë hap ai së pari ka tentuar, ashtu siç ka ndodhur thuajse me çdo ideologji tjetër, që të ndryshojë gjuhën, e përmes ndryshimit të gjuhës edhe të menduarit rrethe qeverisjes së tij. Sepse pa ndryshimin e etikës gjuhësore, çdo manipulim do ish i pamundur. “Për të ndryshuar mendimin, më parë duhet të ndryshosh gjuhën”, shprehet filozofi dhe gjuhëtari i famshëm amerikan Noam Çomski. Burgosja te gjuha ideologjike, si në rastin e këtij pyetësori, provon heqjen e përgjegjësive shtetërore dhe e vë kryeministrin Rama në rolin e “gurusë shpirtëror” dhe jo në rolin e njeriut që mban përgjegjësi për atë që ndodh në qeverisjen e tij lidhur me korrupsionin, shkeljet e ligjit, mosmbajtjen e premtimeve dhe me paaftësinë për t’u shërbyer qytetarëve. “Të thuash rrena me vetëdije dhe t’i besosh sinqerisht ato; të harrosh çdo fakt të pafavorshëm, dhe më pas, kur bëhet i nevojshëm, ta harrosh sërish – ta nxjerrësh nga harresa për aq sa ke nevojë. Të mohosh ekzistencën e së vërtetës objektive dhe gjatë gjithë kohës të kesh parasysh faktin e mohuar. E gjitha kjo është domosdoshmëri. Dhe kështu deri në pafundësi: me faktin se gënjeshtra është gjithnjë një hap përpara të vërtetës”, shkruan Oruelli në romanin aq shumë të diskutuar “1984”, ku pikërisht shpjegohet ky burg ligjërimi që tenton të prodhojë Rama përmes një duzine pyetjesh drejtuar publikut. Pas këtij pyetësori ai po tenton të ndërtojë një ligjërim publik të ngjyrosur me përgjigjet e qytetarëve, duke tenbtuar kështu t’i vërë qytetarët përballë një vetëfajësimi për gjithçka që do të ndodhë në të ardhmen. Nëse nuk refuzohet ky model nga qytetarët, llogaridhënia dhe zbatimi i ligjit nga qeveria do të mbeten thjesht një dëshirë për t’u varur në kornizë, por të pamundura për t’u aplikuar.

nga Pertefe Leka 

Teza e Diplomës se Dr. Martin Ivanaj mbrojtur në Universitetin Mbretëror të Romës (La Sapienza) me 1921, është një studim për ligjet zakonore në fiset e Shqipërisë së Veriut, Trieshi, Hoti dhe Gruda. 
Tezën e Dr. Martinit, e bëri të ditur vajza e tij, Drita Ivanaj, në një përkujtimore “Diaspora-djep i kujtesës” me kumtesën “My Father Patriot” (organizuar NYC, nga veprimtarja e mirënjohur, Shqipe Malushi dhe botuar në gazetën Illyria, Prill 1994 nga gazetari Isuf Hajrizi).
Vajza e vetme e Dr. Martinit, Drita Ivanaj, kur u kthye në Shqipëri pas viteve ‘90-të, iu përkushtue mbledhjes së dokumentacionit të familjes, të keqtrajtuara nga fashistët italianë më 1939, kur i bastisën shtëpinë, dhe më vonë, kur iu sekuestrua e gjithë pasuria nga shteti i diktaturës. 
Drita Ivanaj, e riatdhesuar pas 54 vitesh, kishte thurur ëndrra për Shqipërinë, gjatë mungesës së padëshiruar. Kur erdhi në Shqipëri, solli me vete projekte që i kishte menduar për t’i zbatuar pasi të rimerrte, çfarë trashëgonte, duke pasë me vete edhe aktin e trashëgimisë nga xhaxhai i saj, Mirashi.
E ngarkuar me shumë përgjegjësi për të evidentuar dy figura të ndritura të drejtësisë dhe arsimit shqiptar, dëshironte krijimin e një qendre kulturore nëpërmjet një Fondacioni me emrin “Martin e Mirash Ivanaj Institut” në Tiranë dhe Neë York, në shërbim të zhvillimit kulturor të rinisë shqiptare.
Për Dritën ishte një maratonë e gjatë lufte për të rimarrë pronësinë e ligjshme dhe njëkohësisht të ligjëronte nga ana juridike ngritjen e Fondacionit që e realizoi në vitin 1995.
Së pari, Drita u kujdes të sillte në Atdhe eshtrat e të jatit, që preheshin për 55 vjet në Turqi, që nga viti 1939, kur u larguan dy vëllezërit, Martin e Mirash. Me rivendosjen e tyre, në një vend të përbashkët, i përjetësoi me Epitafin në pllakën përkujtimore: “Në jetë dhe në vdekje sëbashku për Atdhe”. 
Lidhur me studimin shkencor të babait, ajo shkruan: “U deshën mjaft kërkime përgjat 7 dekadash, për të zbuluar tekstin ekzistues të Tezës në arkivat e Universitetit.” (La Sapienza).”

Martin Ivanaj – Doktor në Jurisprudencë 1921

Këtë e realizoi në fund të viteve 1990, pasi nëna e saj e kishte ruajtur me kujdes Diplomën origjinale të Dr. Martinit.
(për dijeni, Zonja e Dr. Martinit, Profesoresha Giuseppina Pogliotti – Ivanaj, me origjinë italiane, iu përshtat familjes shqiptare mrekullisht, duke krijuar një familje në harmoni sëbashku edhe me kunatin, Mirash. Ajo gëzonte respektin e të gjithëve, e quanin Mbretëreshë.
Vlen për t’u përmendur, veprimi tejpamës i Zonjës Ivanaj, kur fashistët e zbuan nga shtëpia, në atë moment të vështirë, mundi të merrte vetëm disa dokumente dhe flamurin shqiptar, që valonte në ballkonin e shtëpisë. Duke i ditur vlerat historike dhe simboliken e flamurit, e ruajti në udhëtimet e gjata Shqipëri, Itali, SH.B.A. E sot, Flamuri i familjes Ivanaj, i kthyer në Atdhe nga Drita, është vendosur në sallën kryesore të Fondacionit, si dekor, një ndër reliket më të çmuara të trashëguara nga familja)
Me punën e kujdesshme të Fondacionit M. & M. Ivanaj (ngritur mbi themelet e shtëpisë së vëllezërve Ivanaj) dhe të përkthyeses zonja Ilirjana Angoni, Teza 100 vjeçare 1921-2021, gjeti dritën e botimit në tri gjuhë, shqip, anglisht dhe origjinali në italisht, nga shtypshkronja “Maluka” Tetor 2021… 
Drita në parathënien e Librit, ka përshkruar historinë e familjes fisnore Ivanaj, që daton nga viti 1444, sipas pemës gjenealogjike të regjistruar nga i ati.
Në studimin shkencor, të Dr. Martinit, lidhur me kushtetutën e vjetër, janë të dallueshme vlerat juridike, historiografike, demografike, sociologjike, etnografike… (Dr.Martin Ivanaj, 1888-1940), me origjinë nga Bekaj e Triepshit; student i La Sapiencës për Drejtësi; Kryetar i Gjykatës së Kasacionit i shtetit shqiptar në vitet ‘30-të; kontribues në përmirësimin e legjislacionit shqiptar, si në kodin civil dhe penal, hartues i dy fjalorëve për juristët e rinj. Kishte pikëpamje republikane si mazzinian, ishte shkrimtar e publicist, disa prej shkrimeve, botuar në gazetën “Republika” me vëlla, Mirashin dhe Nikollë Ivanaj) 

Vëllezërit Mirash dhe Martin Ivanaj

Dr. Martini, për studimin shkencor shprehet: “Teza e paraqitur prej meje nuk është gjë tjetër veçse frut i vetë përvojave të mija”.
Autori nuk pretendon së në këte tezë të ketë përfshirë gjithë jetën e klaneve fisnore, por është kufizuar në disa dukuri sociale të trashëguara duke bërë ndonjë koment të domosdoshëm pasi “Kanuni i Lekës” nuk ka qenë një ligj i shkruar. 
Në Tezë, Autori ka përfshirë një dokument, ku janë përfshirë vërejtjet ndaj një Frati Shqiptar, i cili ishte përpjekur të grumbullonte këto zakone, të cilat i kishte botuar në revistën shqiptare “Hylli i Dritës” me 1914 .
Në atë shkrim Frati kishte lënë shënimin: “I lutemi çdo famulltari të klaneve Fisnore Shqiptare që t’i krahasojnë këto shënime një për një me ligjet e klanit fisnor të vet dhe të vejnë në dijeni për pasaktësitë dhe ndryshimet që mund të hasen…”
Kështu autori i Tezës, duke e studiuar në detaje përmbledhjen e ligjeve nga Frati, zbulon disa pasaktësi duke theksuar se nuk janë ato zakone në fuqi ndër klanet fisnore.
Origjina e Ivanajve nga Trieshi e bënte më të afërt autorin me njohjen e këtyre zakoneve. Dr. Martini kishte bindjen, siç e shkruan në studimin e tij, se elementët përbërës në Kanunin e Lekës, ishin të përmbledhura shkurt, dhe kishin ngjashmëri me ligjet e Dymbëdhjetë Tabelave (grup ligjesh të hartuara në vitin 451-450 para Krishtit në Romën e Lashtë. 
12 Tabelat formonin themelin e të Drejtës Romake për 1000 vjet, që kishin peshën e autoritetit në tërësinë e shërbimeve)
Dr. Martini, vërejtjet që i bëri shkrimit të Fratit, i ka shkruar dhe firmosur duke i përfshirë në Tezë, për tre institucionet kryesore: Kisha, Familja dhe Martesa. 
Vërejtjet që i bën Fratit, për disa rregulla të Kishës, sikur autoriteti kishtar merrte vendime për ndëshkime të rënda, për abuzuesit ndaj priftit a punonjësve të Kishës. Autori ndër të tjera sqaron se, në raste pakënaqësie a kundërshtie ndaj punonjësve të kishës, eprorët i transferonin punonjësit e tyre, për të evituar ndonjë konflikt, por kurrë të përdornin forcën, ndaj tyre, sepse feja kristiane, që mundi të depërtonte, ishte përshtatur më së miri zakoneve vendore të drejtësisë. 
Për institucionin e Martesës, ngjarja më e gëzueshme e familjes, Frati shkruante se shpenzimet e ceremonive, ishin të paracaktuara për të gjithë njësoj. Në sqarimin e Autorit, shpenzimet për martesat, bëheshin në vartësi të pasurisë dhe miqësisë, që kishte familja fisnore…
Për institucionin e Familjes, Autori, jep më shumë detaje; 
Frati shkruante: “Babai, kishte të drejtë të dënonte me goditje djalin e tij të pabindur, ose ta linte pa trashëgimi…” Duke e mohuar me bindje të plotë ekzistencën e një ligji të tillë, që pranonte këte mizori, Autori e argumenonte se kjo binte në kundërshtim me konceptin për nderin që kanë shqiptarët, lidhur me individët, që mbajnë armë që në moshën 15 vjeç. Ata me armët në brez, kurrë nuk e ulin veten të poshtërohen nga kushdoqoftë.
Në kundërshtim me Fratin, se djemtë që jetojnë së bashku me babain nuk mund të shkëputen… Autori i Tezës shkruan: “…bijtë mund të ndahen nga babai jo vetëm pas vdekjes tij, por edhe përpara duke marrë secili pjesën nga pasuritë e familjes, mundet edhe një i vetëm nga djemtë të kërkojë ndarjen, kur nuk ka dëshirë të jetojë në bashkësi, pavarësisht nëse është i martuar ose jo!” 
Në këte vështrim autori sjellë një risi kur shkruan: “Nëse zakonet nuk do të ishin modifikuar në këtë mënyrë, duke e kufizuar autoritetin e babait, jeta do të ishte e pamundur në këto male, në një shoqëri primitive, ku njerëzit kishin një koncept shumë të larta për lirinë personale…”
Lidhur me risinë që sjell Dr. Martini në modifikimin e ligjeve, kur po mbronte Tezën në Romë, më 1921, përkon me udhëtimin, në Malësi të Madhe, të shkrimtares amerikane, Rose Wilder Lane, e cila vinte si misionare e Kryqit Kuq. Ajo iu përkushtua këtij misioni, për të ndihmuar refugjatët kosovarë që ishin shpërngulur forcërisht nga dhuna serbe.
Ajo e kishte qëndrimin në Shkodër, ku ishte Komiteti i Mbrojtjes…
Shkrimtarja R. W. Lane, përshtypjet e udhëtimit në Veri të Shqipërisë, i përmblodhi në veprën “The Peaks of Shala” ku ndër të tjera, shkruante për një ngjarje, ku kishte qenë e pranishme në një familje fisnore. (çka vërteton risitë që solli Dr. Martini, në modifikimin e ligjeve.) 
Krerët e fisit të mbledhur në atë kuvend, po debatonin me nusen 21 vjeçare, të cilës serbët i kishin vrarë burrin. Ajo kërkonte të ndahej nga fisi dhe të vejnonte me dy fëmijët e saj, në shtëpinë që kishte ndërtuar me të shoqin, i cili e kishte shprehur qëndrimin e tij për të jetuar më vete.
Rose i shkroi fjalët e malësores “rebele”: “Këtë shtëpi e kam ndërtuar me burrin tim… këtu do të jetoj unë me dy fëmijët e mi… me këto duar e kam mbuluar çatinë…”
Krerët e fisit të ndodhur në befasi me qëndrimin e malësorës kurajoze, përballë gazetares së huaj, e pyetën Rose: Si veprohet në vendin tuaj? – Rose në vetvete e miratonte kërkesën e gruas guximtare, por siç shkruante: – “ishte jashtë fuqive të mija të interpretimit, që të flisja…”
Sipas ligjit fisnor, gruaja e ve kishte të drejtë të fliste në kuvend. Kërkesa e saj për të qëndruar më vete, ishte vendim i të shoqit, që kur filluan të ndërtonin shtëpinë së bashku, duke e konsideruar pronën e tyre. (Ky rast përputhet me interpretimin e Dr. Martinit, se djali mund të ndahej nga familja fisnore.)
I Pari i Fisit në atë kuvend, nuk mund të qëndronte indiferent pa e sqaruar misionaren amerikane për debatin. Ai duke iu përmbajtur ligjeve të vjetra, shpjegoi: “Në jetojmë të gjithë bashkë dhe askush nuk mund të thotë se kjo është shtëpia ime… kështu ka qenë edhe përpara se të vijnë Romanët…”
Megjithatë, Rose mendonte se kjo malësore e re nuk do të jetë kurrë e qetë deri sa të marri pronën e saj… Ky debat me krerët e fisit u bë pjesë e asaj filozofie për Rose, që mbronte me forcë pronën private dhe të drejtat e individit gjë që e frymëzoi Rose W. Lane për veprën madhore të saj “Zbulimi i Lirisë”.
Dr. Martini në këtë studim ka evidentue pozicionin dhe vlerësimin e gruas në jetën fisnore, duke cituar edhe disa studiues të huaj.
Sipas ligjeve zakonore, gruaja ishte e privuar nga e drejta e trashëgimisë. Autori e arsyeton se kjo e drejtë, nuk rridhte nga paaftësia e saj juridike, por nga vetë kushtetuta e klanit fisnor për të ruajtur bashkësinë dhe mosndarjen e pasurisë. Gruaja, nga ana tjetër, ishte fuqiplotë në administrimin e pasurisë brenda shtëpisë, në të gjitha drejtimet. Për këtë, Autori shpreh mendimin, se gruaja ishte objekt i një vlerësimi të madh, duke u mbështetur edhe në studiues të huaj.
V. Montegazza, me 1912, shkruante “…gruaja është e shenjtë dhe mund të përshkojë gjerë e gjatë gjithë Shqipërinë, pa pasur rrezik që t’i bien në qafë…”
Gopčevičh shkruante me 1914, “Malësorja nuk është e interesuar aspak për bukurinë e saj, por vetëm për fëmijët e saj…”
Nga Becker 1879-80 “Shqipëria dhe Shqiptarët”, “Gruaja është më e respektuar në Shqipëri se sa në vendet e qytetëruara… në malet shqiptare, mbrojtja më e mirë që mund të gjejë një udhëtar i huaj, është nga një grua, kur ajo merr përsipër që t’i shërbejë atij si udhërrëfyes… Brenda shtëpisë saj ajo është zonjë absolute dhe i mban me aq krenari çelsat në brezin e saj sa edhe burri mban armët dhe shpesh merr këshilla prej saj, madje edhe për çështje të vështira. Burri që do të vriste një grua do të ishte i çnderuar dhe do të dëbohej nga klani i tij fisnor…”
Dr. Martini në respektin për gruan, miratonte ligjin për martesat larg fisit deri në brezin e 9 dhe 10, “Jo martesa brenda Fisit, në nivelin e quajtur kushërinj, qofshin edhe të tretë dhe të katërt…”
Sipas këtij zakoni, nusja kërkohej në një fis tjetër, ku nuk kishte lidhje gjaku. Këte ligj, Dr. Martini e miratonte “për të ruajtur të pastër, të fortë dhe të qëndrueshme racën dhe mos tjetërsoheshin pasuritë që ata zotëronin…”
Këtë autori e quan “nen të mençur” duke i quajtur këto ligje, hyjnore, që ruheshin edhe më mirë në trashëgiminë e brezave. (mund të ilustrohet me Ciklin e Kreshnikëve… për martesën shumë larg fisit malësori i ri shprehet:
“Se gjithë vashat e Jutbinës, ku janë/ bash si motra qi po m’duken”)
Një tjetër vështrim tjetër për gruan nga autori është, kur gruaja heq dorë nga martesa duke marrë përsipër një mision më të madh të quajtur “Murgëneshë”, “Burrneshë”, “Virgjëreshë” (Murgëneshë dallohet nga misioni i Murgeshës) 
Ky institucion i moralshëm, sipas autorit, e kishte zanafillën në kohë shumë të lashta.
Ky intitucion i jep të drejtën vajzës, të trashëgojë pasuri, të bëjë marrëveshje, të jetë fuqiplotë në hartimin e marrëveshjeve prej saj, të ketë votën në kuvende, ndërsa në drejtim të gjakmarrjes, ajo mbetej grua, edhe pse mund të mbante edhe armë .
Ilustrimi më i përshtatshëm për këtë qëndrim të moralshëm është një personazh historik i njohur Tringë Smajlja, së cilës, At Fishta i ngriti lapidar ne veprën madhore “Lahuta e Malcisë”. Burrnesha si bëri betimin se do të ishte krah luftëtarëve (kur babanë ia syrgjynosën Turqit dhe vëllezërit mbeten në beteja të përgjakshme) veshi çakçirët, ngjeshi armët brezit dhe iu ngjit malit në kulmin e kryengritjes së vitit 1911, duke marrë pjesë në luftime direkte deri në majë të Deçiqit, si luftëtare e sprovuar. Heroina ishte aty, kur ngritën Flamurin e Skënderbeut me 6 Prill 1911. Gjithashtu ajo u dallua në pjesëmarrjen direkte në Kuvendin Historik të Gërçës 10-23 Qershor 1911. Ishte gruaja e parë që mori pjesë në një kuvend historik, duke u trajtuar si e barabartë me hartuesit e Memorandumit që kishte në themel Autonominë e Shqipërisë.
Ajo edhe pas 1912 vazhdoj me armë në dorë dhe të gjithë trashëgiminë e përdori për bamirësi në hapjen e shkollave shqipe, si një traditë e hershme, ku pranë çdo Kishe ndërtohej një shkollë shqipe… 
Në studimin e Dr. Martinit është me rëndësi paraqitja e periudhave historike nëpër të cilat ka kaluar populli Shqiptar i sulmuar ndër shekuj dhe i penguar të përfitojë nga arritjet e popujve të tjerë. Atëhere në këto kushte lind pyetja: Si kanë arritur të ruhen këto ligje të pashkruara!? Këtë Autori e shpjegon me ruajtjen e gjuhës shqipe që nga kohët prehistorike si gjuha ma e vjetër me bazë Indo-Europiane. Gjuha shqipe, sipas Autorit, nuk ka rrjedhur nga gjuhë të tjera dhe si e tillë ka ruajtur ligjet e trashëguara, që janë para Justinianit (Justiniani 482-565, lindur në Dardani, një fshat në jug të Nishit. Ndër Perandorët më të mëdhenj të perandorisë Romake e Bizantine, njeriu më i kulturuar i shekullit të vet, i cili hodhi themelet e të drejtës moderne, i quajtur “Kodi i Justinianit” që edhe sot studiohet në të drejtën Romake.)
Si kanë mundur të mbijetojnë ato ligje të pashkruara mijëra vjeçare pa pasur institucionet përkatëse fizike dhe që vepronin si institucione.
Në këtë administrim, Autori përmend Kuvendin, që kishte pushtetin sovran dhe mblidhesh dy herë në vit, në pranverë e në vjeshtë. Kuvendi ishte Asamblea e Përgjithshme e Popullit, që vendoste për luftën, për paqën, për marrëveshjet dhe kishte rregulla të forta disiplinore. 
Pleqësia, ishte institucioni më i lashtë i përbashkët në shumë klane fisnore, ku zgjidheshin krerët më të mençur dhe të vlerësuar i ngjashëm me Senatin Romak. Gjithë kjo administratë, me Prijësa, Kapedanë, Bajraktarë, Vojvodë… mblidheshin në natyrë, pranë kishave ose xhamive. Si shembull jep një vend ku mblidhej Pleqësia duke kujtuar vendin ku gjindet kisha e Shën Palit, që njihet “Kuvendi i Shën Palit”. I gjithë ky organizim ishte nevojë e imponuar ndër kohëra, nga jeta primitive, por edhe nga pozicioni gjeografik, për mbrojtjen nga një rrezik i jashtëm. 
Nga ky organizim, pasuritë materiale dhe shpirtërore të shqiptarit ishin të garantuara nga gjykata e klanit fisnor, nga Pleqësia. Por sipas autorit, kujdestar i vetëm i pasurive shpirtërore të shqiptarit ishte vetë Shqiptari, i takonte nderit të tij për t’i mbrojtur.
Ky koncept i shqiptarit ndryshonte nga ai që ekzistonte në kombet e tjera të qytetëruara: Sipas atyre ligjeve, “Ai që nuk është në gjendje të mbrojë nderin, është i padenjë të mbrojë emrin e tij…”
Kjo ishte arsyeja pse burri duhej të mbante armë, dhe pse duhej t’i nënshtrohej ligjit të hakmarrjes, kur i cënohej nderi, ose i vritej një i afërm i fisit, i gjakut tij.
Autori Tezës, për konceptin e ligjit të hakmarrjes, përmend disa studiues të huaj, A. Baldacci e Vico Mantegazza, të cilët e kishin quajtur këte ligj “zakon të trishtë”, pa analizuar mjedisin dhe shkakun e lejimit të këtij ligji.
Sipas Dr. Martinit, Hakmarrja i përket legjislacionit të Kanunit, në të drejtën e vet, duke e trajtuar fenomenin si pasojë. Sipas këtij legjislacioni, më parë duhet të njihen shkaqet që e provokojnë hakmarrjen.
Për këtë Autori, përmend ligjet në vendet e qytetëruara, ku vrasja ndëshkohesh me dënim kapital.
Ndërsa sipas Kanunit, institucioni kryesor zbatues i këtij ligji, ishte familja fisnore, Pleqësia, që funksiononte si Gjykatë e Lartë dhe ishin vetë anëtarët e familjes që merrnin vendimin, të cilat ishin më legjitime se sa gjykata e përbërë nga persona të huaj. 
Ata i merrnin vendimet duke e studiuar rastin me gjakftohtësi dhe secili duhej të ishte gjykatës i veprimeve të tij dhe të dallonte krimin nga ndëshkimi.
Nga ligji i hakmarrjes, gruaja ishte e përjashtuar, ajo ishte e vlerësuar në shtëpinë e vet edhe pse nuk trashëgonte pasuri, ajo ishte e lirë të dilte nga shtëpia, të udhëtonte e vetme e pakërcënuar, atë e mbronte ligji.
(Shembull për këtë mund të marrim një nga motrat e Dr. Martinit, e cila ishte e martuar në Malësinë e Mbishkodrës. Shkodranët e përmendnin me respekt rastin kur ajo zbriste shpesh në qytet, vinte e vetme, për të takuar vëllanë, Mirashin, asokohe drejtor i Gjimnazit të Shtetit. Kur i shihnin motër e vëlla duke shetitur në Pjacë, binte në sy Motra me xhubletën madhështore, krah vëllait, (personalitet i nderuar) duke ecur krenar, në qendrën e kulturës shqiptare, por duke sfiduar kështu fanatizmin, ku shumë gra nga dy religjionet, dilnin të mbuluara… 
Një vështrim më vete Dr. Martini ia ka kushtuar ndikimit që kanë pasur sadopak pushtuesit ndër kohra mbi këto ligje të vjetra. Në gjithë organizimin e emërtimeve në Kushtetutën e vjetër, pati ndonjë ndikim të huaj si Vojvoda, Gospodar, Giobari (gjobëvënësi). Nga mbizotërimi Serb, apo nga ndikimi turk si Bajraktar, Kapedan… Megjithatë pushtuesit nuk arritën t’i nënshtronin klanet fisnore të Shqipërisë veriore, dhe as t’iu impononin ligjet e tyre.
Këtë e vërteton dokumenti i Stefan Dushanit, i cili me 1349 nxori ligjin e parë, “Codex Stephan Dusan”, ku e shpallte veten si sundimtar (perandor) i Serbëve, Shqiptarëve…
Autori si njohës i këtij kodi, evidentoi nenin XXXIII të kësaj legjislature, që ndalonte të huajt, të vendoseshin në kullotat dhe fshatrat shqiptare. Një nen që sanksiononte autonominë e klaneve fisnore të Shqipërisë së Veriut… (për dijeni, dy vite mbas Tezës së Dr. Martinit, i vëllai, Mirashi, mbasi e kishte mbrojtur tezen e parë të Literaturës në La Sapienza, me 1923, mbrojti një Tezë tjetër të Laurës në Jurisprudencë me temë: Kodi i Stefan Dushanit shek, XIV…) 
Prof. Mirashi si erudit e poliglot e përktheu lënden nga sllavishtja e vjetër dhe pas një studimi analitik, shkencor, Teza origjinale doli e përkryer. Këtij studimi shkencor, të shkruar për herë të parë, siç e dëshmonte vetë Mirashi në letren që i dërgoi të vëllait në Korçë “Tesi asht mjaft i vështirë se e baj në një fushë në të cilën kurrkush nuk e ka punue…” 
Këtij studimi origjinal analitik-shkencor, i bëri jehonë gazeta e përditshme e Romës “Nuovo Paese” duke vlerësuar me nota të larta, studentin Shqiptar, Mirash Ivanaj!
Sipas Autorit, treva më tipike që ka ruajtur këto zakone të pandryshuara, është Shqipëria Veriore, të cilën e quante “Qendra e Ilirisë Klasike Fisnore” ku as legjionet romake, as hordhitë barbare Sllavo-turke nuk munden t’i dominonin.
Feja kristiane (katolike) ishte fuqia e vetme, që depërtoi, duke iu përshtatur më së miri dokeve dhe zakoneve vendore, qofshin edhe me elemente pagane duke u ruajtur ndaj prurjeve të huaja. (Ishte Perandori i Romës, me origjinë ilire, Kostandini i Madh 274-337, që toleroi krishtërimin në perandorinë e tij)
Këto ligje të përmbledhura, që kanë drejtuar jetën sociale në klanet fisnore të Shqipërisë së Veriut, janë të njohura si “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, shek. XV, (Pali, babai i Lekës kishte zotërimet e tij në rajonin e Dukagjinit)
Pyetja e Autorit – Pse këto klane fisnore të kenë jetuar pa ligje përpara shek. XV, kur nuk kanë pasë ndonjë ndryshim në jetën e tyre sociale që të përligjë një reformë të tillë!?
Ata që e pranonin “Kanunin e Lekës” të shek.15, si fillesë ishin studiues të huaj si E. Barbarich dhe A. Galanti, duke mohuar kushtetutën e vjetër 3000 vjeçare të një shoqërie luftarake.
Ndërsa disa autorë të tjerë kishin mendim tjetër se emri i Lekës rrjedh nga Aleksandri i Madh, i fiseve Ilire, dhe se këto ligje kishin shtrirje edhe në jug. Sipas tyre, këto ligje pagane nuk mund t’i bënte një Princ i vetëm, siç ishte Leka!
Mendimet e studiuesve të huaj, edhe pse të kundërta, argumentimi i Autorit të Tezës, është bindës, duke i paraqitur, si ligje Iliro-Shqiptare dhe pararomake. 
Autori për të vërtetuar se sa fuqi pati ruajtja e gjuhës shqipe në trashëgiminë e ligjeve fisnore, vë theksin në vendimet e Kongresit të Berlinit, që një pjesë të Malësisë, siç ishte Trieshi, ia aneksuan Malit të Zi. Banorët edhe pse i ndanë me kufij nuk e ndryshuan gjuhën mijëra vjeçare. (Ishte xhaxhai i Martinit e Mirashit, Lekë Ivanaj, të detyruar të jetonin të ndarë, bashkohesh në kuvende me shqiptarët, për të kundërshtuar ndaj padrejtësive, që i bëheshin popullit shqiptar. Ai ishte pjesëmarrës aktiv në “Lidhjen e Prizrenit” dhe në grupime të tjera. Për këtë aktivitet, gjeti edhe vdekjen nga armiqtë malazezë.
Një gjë që më tërhoqi vëmendjen në studimin e Dr. Martinit, ishte një paragraf titulluar: Statistika.
Demografia, megjithëse shkencë e re, është e përfshirë në Tezën e Dr. Martinit, për të vërtetuar se në lëvizjet e banorëve, nga një vend në tjetrin, kudo që shkuan, ruajtën etninë, gjuhën dhe ligjet fisnore. 
Ndër këto lëvizje është përmendur edhe Pali, babai i Lekë Dukagjinit, i cili u vendos në Mirëditë pas vërshimi turk, me statusin social-ekonomik, që kishte në vendin e vet.
Atje, djali i tij Leka, përmblodhi ligjet e pashkruara dhe u bë i njohur me veprën “Kanuni i Lekë Dukagjinit. (në këte lëvizje njerëzish, vlen për t’u përmendur edhe babai i Dr. Martinit, Doda, i cili si armik i betuar i pushtesve, ishte dënuar dy herë me vdekje nga qeveria turke, për pasojë iu shkatërrue pasuria. Djemtë e tij që provuan varfërinë, por me dëshirën për të studiuar në shkolla të larta,e realizuan qëllimin duke punuar njëkohësisht, gjatë studimeve që dijet e tyre t’i venin në shërbim të popullit shqiptar.)
Për këtë Autori jep një informacion duke e paraqitur grafikisht shpërndarjen e popullsisë sipas klaneve, duke krahasuar regjistrimet e studiuesve të huaj, Baldacci, Barbarich, Gopsecevich, të cilët kishin pasqyruar në shifra shpërndarjen e popullsisë në katolikë e muslimanë, për Hot-Grudë-Triesh.
Me një kalkulim të thjeshtë nga shifrat krahasuese, Autori, kishte nxjerrë një mesatare të përafërt. (Kjo i interesonte për të vërtetue se edhe në popullsinë e konvertuar në një tjetër religjion, ligjet fisnore, si normë juridike, nuk ishin ndryshuar…)
Nga kjo rezultonte se: Në Triesh ishin të regjistruar 150 familje me 1500 banorë, të gjithë katolikë, ku shtriheshin në një sipërfaqe me 30 km2… Në Grudë, 400 familje me 4200 banorë në sip. 70 km2, nga këta 2000 katolikë dhe 2200 muslimanë. Hoti me 600 familje me 9500 banorë në një sipërfaqe 120 km2. Nga këta 9440 katolikë dhe 60 muslimanë .Mesatarja e popullsisë për tri krahinat ishte 67 banorë për km2. 
Në ndarjen administrative sipas klaneve, Autori ka evidentue: 40 klanet në Hot-Grudë-Triesh, duke i quajtur, klane të pavarur.
Ndërsa për 5 klanet fisnore të Mirëditës, (ka një risi të rëndësishme), i ka përmbledhur në një Konfederatë. Në këtë administrim të ri, ishin shkrirë postet e klanit fisnor, duke krijuar një post drejtues me Princin suprem, Kapidanin, i cili kishte pushtet administrativ dhe ekzekutiv, por jo legjislativ, duke ruajtur kështu, Pleqësinë, si institucionin më të lartë të përbashkët… 
Këto fakte janë të detajuara në studimin e Autorit duke dhënë gjithë administrimin sipas legjislaturës së Kushtetutës së vjetër.
Ky studim shkencor, mendoj se është me vlerë për demografët e sociologët, e sidomos për albanologët dhe studentët e jurisprudencës, që studiojnë kodet e vjetra, për të bërë krahasimin. Për sa i përket emërtimeve, Autori ka dhënë spjegime të veçanta, për etimologjinë e fjalëve, në shërbim të risisë: “përmirësimi i ligjeve, sipas etapave të ndryshme të historisë.” (marrë nga përkthimi shqip) 
Teza 100 vjeçare dhe shumë studime të tjera të Dr. Martinit, për përmirësimin e Kodit Civil dhe Kodit Penal, gjatë ushtrimit të profesionit, në shërbim të drejtësisë shqiptare, janë me vlerë për juristët e rinj dhe studiuesit e Kodeve të Vjetra.
Këto ligje zakonore të Shqipërisë së Veriut Hot, Grudë, Triesh, Dr. Martini i ka trajtuar nga ana juridike, siç e thekson ai vetë “frut i përvojave të mija…”.
Ndërsa bashkëkohësi i tij Patër Anton Harapi, këto ligje i ka dokumentuar me ngjarje dhe personazhe realë, në kryevepren “Andrra e Pretashit”. Padër Antoni, si misionar, i ka jetuar, zbatuar dhe dokumentuar, Kodet e Malësisë, po në këto zona Hot, Grudë, Triepsh. (shqiptim i P. Anton Harapi)
Dr. Martini dhe Patër Antoni kanë një vitlindje me 1888, por edhe pse ndryshon vendlindja e tyre, Dr. Martini malësor buzë ujërave të Cemit e Patër Antoni shirokas, buzë Liqenit të Shkodrës, të dy si edhe shumë të tjerë e lartësuan Kanunin, ku disa ligje Dr. Martini i quante hyjnore; ndërsa Patër Antoni, duke i qëndruar korrekt Kanunit, me qartësi mendimi dhe shpirtit human i aktivizoi ato ligje, në emën të nderit dhe lirisë, duke i mobilizuar dhe drejtuar burrat e Malësisë në çështjen e bashkimit me shtetin amë. (Kujto memorandumet, peticionet… Demostratat e vitit 1918, në Shkodër të organizuara prej tij)
Me rëndësi për Dr. Martinin, ishte trashëgimia e ligjeve 3000 vjeçare, që ishin ruajtur vetëm prej gjuhës shqipe. Po këtë gjuhë të vjetër e gjejmë të pastër tek personazhet realë në veprën “Andrra e Pretashit”. Aty ku, Gurra Popullore, e pashterrshme, rrjedh natyrshëm në biseda e kuvende, me fjalë të urta, e shprehje të bukura popullore, me poezi si në Ciklin e Kreshnikëve, duke ngritur lart vitytet e bukura të shqiptarëve me të cilat siç thotë autori “Do ta ngrehim madhninë e kombit tonë…” 
Në një mendim janë dy autorët (Dr. Martini dhe Patër Antoni) për ligjin e Hakmarrjes. Në tezën e Dr. Martinit, hakmarrja, si nen i legjislacionit të Kanunit, është dhënë në të drejtën e vet, duke e trajtuar fenomenin si pasojë dhe Institucionin kryesor zbatues, “Familjen Fisnore” që vepronte si “Gjykatë e Lartë” ku secili anëtar ishte gjykatës i veprimeve të tij.
Këtij ligji, Autor i Tezës, i ka bashkëngjitur edhe Faljen, si normë juridike shumë e lashtë dhe si institucion me rëndësi të veçantë që e lartësonte dhe e fisnikëronte malësorin. Me të drejtë, ky ligj, ishte shumë efektiv për kulturën juridike e sociale dhe etikën, në një shoqëri primitive, aq shumë i domosdoshëm edhe për shoqërinë tonë sot. 
Patër Antoni, si njohës në themel i ligjit të hakmarrjes, e dokumentoi ngjarjen e jetuar në veprën ‘“Andrra e Pretashit”, ku dha kontributin njerëzor e shpirtëror duke i dhënë përparësi një zakoni të lashtë fisnor Pajtimit. Si gojëtar i paqtë dhe mendimtar i kthjellët, At Antoni e drejtonte biseden në kuvend, duke i prekur burrat në virtytet që trashëgonin dhe në ligjet që i zbatonin. 
Preludi i veprës zë fill me një andërr, që u shndërrua në një realitet të prekshëm duke përjetësuar në një memorial të lavdishëm virtytet e larta shqiptare, “kishte pasë kenë profeci, të cilën e prita edhe e pa’sh të vërtetueme” P. Anton Harapi.
Nëpërmjet këtij dokumenti, për doket e banorve të Cemit u tregoi brezave “fisnikin’ e madhninë” shpirtërore të shqiptarit. Tregimtari ishte vetë Autori që luajti rolin kryesor, në ndërmjetësimin e dy fiseve në armiqësi, duke realizuar pajtimin si mision humanitar, si një bamirësi dhe Faljen, si normë juridike dhe morale.
Me fjalë zemre, arriti të ulë në një sofër, bukëdhanësit e Triepshit, me të urtët e Grudës: “Kjoshi faqebardhë more Triepsh, Zoti ua mbajtë nderën e burrninë, Ata i pastë Zoti në Lumni, e ne na shtiftë dashtninë e vllaznimin.
Pirolla (i lumtë) i kjoftë edhe Grudës, se tue ma shikjue fjalën e hatrin, ka lanë nderë e i ka zbardhë faqen vetit, kjoshi, pleqnoshi të dyja palët . 
Për të mirë u piftë sot e mbrapa në këte truell e ndër të dy bajrakët…”
Patër Antoni e njihte mirë filozofinë dhe kulturën e Malësorit. Si psikolog e sociolog i vërtetë e kultivonte këtë mendësi mijëra vjeçare, si një filozofi humaniste, që duke i bërë të vetëdijshëm burrat për vendimet, çlironte energji pozitive, duke i dhënë fiseve një produkt të çmuar për vazhdimësi, duke ua përmendur atyre vlerat: “Hoti asht i përmendun për gisht (pushkë) e trimni, Gruda për urti, Triepshi për bukëdhanës…”
Patër Antoni, si luftëtar i vendosur i bashkimit kombëtar u bë udhërrëfyes për malësorët, duke vënë gjithë dituritë e tij, politike, juridike e diplomatike për “me i ngjitë” këto troje me trungun amë, duke parë një dritë në 14 pikat e Wilson-it.
Oratoria dhe forca e fjalës e Patër Antonit në kuvend peshonte rëndë. 
“Na kndej Cemit na përket me luejtë për së gjalli, me dalë e me lypë Shqipninë… se po mbet Shqipnia, Shqipni s’ka si ban pa këta bajrakë të parë, Hot e Grudë e Triepsh…” f. 25
“Ai i pari i Amerikës paska qitë e lypë 14 pika, kur thotë edhe, se kush asht nji gjuhë do të rrijë mënja… e thom se edhe këta bajraktarët tanë do të vijë dita të njiten me Shqipni” f. 26
Malësorët iu përgjigjen menjiherë thirrjes së Patër Antonit. Ata demostruan në Shkodër me 1918, me thirrjet “Hot e Grudë janë betue// Pa gjak malet mos me i lshue//”
Si rrjedhojë u hartua Peticioni (me ndihmën edhe të Fishtës e Gurakuqit) nga 200 pjesëmarrës prej tre Bajrakëve, Paria e tyre firmosi peticionin që ia drejtuan Konferencës së Paqes në Paris dhe ministrave të jashtëm, të fuqive të mëdha (Sh.B.A, Angli, Francë, Itali)
Pasqyrimi i këtij dokumentacioni me persona realë… për çështjet politike e patriotike, i kanë dhënë veprës “Andrra e Pretashit” një tjetër dimension duke zgjeruar kërkesat tek fuqitë e mëdha për zgjidhjen e çështjes kombëtare.
“Kishim ngrehë në Shkodër nji farë Bashkije të përkohëshme me flamur të Shqipnisë, për Hot, Grudë, Triepsh, në shpënesë, se me zbatimin e 14 pikave të Wilson-it mbas parimit të njinis së gjuhës… me dëshmue shqiptarët për Hot, Grudë e Triepsh…”
Këtë frymë shprese pro amerikane, që përhapi Patër Anton Harapi dhe patriotët e tjerë për bashkimin e natyrshëm të Shqipërisë është edhe sot në vëmendjen e gjithë shqiptarëve, ndaj këtij Aleati të Madh, për të realizuar “Andrrën Shekullore” gjithëkombëtare.

-Në Prishtinë para 31 viteve, me datë 18 Janar 1991, nisi të dalë gazeta “Bujku”, gazetë e rezistencës, e lëvizjes e luftës për liri e pavarësi, isha themeluesi-kryeredaktori i parë, e nxirrnim gazetarët e punëtorët e tjerë të gazetës tradicionale të Kosovës Rilindja, të ndaluar nga Serbia okupatore. Në ballinë emri i gazetës “Bujku” shkruhej me shkronja të vogla nën një B të madhe logo. Ishte si Gazeta B, që zëvendësonte Gazetën A – Rilindjen, sfidonte ndalimin…/

-“Me emrin ‘Bujku’, këtu dhjetë vite ka mbajur të gjallë informimin e brendshëm në Kosovë”, e vlerësonte  gazetën e rezistencës Presidenti historik i Kosovës, Dr. Ibrahim Rugova në funddhjetorin 2002 në Rezidencën Presidenciale në Prishtinë në pritjen që më bëri si kryeredaktor i gazetës Rilindja, me ç’rast më dha edhe një intervistë ekskluzive…/

Gazeta DIELLI nga korrespondenti në Kosovë Behlul JASHARI

PRISHTINË, 17 Janar 2022/ Para 31 viteve, me datë 18 Janar 1991,  në Prishtinë nisi të dalë gazeta e përditshme “Bujku”, kryeredaktori i parë-themelues i së cilës isha,  e cila ishte gazetë e rezistencës, pjesë e lëvizjes gjithëpopullore të shqiptarëve në Kosovë për liri, pavarësi e demokraci, gazetë e parë e pavarur kosovare, me orientim e përcaktim të fuqishëm properëndimor, euroatlantik, të cilën me guxim dhe sakrifica, me standarde profesionale, e nxorëm gazetarët dhe punonjësit e tjerë të gazetës Rilindja të ndaluar nga Serbia okupatore.

Ishte 17 Janari 1991. Për ridaljen një herë në javë të revistës “Bujku”, ku do botoheshin edhe lajme dite, kishin dalë disa ide e propozime, edhe për fizionomi, edhe për kryeredaktor, por jo ndonjë zgjedhje e pranim detyre dhe po përfundonte mbledhja në lokalet e gazetës tradicionale Rilindja, të përditshmes së vetme në gjuhën shqipe në Kosovë, e cila që nga 7 Korriku i vitit 1990 ishte ndaluar e mbyllur me dhunë nga regjimi okupues i Beogradit.

Mora ushtrimin e detyrës së kryeredaktorit, kisha idenë dhe shkasin për ta nxjerrim “Bujkun”, jo si revistë, por si gazetë dhe të përditëshme “përkohësisht”.
Atë ditë kishte nisë lufta në Gjirin Persek, për të cilën Presidenti Amerikan Xhorxh Bush i drejtohej kombit, me një deklaratë të cilën gazeta e botoi në ballinë me titull “Tërheqje pas fitores”…Edhe me këtë shkas, shkruajta “Fjalën e Redaksisë” me titull “Përsëri ‘Bujku’…”, për faqen e parë të gazetës, ku theksoja se del si “gazetë e përkohëshme…edhe për shkak të nevojës që edhe lexuesit shqiptarë në Kosovë, në mungesë të gazetës së përditëshme, të kenë informacione sa më të gjera e me kohë në gjuhën shqipe për ngjarjen… fillimin e Luftës në Gjirin Persik. Për këtë shkak edhe me fizionomi e edhe me përmbajtje ky numër është i jashtëzakonshëm”.
Me përmbajtje të ngjashme, se nga e nesërmja do dalë një gazetë në terrin informativ të Kosovës shkruajta një letër për ta njoftuar Ambasadën e Shteteve të Bashkuara të Amerikës në Beograd, pasi kontaktova me Ambasadën e Shqipërisë dhe ua dërgova atyre me telefax që ta përcjellnin. Ajo letër sigurisht do të ketë gjetur mbështetje për ne, pasi edhe vazhdoi të dalë gazeta, në ballinën e së cilës “Bujku” shkruhej me shkronja të vogla nën një B të madhe logo. Ishte si Gazeta B, që zëvendësonte Gazetën A – Rilindjen…

“Bujku” ishte një revistë e përdymuajëshme që trajtonte kryesisht tema nga bujqësia, e që nuk kishte dalë fare një kohë, dhe duke e marrë atë emër nisi gazeta e përditshme, e paregjistruar te autoritetet okupatore serbe.

Gazeta “Bujku”, me të cilën nisëm e themeluam  edhe bashkëpunimet e para të medias Prishtinë-Tiranë, në numrin e parë në ballinë theksonte “proceset demokratike në Shqipëri” mbi titullin “Zgjedhjet u shtynë për 31 Mars”. Në ambientet e kësaj gazete u bë edhe zyra e parë e korrespondenturës në Kosovë të Agjencisë Shtetërore Zyrtarë të Lajmeve të Shqipërisë – Agjencisë Telegrafike Shqiptare, prej nga me lidhje telexi, e vetmja e mundëshme atëherë nga Kosova në Shqipëri, nisa raportimet nga  dita e 24 Majit 1992 e zgjedhjeve të para pluraliste parlamentare e presidenciale në Kosovë, në rrethana të rënda të okupimit  e të mbylljes së dhunëshme edhe të mediave kosovare në gjuhën shqipe. Zyra e telexit në ambientet e gazetës “Bujku” në Pallatin Rilinda – zyrë e Agjencisë Telegrafike Shqiptare u bë edhe si një përfaqësi e parë e Shqipërisë në Kosovë, prej nga bëheshin edhe komunikime tjera Prishtinë-Tiranë.

Në numrin e parë të gazetës “Bujku”, e cila u botua me tirazh të madh prej mëse 50 mijë ekzemplarësh, që e shfletoj edhe sot, shkrime të tjera nga Shqipëria ishin për tre këngëtare të Festivalit të Këngës në Radio-Televizionin Shqiptar, Irma Libohova, Morena Reka e Redina Tili, si dhe reportazhi “Tirana e trishtuar”, në faqet e mesme, ku botohej edhe “Kalendari historik”, që  përkujtonte arritjen në qytetin e Lidhjes Shqiptare, në Prizren, në Dhjetor të vitit 1880, të Abdyl Frashërit…

E shkrimet për Kosovën e okupuar nga regjimi ushtarako-policor i Beogradit ishin raportime për masa të dhunëshme, për dëbimin e shqiptarëve nga institucionet, nga puna, për shkatërrimin e sitemit arsimor në gjuhën shqipe, për dhunën edhe kundër kulturës shqiptare, për burgosjet e keqtrajtimet nëpër qytete e fshatra, për vrasjet e ushtarëve shqiptarë në armatën jugosllave, protestat e indinjatën e thellë…

Gazeta e përditshme “Bujku” doli deri në prag të 1999-tës, të një viti tjetër të ri të luftës që po zhvillohej në Kosovë, derisa u dëbua me dhunë nga Pallati i Rilindjes nga administrata dhe forcat okupatore serbe.

Por, përsëri, gazetarët dhe punonjësit e tjerë të Rilindjes nuk u ndalën, në muajt e parë të vitit 1999, gjithnjë në kushtet e luftës, rikthyen dhe nxorën gazetën e përditshme me emrin Rilindja në Prishtinë,  duke punar nëpër shtëpitë e tyre, dhe në këto rrethana përkundër rreziqeve të mëdha gazeta doli derisa gazetarët dhe punonësit e saj u dëbuan bashkë me popullin edhe nga shtëpitë e tyre dhe nga Kosova.

Ekipi i gazetës Rilindja hyri në Kosovë me tanket e para të NATO-s në 12 Qershorin historik 1999, dhe të nesërmen u shpërnda në Prishtinë dhe në zona të tjera, ku po ndodhte liria, gazeta numër special e botuar në Shkup.
Ashtu siç kisha raportuar për Agjencinë Shtetërore Zyrtare të Lajmeve të Shqipërisë – Agjencinë Telegrafike Shqiptare një ditë më parë herët në mëngjes nga kolona e tankeve të para të forcës ushtarake më të madhe planetare, në faqen e parë të Rilindjes në kryetitull shkruhej: “Dje në orën 5.17 Trupat e NATO-s hynë në Kosovë”. Në Kosovën e lirë me popullin u kthye edhe gazeta Rilindja, që nuk  u ndal edhe kur u ndalua… Gazeta “Bujku” sfidoi ndalimin…

Gazeta tradicionale e historike e Kosovës Rilindja ka nisë të dalë në Prizren para 77 viteve, në 12 Shkurt 1945, në frymën e Konferencës së Bujanit e me angazhimin e intelektualëve më të shquar të asaj kohe, me shkronja shqipe prej plumbi që u sollën me arka nga Tirana…

“Me emrin ‘Bujku’, këtu dhjetë vite ka mbajur të gjallë informimin e brendshëm në Kosovë”, e vlerësonte  gazetën e rezistencës Presidenti historik i Kosovës, Dr. Ibrahim Rugova në funddhjetorin 2002 në Rezidencën Presidenciale në Prishtinë në pritjen që më bëri si kryeredaktor i gazetës tradicionale të Kosovës Rilindja, me ç’rast më dha edhe një intervistë ekskluzive.

Në intervistë, i pyetur se si e shihte të ardhmen, zgjidhjen e çështjes shqiptare, Presidenti Rugova mes tjerash theksonte: Kosova e pavarur, shtet i njohur, i integruar në Bashklimin Evropian, në NATO dhe në miqësi të përhershme me Shtetet e Bashkuara të Amerikës, që është një vend që i pari është interesuar për ne dhe na ka ndihmuar, dhe që na ndihmon vazhdimisht.

Gazeta Rilindja – botim special në ditën e 31 Dhjetorit 2002  për festën e Vitit të Ri 2003 intervistën ekskluzive me Presidentin historik të Kosovës, Dr. Ibrahim Rugova,  e botoi në pesë faqe – 1,2,3,4 dhe 5, duke nisur me kryetitullin në ballinë “Kosova e pavarur në NATO e në BE dhe në miqësi të përhershme me SHBA”. 

Derisa zhvillonim intervistën Presidenti Rugova në Rezidencën Presidenciale në lagjen Velania të Prishtinës kishte në tavolinë dhe mbante në duar gazetën tradicionale e historike shqiptare të Kosovës Rilindja që kishte kryetitull “Kosova për herë të parë feston 28 Nëntorin me institucionet e saja të njohura ndërkombëtarisht”.

Ishte ajo gazeta Rilindja që në jubileun e 90 vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë, në 28 Nëntor 2002, doli me botim special festiv, siç theksonte në ballinë, me shkrime të autorëve dhe personaliteteve të shquara nga gjithë bota shqiptare, ndërsa u shpërnda në të gjitha trojet etnike shqiptare – në Kosovë, Shqipëri, Maqedoni, Luginë të Preshevës, Ulqin e lokalitete tjera në Mal të Zi…