Prof. Dr. Musa AHMETI

Center for Albanian Studies, Budapest

VIJON NGA NUMRI I KALUAR…

Vlera dhe rëndësia 

Dorëshkrimi “Statuta et ordinationes capituli ecclesiae Cathedralis Drivastensis” është tepër i rrallë dhe unik, sepse përmban kapitujt e një katedraleje, respektivisht ato të Katedrales së Drishtit. Si i tillë, pra si statut katedraleje, ai është i vetmi që është zbuluar deri më sot në qytetet e bregdetit Adriatik, dhe për këtë arsye ka një vlerë të jashtëzakonshme për historinë e krishterimit, në aspektin e një ndërthurje ideale të jetës shekullare me atë fetare në  një aparat të tillë normativ.

Krahas Këshillit të Madh, i cili kishte autoritetin ekskluziv për të ngritur qytetarët e thjeshtë në sërën e fisnikërisë, edhe katedralja kishte një peshë mjaft të madhe për të shtuar numrin e fisnikëve, sepse nëpërmjet zgjedhjes kanonike në radhët e larta të institucioneve fetare mund të vinin edhe njerëz të thjeshtë që pastaj shndërroheshin në fisnikë. Kjo ishte një ndër arsyet kryesore se përse në territoret shqiptare kishte shumë që vendosnin të bëheshin klerikë, për të shërbyer pastaj në funksione të rëndësishme fetare në gjithë Dalmacinë e më gjerë deri në Hungari, ku ata automatikisht pranoheshin në radhët e fisnikërisë së lartë vendase.

Krahas ipeshkëve, katedralet e qytetit, shpesh të ndara në shumë kolegjiume, ishin një faktor tjetër shumë i rëndësishëm i pushtetit. Komuna e Drishtit administrohej në mënyrë të mirëfilltë nga ata. Kanonikët e katedrales ushtronin detyra qytetare si atë të noterit dhe të mbledhësit të taksave. Ata shkonin edhe si të dërguar të bashkëqytetarëve të tyre jashtë vendit me funksione diplomatike. Nga këto të fundit, për t’u përmendur janë rastet e Gjon, Ndre dhe Pal Gazulit, Martin Muzakës, Pal Engjëllit, Gjergj Pelinit, Paganinos, Andrea Sumës që në kohën e Skënderbeut shërbenin edhe si ambasadorë. 

Me zgjedhjen e ipeshkëve ata kishin ndikim të drejtpërdrejtë në politikë. Nëpërmjet rikonfirmimit dhe zyrtarizimit që u bëhej rregullave antike, pasi ato u plotësuan dhe iu përshtatën rrethanave të reja politike, ekonomike dhe zhvillimeve të përgjithshme sociale, statutet e katedrales së Drishtit të vitit 1468 u përgjigjeshin më mirë këtyre nevojave organizative dhe administrative. 

Statutet e qyteteve-komuna dhe të katedraleve shqiptare janë një dëshmi që vërtetojnë edhe një herë ekzistencën e qyteteve-komuna shqiptare, të botës qytetare në kompleksin mesdhetar, zhvillimin e tyre dhe ngjashmëritë me qytetet-komunat e tjera të Evropës si dhe zhvillimin e të drejtës kanonike kishtare, e cila ishte mjaft specifike sepse ruante në vetvete rregullat zyrtare të kishës duke i përshtatur ato sipas të drejtës dhe traditës vendëse. 

Qytetet-komuna me komunitetet e tyre janë ndër manifestimet më të suksesshme të zhvillimit të Evropës mesjetare. Këto forma të jetës dhe kulturës qytetare u krijuan përgjatë brigjeve të Adriatikut. Rregullimi i jetës sociale brenda komunës, por edhe marrëdhëniet e komunës me botën tjetër përreth saj janë disa nga proceset që kanë sjellë deri te zhvillimet e hovshme të këtyre njësive të vogla administrative, por të rëndësishme për njohjen dhe kuptimin e drejte të zhvillimit të mesjetës përgjatë brigjeve të Adriatikut. Fillimi i rregullimit të marrëdhënieve shoqërore përmes Statuteve mendohet si fillimi i krijimit të shoqërive të reja komunale si pasojë e zhvillimeve të përgjithshme të shoqërisë mesjetare të kohës.

Debati për Statutet e qyteteve-komuna bregdetare në përgjithësi dhe atyre shqiptare në veçanti, është njëkohësisht edhe debat për fillimin e njohjes së historisë së të drejtës së kodifikuar zyrtare në territoret e sotme shqiptare. Këto statute mesjetare në përgjithësi janë shumë më të gjëra dhe të detajuara se sa statutet e sotme, dhe një gjë e tillë pamundëson krahasimet e mundshme të këtyre statuteve të krijuara në kohë të ndryshme, por në hapësirë territoriale të njëjtë. Me statutet e qyteteve-komuna mesjetare janë rregulluar pothuajse të gjitha marrëdhëniet juridike relevante, me përjashtim të atyre që kishin të bënin me të drejtën zakonore, e cila ishte me ndikim të fortë edhe në këto qytete-komuna, por veçanërisht në hinterland. Megjithatë duhet theksuar se e drejta zakonore vendore që rregullonte marrëdhëniet brenda-komunitare shpesh shërbenin si pikënisje për statute të reja, sepse ato rregulla aplikoheshin në jetën e përditshme, por kishte edhe raste, kur këto rregulla, liheshin anash qëllimisht për shkak se konsideroheshin si të panevojshme ose edhe pengese për zhvillime të reja ekonomike, tregtare dhe kulturore. 

Historikisht, numri më i madh i statuteve të qytet-komunave, është i njohur në brigjet e Adriatikut pas ndikimit të madh venedikas në këto territore, i cili u manifestua si në jetën politike e ekonomike ashtu edhe në atë kulturore, sociale e fetare. Faktikisht ne shqiptarët, sot kemi në duar vetëm dy Statute, atë Shkodrës dhe këtë që botojmë ne, të Katedrales së Qytetit të Drishtit, edhe pse është i njohur fakti se në dorëshkrimet e Milan Šufflay-t që ruhen në Arkivin Shtetëror Kroat në Zagreb, gjenden dorëshkrime komplete ose fragmentare të disa statuteve të qyteteve-komuna shqiptare, të cilat nuk janë botuar deri me sot. Në këto dorëshkrime të pabotuara të Milan Šufflay-t, gjenden të dhëna me shumë interes, të cilat pothuajse çdo herë janë të mbështetura në burime arkivore, të shoqëruara me literaturë të bollshme, por dhe me studime dhe komente të shumta nga vetë Šufflay. 

Edhe studimet e botuara janë me interes të veçantë. Milan Šufflay, në studimin e tij “Kulturne struje na srednovječnon Jadranu” të botuar në vitin 1923, e ribotuar në vitin 1999, shprehimisht shkruan: “Ka gjurmë të sigurta, të Statuteve të Tivarit, Ulqinit, dhe Durrësit, ndërsa na është ruajtur Statuti i qytetit të Drishtit, i cili në shekullin e XIV, ishte nën jurisdikcionin e ipeshkvit. Këto statute, pra edhe ai tre gjuhësh, greqisht, latinisht e shqip, i Durrësit, janë shkruar gjithashtu latinisht.”

KODIKU ASHB 1167 I LAURENZIANËS SË FIRENCËS

Në plejadën e figurave të shquara të humanistëve shqiptarë, të shekujve XV-të dhe XVI-të, bën pjesë edhe kryeipeshkvi Pal Ëngjëlli nga familja e njohur e Ëngjëllorëve të Drishtit. Kjo familje shqiptare e njohur dhe patriote luajti një rol me rëndësi në mesjetën shqiptare e sidomos në periudhën e Skënderbeut. Kishte lidhje të ngushta me familjet kryesore princërore shqiptare të kohës, ngase ishte edhe vetë me origjinë fisnike.

Ndër të tjera si intelektual, Pal Engjëlli është i njohur sepse prej tij kemi të shkruar në gjuhën shqipe “Formulën e Pagëzimit”, nga viti 1462. 

Që nga viti 1915, kur N. Jorga, për herë të parë e bëri publik lajmin për zbulimin e Kodikut të Pal Engjëllit, nga Bilbioteka Laurenziane e Firencës, është shkruar e debatuar shumë për të. Si informacion gjindet në të gjitha tekstet e Historisë së Letersisë, Historisë së Popullit Shqiptar, në monografi të specializuara, në botime të veçanta të Akademive e Instituteve të Gjuhësisë si në Tiranë ashtu edhe në Prishtinë, në bibliografi, studime dhe artikuj qofshin ata të mirfilltë shkencor, qofshin popullarizues. Natyrisht, të gjithë deri në një, thirren në atë informacion që e ka dhënë N. Jorga, duke botuar edhe të shumtën e rasteve, një faksimile fotomontazhe [gjë kjo e palejuar në raste të tilla], që me sa duket e ka burimin që në botimet e para. Më e bukura është, se deri me sot, Kodiku i Pal Engjëllit, të cilin e zbuloi N. Jorga, nuk është botuar i tëri! Kjo duket e pabesueshme, por është shumë e vërtet. 

Nikolae Jorga duke bërë kërkime shkencore në bibliotekën Laurentiana të Firencës, në vitin 1915, zbuloi dorëshkrimin e Kodikut të Pal Engjëllit, Ashb. 1167, në të cilin ndodhet edhe e ashtuquajtura “Formula e Pagëzimti”, të cilën ai e botoi në veprën e tij: “Notes et extratis pour servir a l’Histoire des Croisades au XV^e Siècle. Quatrième série (1453-1476). [Academia Român. Publicaţiunile Fondului “Princesa Alina Ştirbei” No. IX]. Bucarest, 1915.

Numri i autorëve që janë marrë me Kodikun si tërsi, është i vogël dhe përmblidhet përafërsisht në këto punime: “1. G. Valentini. Il manoscritto ASHB 1167 della Laurenziana. Shpirti Shqiptar. Torino. Viti I, nr. 3, janar – mars 1955, f. 15-23; 2. Willy Kamsi, “Dorëshkrimi ASHB 1167 i Laurencianes” në revistën: “Phoenix”. Shkodër. 1999, nr. 9/1, artikulli 3; që është përkthim i studimit të G. Valentinit të cituar më lartë; 3. Namik Resuli, I piu antichi testi albanesi. Shpirti Shqiptar. Torino. Viti I, nr. 2, tetor – dhjetor 1954, f. 13-14, referenca nr. 1; 4. Aurel Plasari, Mbi Skenderbeun “mbret” sipas Ashburnhamit. Gazeta55. Tiranë, 9 mars 2003, f. 12-13; 5. Musa Ahmeti. Ja dokumenti që sfidon Formulën e Pagëzimti. Ballkan. Tiranë. 21 shkurt 2004, viti III, nr. 2732 /6232/, f. 29; 6. i njëjti: Pal Engjëll, personalitet i madh i kohës së Skënderbeut. /Monumenta albanica/. Ekskluzive. Prishitnë. Qershor 2003, nr. 38, f. 84-87.”

Përshkrimi fizik i Kodikut të Firencës Ashb 1167

Nuk kanë mnuguar deri me sot përshkrimet e “Kodikut të Firencës Ashb 1167” por, çuditërisht, të gjitha deri me një, janë sipërfaqësore, të pa sakta, kundrëthënëse me njëra tjetrën dhe me lëshime të shumta.

Kodiku ka kopertina të forta lëkure, ngjyrë kafe. Të dy kopertinat kanë dekorime floreale të kohës. Në kurriz të kodikut është shënuar numrin: 1167 /lartë/ dhe 1167 poshtë, /në një etiketë të kuqe, që është zverdhur nga koha/. 

Sapo e hap kopertinën ka këto shenime: fillimisht është një letër e bardhë në të cilën janë të shënuara nga e majta, lartë: 7/; [ky numër është shënuar me laps plumbi], më poshtë: 40, [ky numër është shenuar me pendë, me ngjyrë kafe]; menjëher në vazhdim: C. L. 1167 [është e shkruar me laps plumbi]; më poshtë është e shënuar: Durrazzo–Codel Geul /është e shkruar me laps plumbi/. 

Në faqen në vazhdim, që i bie faqja e parë është e shënuar, lartë në të majtë me laps plumbi: 1167, ndërsa më poshtë, në të djathtë: me pendë, ngjyrë e zezë: Laur. Ashb. 1167 dhe menjëher poshtë këtij shënimi është një vulë e rrumbullakët me ngjyrë të kuqe e bibliotekës së Laurenzianës; krejt poshtë, në të djathtë është shënuar numri një [I] roamk. Faqja në vijim nuk ka asnjë shenjë, është krejt e pastër. 

Paginimi fillon me numër 1, dhe faqja është në pergamen. 

Në f. 1^r; lart në të majtë është shënuar, me pendë me ngjyrë të zezë: Laur. Ashb. 1167. Fjala Ashb. është e nënvizuar me dy vija me ngjyrë të zerë me pendë. Poshtë është vula e rrumbullakët e vogël e bibliotekës së Laurenzianës, në vazhdim f. 1^v, nuk ka asgjë, është e pastër.

Në vijim nga f. 2^r deri në f. 37^r janë të renditura 19 dokumente. Scribesi që ka përshkruar dokumentet nga origjinali në Kodikun ekzistues, nuk ka përdorur ndonjë kriter të veçantë, si p.sh. kronologjik (sipas viteve të krijimit të dokumentit apo dorëshkrimit) ose tematik, por i ka renditur duke krijuar një rrëmujë të vërtetë. Në një rast, p.sh. scribesi kur përshkruan gjenealogjinë e Engjëllorëve në f. 27^r-32^r, në mes të gjenealogjisë, f. 29^v-31^v, vendos një dokument që nuk ka asnjë lidhje me pjesën e parë apo pjesën e dytë, që është vazhdim i ngatërruar i pjesës së parë të gjenealogjisë së Engjëllorëve.

Në dorëshkrim, faqja 20^v, dallon nga faqet tjera, qoftë për nga numri i rreshtave (25), qoftë për inicialin me dekorime të thejshta floreale apo edhe për dorën tjetër të scribesit që ka shkruar pjesën tjetër të dorëshkrimit. Kemi edhe një dallim tjetër të kësaj natyre në fund të faqes. 33^r, poshtë rreshtit 23, është shkruar nga një dorë tjetër ose scribes tjetër një rresht i plotë teksti.

I tërë dorëshkrimi është i shkruar nga një dorë e scribes,pos f. 20^v, dhe rreshtit të fundit në f. 33^r, ku, është shkruar nga dorë tjetër ose srcibes tjetër.

Scribesi, pothuajse rregullisht, para çdo dokumenti të ri, ka bërë një shenjë të veçantë, një vijë të lakuar, të shkurtër, pas së cilës ka vënë tre pika. Edhe të ky element kemi një përjashtim, p.sh. në f. 31^v, kemi një simbol të veçantë, me më shumë pika, por, ka edhe raste kur nuk shënon fare shenja dalluese te fillimi i dokumentit, gjë që ka vështirësuar punën tonë për të bërë përcaktimin e fillimit të dokumentit. Në raste të tilla, ne kemi ndjekur kriterin logjik dhe tematik të dokumentit, duke shikuar përmbajten.

Në f. 33^r ka një vulë të bibliotekës së Laurenzianës, të rrumbullakët, me ngjyrë të kuqe, në të majtë, poshtë tekstit, poashtu në f. 37^r ka një tjetër vulë të bibliotekës së Laurenzianës, të njëjtë me atë të f. 33^r, poashtu poshtë tekstit. Në të djathtë të vulës është shënuar numri: 216601, me laps plumbi. 

Në vijim faqet: 37^v, 38^r, 38^v, 39^r, 39^v, 40^r, 40^v, janë krejt të pastërta pa asnjë shënim, derisa në f. 40^v ka një vulë të bibliotekës së Laurenzianën, në të majtë, poshtë. Faqja në vijim e cila është nga letër e bardhë e thjeshtë, në të djathë, poshtë ka të shënuar: Ashb. 1167; poshtë nën këtë shënim ka të shënuar: constat ff. 40^r-v. Poshtë nurmit 40^r-v është tërhequr një vijë me pendë me ngjyrë të zezë. Faqja në vijim ka vetëm një rreth të bërë me pendë me ngjyrë të zezë, në mes të faqes. kjo faqe është letër e thjeshtë e bardhë, por e zverdhur nga koha. Faqja e koperitnës, e cila është nga letër e thjeshtë e bardhë dhe e zverdhur nga koha, ka një dëmtim në të djathtë, poshtë. Lart, në të mjat, me laps plumbi ka të shënuar: 007; L 3 13.6; poshtë këtyre numrave është tërhequr një vijë me laps plumbi; menjëher poshtë ka këtë shenim: 3/ II/ 32, me laps plumbi poshtë, është tërhequr një vijë, dhe menjëher poshtë ka këtë shënim: (279), me laps plumbi e vënë në kllapa. Pak më dathtas e se këto shenime, me laps plumbi është shënuar grafema: “k” me një vijë të drejtë, të shkurtër.

Faqet: 3^r-v, 20^r-v, 26^r-v, 31^r-v, 36^r-v, janë pergamen më i trashë se sa faqet tera, të ciat janë fine dhe më të holla. 

Dorëshkrimi i Kodikut është në gjendje shumë të mirë, pos f. 5^r-v, e cila është e dëmtuar në fund, djathtas, dhe i është grisur një copër vogël me dimensione: 8 mm x 9 mm.

Dimensionet e dorëshkrimit janë 14.2 x 21.8 cm. Trashësia e dorëshkrimit është 1 cm, ndërsa dimensionet e tekstit të shkruar në pergamen janë: 9.2 x 15. cm. Në f. 2^r, fillon dorëshkrimi i Kodikut me: “Paulus Angelus, Miseratione divina…” dhe poshtë në të majtë, ka vulën e Bibliotekës së Laurenzianës dhe përfundon në f. 37^r, ku përfundon edhe i tërë dorëshkrimi me fjalët: “Quatro Jdus Martij Imperij uero nri Anno Decimo.”

Dorëshkrimi ka gjithsej 84 iniciale të cilat janë të thjeshta, pa dekorime apo ilsutrime të veçanta, por të shkruara me ngjyrë më të trashë, pra janë grafema të thjeshta ku dallohen vetëm për nga madhësia e cila është sa dyfishi apo trefishi i grafemave normale. Përjashtim bën iniciale në f. 20^v, i cili është i dekoruar.

Dorëshkrimi ka gjithsej 1537 rreshta. Një faqe mesatarisht ka nga 23 rreshta, por faqja më me shumë rreshta është ajo 20^v, me 25 rreshta, ndërsa faqja që ka më së paku rreshta është f. 35^v me 13 rreshta.

Dokumenti më me shumë rreshta në dorëshkrimine Kodikut të Firencës 1167 është dokumenti nr. 1, me 303 rreshta, ndërsa dokumenti më me pak rreshta është dokumenti nr. 18 me vetëm 6 rreshta.

Sipas renditjes në origjinal të dorëshkrimit dokumentet kanë: dok. 1, 303 rreshta; dok. 2, 76; dok. 3, 86; dok. 4, 25; dok. 5, 238; dok. 6, 40; dok. 7, 25; dok. 8, 69; dok. 9, 126; dok. 10, 117; dok. 11, 96; dok. 12, 77; dok. 13, 39; dok. 14, 23; dok. 15, 33; dok. 16, 56; dok. 17, 35; dok. 18, 6 dhe dok. 19, 67 rreshta.

Përmbajtja e Kodikut të Firencës Ashb 1167

Kodiku i Firencës Ashb 1167 është një Miscellanae në kuptimin e mirfilltë të fjalës. Në të janë të renditura nëntëmbëdhjetë dorëshrkime (dokumente) të ndryshme si për nga përmbajtja, forma dhe koha e krijimit të tyre.

Studimi i dorëshkrimit të Kodikut të Firencës në origjinal të len të kuptosh se të gjitha dorëshkrimet apo dokumentet që ndodhen aty nuk kanë qenë të shpërndara apo pjesë e dorëshkrimeve tjera, siç është rasti psh. me dorëshkrimet e “Statuteve dhe urdhëresave të kapitullit të Kishës katedrale të Drishtit” ku në dorëshkrimin origjinal që ruhet në Bibliotekën Mbretërore të Kopenhagës, vërehen: “dy lloj faqosjes. Njëri lart në të djathtë, që fillon nga nr. 1^r dhe vazhdon deri në nr. 18^v dhe faqosja e dytë, poshtë në të djathtë që fillon nga nr. 9^r dhe përfundon në nr. 26^v,” apo me dy Kodikët e Bibliotekës Apostolike të Vatikanit, ata të Venedikut, të Dubrovnikut, etj. Në të vërtetë, edhe në dorëshkrimin e Kodikut të Firencës, kemi faqosje dyfishe, të shënuar poshtë e lartë, në të djathtë të faqes recto, por numrat janë identikë dhe mendojmë se faqosja është e kohës së krijimit të dorëshrkimit të Kodikut/

Siç e theksuam edhe më lartë, nuk kemi një renditje sipas kriteve “normale” që kanë Kodikë të tillë të kësaj periudhe kohore. Duke dashur që ti përmbahemi renditjes origjinale, ne po japim një përshkrim të hollësishëm të 19 dokumenteve (dorëshkrimeve) që përban Kodiku:

1. f. 2^r-9^r Paulus Angelus, miseratione divina, archiepiscopus Durachiensis et Illiricae regionis (Pal Engjëlli kryeipeshkëv i Durrësit dhe i krahinës së Ilirisë falë mëshirës hyjnore),
2. f. 9^v-11^r Casus reservati (Raste të rezervuara),
3. f. 11^r-13^r Ex aureo antiquitatum libro archivi civitatis Durachiensis (Nga libri i artë i lashtësive të arkivit të qytetit të Durrësit)
4. f. 13^r-v Insuper additio facta mandato reverendissimi et illustrissimi Sanctae Romanae Ecclesiae cardinalis archiepiscopique Dyrachiensis domini, domini Pauli Angeli anno Incarnationis Dominicae 1463., XV. Kalendas Ianuarii, Pontificatus vero Sanctissimi domini nostri domini Pii divina providentia papae secundi, anno eius sexto, videlicet… (Veç kësaj kemi shtesën që iu bë urdhërit të shumë të nderuarit dhe shumë të ndriturit kardinalit të Kishës së Shejtë Romake dhe kryeipeshkvit të Durrësit, zotit, zot Pal Engjëllit në vitin e mishërimit të Zotit më 18 dhjetor 1462, në vitin e gjashtë të pontifikatit të zotit tonë shumë të shejtë për provani hynjore Papë Piu II),
5. f. 13^v-19^r Decretum sanctissimi domini nostri domini Pii divina providentia Papae II. Emanatum ad instantiam reverendissimi ac illustrissimi Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinalis ac Dyrachiensis archiepiscopi domini domini Pauli Angeli, et contra sectam Mahumetanam ac in favorem invictissimi regis Albaniae domini Scanderbeggi, ejusdem illustrissimi domini Pauli consobrini et prout patet per infrascriptam bullam, videlicet (Dekret i përgjithshëm i shejtërisë, zotit tonë Papa Piu II, papë për provani hyjnore, i lëshuar me kërkesën e shumë të nderuarit dhe shumë të ndriturit kardinalit të Kishës së Shejtë Romane dhe zotit kryeipeshkëv të Durrësit, zotit Pal Engjëllit dhe kundër sektit muhamedan dhe në të mirë të mbretit të pathyeshëm të Arbërisë, zotit Skenderbe, kushëririt të shumë të ndriturit zotit Pal dhe sikurse duket sheshit nga vula e vënë poshtë),
6. f. 19^v-20^r Cupientes igitur ut littere predicte plenariam (!) consequantur effectum discretioni vestre per apostolica scripta mandamus quatinus vos vel plures aut unus vestrum per vos vel alium seu alios litteras predictas (Prandaj duke dëshiruar që letrat e lartpërmendura të kenë efekt të plotë me shkresë apostolike ia besojmë arsyetimit tuaj, për sa kohë që ju ose shumë vetë apo edhe njeri prej jush të dijë ku dhe kur të përgatisë gjithçka që përmbajnë letrat) 
7. f. 20^v Reperitur in Archivio Urbis Dryadensis hodie vero Drivastensis (Në arkivin e qytetit Dryadens që sot quhet Drisht),
8. f. 21^r-22^r Privilegium seu confirmatio privilegiorum dominorum comitum civitatis Drivasti (Privilegj apo konfirmim i privilegjeve të zotërve kontë të qytetit të Drishtit),
9. f. 22^v-25^r Conventiones et pacta facta cum domino Francisco Quirino a nobilibus Drivastensibus se sibi nomine illustrissimi dominii Venetiarum subicientibus (Marrëveshjet dhe paktet e bëra mes zotit Françesk Kuirini me bujarët drishtianë që po i nënshtrohen atij nën emrin e shumë të ndriturit, Zotërimit të Venedikut),
10. f. 25^r-27^v Conventiones et pacta facta inter illustrissimum ac potentem ducem dominum Georgium Topiam, domini Durachii, et dominum Saracenum Dandulum nomine illustrissimi Venetiarum dominii de castro Dirachii (Marrëveshjet dhe paktet e bëra midis të ndriturit dhe të fuqishmit dukës, zotit Gjergj Topisë, sundues i Durrësit dhe zotit Saraçen Dandulos në emër të shumë të ndriturit Zotërimit të Venedikut në kështjellën e Durrësit),
11. f. 27^v– 29^v De generationibus illustrium filiorum Isacii patricii senatorisque Romani et vari(et)atis fortunae eiusque cognominis (Mbi breznitë e të ndriturve djem të Isakut, patricit e senatorit romak dhe fatet e ndryshme të tij dhe të mbiemrit të tij),
12. f. 29^v-31^v Praeterea prefati illustres domini Pauli ad presens archiepiscopi Dirachiensis ac magnifici Comitis Drivastensis domin Petri fratres (Veç kësaj, të lartpërmendurit zotërinj të ndritur, vëllëzërit në gjak të Palit sot kryeipeshkëv i Durrësit dhe i të lartit kont të Drishtit, zotit Pjetër),
13. f. 31^v-32^r Insuper sciendum est quod anno salutis nostre millesimo CVI (Për më tepër duhet ditur se në vitin e shpëtimit tonë një mijë e një qind e gjashtë),
14. f. 32^r-v Baiulo et capitaneo Durachii (Bajlit dhe Kapedanit të Durrësit),
15. f. 32^v-33^v Consilium cum Collegio die VIIII-o Junii 1461. Reverendo in Christo patri domino Paulo, Dei et Apostolice Sedis gratia archiepiscopo Durachiensi , amico dilecto (Këshilli me kolegjin, datë 8 qershor 1461. Të nderuarit në Krishtin, Atit dhe zotit Pal, me hir të Zotit dhe të Selisë Apostolike kryipeshkëv i Durrësit),
16. f. 33^v-34^v Fides operationum quas fecit reverendissimus ac illustrissimus Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinalis dominis Paulus Angelus, archiepiscopus Dirachiensis, in favorem christiane religionis ac illustrissimi dominii Venetiarum suis propriis sumptibus (Besim për veprimet që bëri shumë i nderuari dhe shumë i ndrituri Kardinali i Kishës së shejtë Romane Pal Engjëlli, kryeipeshkëv i Durrësit për nder të fesë së krishterë dhe të shumë të ndriturit Zotërimit të Venedikut me shpenzimet e veta personale),
17.  f. 34^v-35^v Promissiones ab excellentissimo Consilio X. Facte magnifico domino Alexio Hispano de ducatis 400 annuatim sibi ac heredibus suis dandis de provisione (Zotimet që shumë i shkëlqyeri Këshilli i të Dhjetëve i bën të lartit zot Lekë Spanit, për t’i dhënë atij dhe trashëgimtarëve të tij 400 dukatë në vit si provision),
18. f. 35^v Die XXVII Junii 1484 in Consilio Decem captum fuit quod omnes promissiones facte in acquisitione civitatum Provinciae Albaniae observentur in omnibus etc. (Më datë 27 qershor 1474 në Këshillin e të Dhjetëve u mor vendim që të gjitha zotimet e bëra për marrjen e qyteteve të Provincës së Arbërisë të respektohen në të gjitha hollësitë etj.),
19. f. 36^r-37^r Sanctissimo in Christo patri et domino domino Coelestino III, Dei gratia ac sacrosanctae Romanae ecclesiae Summo Pontifici. Isacius Angelus Constantinopolitanus imperator ac caesar semper augustus promptam cum omni subiectione reverentiam etc. (Atit e zotit të shejtë në Krishtin, zotit Çelestini III, Papë me hirin e zotit dhe i Kishës së Shejtë Romane. Isak Engjëlli, perandor i Konstantinopojës dhe gjithmonë Cezar August i gatshëm për nderim me çdo nënshtrim etj.).

Pra, siq mund të vërehet, Kodeksi ka përmbatje të ndryshme që trajton tema të ndryshme, në periudha kohe të ndryshme dhe majft të largëta me njëra tjetrën, megjithëse, pothuajse i tëri ka të bëj me fmailjen e Ëngjëllorëve si dhe me privilegjet e tyre, natyrisht edhe me akte të ndryshme kishtare dhe perandorake.

Vlerësimi për origjinaliteti dhe autenticitetin e këtij Kodeksi mund bëhet vetëm pas një botimi kritik dhe analizave të specilaistëve të fushave prëkatëse. Përkundrë faktit se autorët që kanë shkruar për këtë Kodikë, janë emra të njohur në fushat e historisë dhe albanologjisë, të gjithë pa përjashtim kanë bërë gabime më elementare duke ngatërruar faqet e dokumenteve, duke mos dhënë titujt e saktë ose duke i renditur në forma të ndryshme. Edhepse ne disponojmë të dhëna të sakta se dorëshkrimin origjinal disa nga ata e kanë shfrytëzuar në bibliotekën Laureziana të Firencës, prapseprap ka gabime. Një gjë e tillë nuk duhej t’u ndodhte, për vetë rëndësinë e që ka “Kodiku”, të cilët, kanë ngatërruar më shumë edhe të tjerët që kanë cituar ata.

NJË DORËSHKRIM ORIGJINAL I FAMILJES ENGJLLI NGA DRISHTI QË RUHET NË VENEDIK

Në kuadër të burimeve historike vend të rëndësishëm zënë dorëshkrimet e pabotuara, veçanërisht ato të cilat janë të ndërlidhura me njëra tjetrën qoftë duke pasur një autor të përbashkët, duke trajtuar një ngjarje ose personalitet të kohës, krijimi i të cilave është bërë në kushte e rrethana specifike. Është e njohur tashmë se për dorëshkrime të tilla ka rezerva ose duke shkuar deri në skajshmëri, në mohimin e tyre si falsifikate dhe burime të pavlera, për një kategori specialistësh, studiuesish dhe historianësh, ndërsa në anën tjetër, ato mbrohen me këmbëngulje se janë burime me vlera të mëdha historike dhe si të tilla pasurojnë historinë kombëtare shqiptare. Të shumtën e rasteve ato mohon nga ata të cilët nuk i kanë pasur kurrë në dorë si origjinale, por, kanë “dëgjuar” apo “lexuar” nga të tjerë se autenticiteti i tyre vihet në dyshim. 

Është folur e shkruar shumë për disa nga dorëshkrimet e njohura të familjes Engjëllore nga Drishti, të cilat ruhen në biblioteka shtetërore italiane dhe private në Shkodër e gjetiu. Një pjesë e tyre janë botuar, ndërsa pjesa më e madhe vetëm janë zbuluar dhe ende nuk janë botuar, presin studime dhe analiza të gjithanshme kritike të specialistëve nga fushat përkatëse për të bërë një vlerësim sa më real dhe të saktë si për të dhënat që ofrojnë ato ashtu edhe për saktësinë e trajtimit të tyre, origjinalitetin, autenticitetin dhe vlershmërinë historike. Dorëshkrimet e pabotuara që na janë ruajtur nga familja fisnike Engjëllori prej Drishtit, ruhen në Venedik, Firencë, Vatikan, Kopenhagë dhe Shkodër. Përveç që janë të pabotuara, ato si element të përbashkëta, [katër prej tyre, ato nga Vatikani, Firenca dhe Venediku] kanë se janë shkruar nga  e njejta dorë dhe atë në dekadat e para të shekullit XVI.

Natyrisht, nuk do të flasim kësaj radhe për librat e botuar që kanë për autorë disa nga anëtarët e familjes Engjëllori, nuk do flasim as për ato libra që ata si mecenë mundësuan botimin e tyre, por dëshirojmë të bëjmë të njohur njërin prej dorëshkrimeve, origjinalin e të cilit e kemi shfrytëuar në bibliotekën Marciana të Venedikut.

Kodiku [dorëshkrimi] i cili ruhet në bibliotekën Marciana të Venedikut, ka kopertina të forta lëkure, të kuqe, me një dekorim floriri në mes, në formë të stemës, por pa shenja heraldike. Lart në mes të kopertinës është e shënuar me laps të kuq: n^o 50. Edhe kopertina tjetër, ka në mes të njëjtin dekorim. Kopertinat janë të mbështjella me një mbështjellës special të ri, me ngjyrë jeshile. Në kopertinë brenda, ka dy etiketa me shenime nga biblioteka Marciana: Mss. Latini Cl. 10. Nr. 232. Provenienza. Morelli Giaci 261; dhe etiketa e dytë: Collazione: 3732. Më poshtë, në mes është shkruar me dorë dhe pendë: Morelli 261; Clasis X; Cod. CCXXXII. Në fund, në mes, është një gravurë me stemën e shën Markut me Libër.

Në vazhdim është dorëshkrimi i kodikut i cili është i paginuar vetëm në recto, lart, djathtas, me të njëjtën dorë që është shkruar edhe dorëshkrimi; paginimi është i kohës së krijimit të dorëshkrimit. Kodiku ka 1-19 fletë dorëshkrim, me dimensione 16×22.4 cm. Lexohet lehtë dhe e ka shkruar e njejta dorë që ka shkruar edhe Kodikun e Bilbiotekës Laurenziana të Firencës, ASHB 1167, në të cilin përveç të tjerave ruhet edhe “Formula e Pagëzimit, nga viti 1462 si dhe dorëshkrimin e një Kodiku tjetër, po e familjes së Engjëllorëve nga Biblioteka Apostolike e Vatikanit, i cili nuk është botuar asnjëherë deri me sot. Pasi mbaron dorëshkrimi kemi edhe fletët bosh: 19^v-23^v, si dhe një fletë kartoni e cila është e papaginuar. Dorëshkrimi është shkruar në pergamen fin dhe është një gjenealogi e shkruar nga një dorë e vetme.

Në f. 1^r, është shkruar me grafema kapitale të praruara me flori emri i Andreas Angelus, dy herë, ndërsa në f. 15^r, është një stemë në të cilën është e paraqitur një shqiponjë dykrenëshe ngjyrë ari, me kurorë mbretërore sipër kokave të shqiponjës si dhe një kurorë e trefishtë mbretërore me një kryq sipër, në mes të dy kokave. 

Sfondi është i kuq, ndërsa shqiponja është e praruar me flori. Teksti sipër stemës është: Anno Mundi ad Computum Musaisum 2310. Ante’uerò Aduentum Domini D.C.L. dhe poshtë stemës: Tuscus Princeps Tuscia’ a quo Tuscia uocata est habebat huiusmodi Aquilam Auream, et deinde Aeneas. X. Descendens ab Eo ac Successores eius. 

Menjëherë në faqen në vazhdim, por verso, 15^v, është një stemë e dytë, me elemente heraldike të njejta, përveç që sfondi ndryshon dhe është ngjyrë floriri dhe shqiponja është e zezë. Teksti sipër stemës është: Anno mundi ad Computum iamdiem 4267,  ndërsa poshtë stemës është ky tekst: Constantinus Maximus Imperator Flauius Augustus ac Pontifex ultimus Romanus habuit Crucem à Domino contra Maxentium Tyrannum qui habeat dictam Aquilam Auream; et anno .XIII. sui Imperii habuit Victoriam in Aquilonae et propter talem Victoriam fecit et fieri Aquilam nigram similem coronatam in campo aureo, id est flavo et prout uidetur anno 4278. Christi vero 318. 

Në dorëshkrim edhe në dy raste të tjera emrat e Andreas Angelvs, f. 16^r dhe teksti: Constantine in hoc vince, janë shkruar me grafema kapitale të praruara me flori.

Dorëshkrimi fillon: f. 1^r: “ANDREAS ANGELUS Dei gratia Iureque successionis Sanguinis…” dhe përfundon: f. 19^r: “Igitur quos Deus concessit, seu donauit homo non reuocet et sic quos Deus coniunxit homo non separet et ideo nemo in terra potest dinspensarem seu disponerem contra Ius Diuinum. Matheus. Cap. XIX.”

Literatura:

1. Ahmeti, Musa & Etleva Lala, Statutet dhe urdhëresat e kapitullit të Kishës katedrale të Drishtit”. (Statuta et ordinationes capituli ecclesiae Cathedralis Drivastensis). Tiranë: Ombra GVG, 2009.
2. Ahmeti, Musa, E drejta urbane në Statutet Shqiptare. /Nga dorëshkrimet e Milan Shuflajt/. Ekskluzive. Tiranë-Prishitnë. Dhjetor 2002-janar 2003, nr. 32-33, f. 94.
3. Ahmeti, Musa, Shqipëria një kushtetutë që në Mesjetë. /Mesjeta shqiptare pasurohet edhe me një dorëshkrim origjinal burimor nga viti 1468 me vlera të jashtëzakonshme për drejtësinë dhe albanologjinë/. Shekulli. Tiranë, 28 shkurt 2005, viti IX, nr. 56 (2508), f. 21.
4. Anamali, Skënder, Kasem Biçoku, Ferit Duka, Selim islami, Muzafer Korkuti, Stavri Naçi, Frano Prendi, Selami Pulaha, Pelumb Xhufi, Historia e popullit shqiptar. Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Instituti i Hisotrisë. Tiranë: Botimet Toena, 2002.
5. Barbarich, Eugenio, Albania. (Monografia antropogeografica). Roma: Enrico Voghera, Editore, 1905.
6. Buda, Aleks, Injac Zamputi, Kristo Frashëri, Petraq Pepo, Burime te zgjedhura për historinë e Shqipërisë. Vëllimi II. Shek. VIII-XV. Universiteti Shtetëror i Tiranës. Instituti i Historisë dhe Gjuhësisë. Tiranë: Instituti i Historisë dhe Gjuhësisë, 1962, vëll. II.
7. Çabej, Eqrem, Studime gjuhësore VI. (Gjon Buzuku dhe gjuha e tij). Botim i dytë. /Gjon Buzuku. 1. Rrehtanat historike/. Prishtinë 1988, vëll. VI, f. 18; i njëjti: “Buletin për Shkencat Shoqërore.” Tiranë, nr. 1, 1955, f. 9-23.
8. Farlato, Daniele & Jacobo Coleti, Illyrici Sacri. Tomus septimus. Ecclesia Diocletiana, Antibarenis, Dyrrhachiensis, et Sirmiensis, cum earum sufraganeis. Auctore, Daniele Farlato, presbytero Societatis Jesu, et Jakobo Coleti olim ejusdem Societatis alumno. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti (Superiorum permissu, ac privilegio), 1817, v. VII.
9. Fedalto, Giorgio, Perché le crociate. Saggio interpretativo, Bologna: Pàtron, Quarto Inferiore, 1980.
10. Hahn, Johann Georg von, Albanesische Studien. Jena: Verlag von Friedrich Mauke, 1854.
11. Hahn, Johannes Georg von, Reise durch die Gebiete des Drin und Wardar, im Auftrage der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-historische Classe, 15 kötet. Denkschriften der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften in Wien. Wien: Aus der K.-K. Hof- und Staatsdruckerei, 1867.
12. Hopf, Charles, Chroniques Grèco-Romanes inèdites ou peu connus publicèes avec notes et tables gènèalpgiques. Berlin: Librairie de Weidmann, 1873. [f. 270-340; XVIII. Breve Memoria de li discendenti de nostra casa Musachi] dhe ribotimi anastatik: Hopf, Charles, Chroniques gréco-romanes: inédités ou peu connues: publiées avec notes et tables généalogiques. Salt Lake City, Utah: Genealogical Society of Utah, 1987.
13. Jørgensen, Ellen, Catalogus Codicum Latinorum Medii Aeivi Biblioethecae Regiae Hafniensis. Hafniae: Prostat in Aedibus Gyldendalianis, 1926. 
14. Karaiskaj, Gjerak, Qyteti shqiptar i Sardës. Origjina dhe zhvillimi i qytetit mesjetar në Shqipërinë e Veriut. /Die Albanische Statdt Sarda. Entstehung der mittelalterlichen Stadt in Nordalbanien/. Në Mounmentet. Tiranë, 1987, nr. 1 (33).
15. Lala, Etleva, Skënderbeu dhe Vatikani. (Skanderbeg and the Vatican). Shqip. Tiranë, 21 janar 2007, viti II, nr. 17 (308), f. 28-29.
16. Ljubić, Siemon, Commisiones et Reltaiones Venetae. /Monumenta Spectantia Historiam Slavorum Meridionalium/. Zagrabiae: Edidit Academia Scientiarum et Artium Slavorum Meridionalium, 1878, vëll. 2.
17. Madden, Thomas F., A Concise History of the Crusades (Critical Issues History). New York: Rowman & Littlefield Publishers, 1999.
18. Madden, Thomas F., The Crusades: The Essential Readings (Blackwell Essential Readings in History). Oxford-Malden: Blackwell Publishers, 2002.
19. Michaud, Joseph François, Histoire des croisades, par Michaud de l’Académie française. Nouvelle édition faite d’après les derniers travaux et les dernières intentions de l’auter et augmentée d’un appendice par M. Huillard Bréholles. Tome Premier. Paris: Furne, Jouvet et.^ig éditeurs et Delagrave et c^ig éditeurs, 1867, vëll. I.
20. Mužić, Ivan, Hrvatska Kronika 547-1089 /Biblioteka Hrvatska kulturna i povijesna baština. V. izdanje/ Split: Marijan Tisak, 2002. 
21. Orbini, Mauro, Il Regno de gli Slavi Hoggi Corrottamente detti schiavoni. Historia di don Mavro Orbini Ravseo abbate Melitense nella quale si vede l’origine quasi di tutti i Popoli, che furono della Lingua Slava, con molte, et varie guerre, che fecero in Europa, Asia, et Africa; il progresso dell’Imperio loro, l’antico culto, et il tempo della loro conuersione al Christianesimo. E in particolare veggonsi i successi dei Re, che anticamente dominarono in Dalmatia, Croatia, Bosna, Servia, Rassa, et Bvlgaria. Pesaro; Apresso Girolamo, 1601.
22. Plasari, Aurel, Skënderbeu një histori politike. Tiranë: Instituti Shqiptar i Studimeve “Gjergj Fishta”, 2010.
23. Pulaha, Selami, Mbi gjallërimin e lidhjeve farefisnore dhe krijimin e fiseve në Shqipërinë e Veriut në shek. XVI-XVII. (La reprize des liens gentilices et la formation des Fis en Albanie du Nord fans les XVI-XVII^e siecles), në Studime Historike, Tiranë: Akademia e Shkencave e RPSH, Instituti i Historisë, 1975, viti XXIX (XII), nr. 2.
24. Qiriazi, Dhori, Memorje. Përktheu: Dhori Qiriazi. Tiranë: Botimet Toena, 1996.
25. Quien, Michaelis le, Oriens Christianus, inquator patriarchatus digestus; quod exhibentur Ecclesiae, Patriarchae, caeterique praesules totius orientis. Studio et opera R. P. F. Michaelis le Quien, Morino-Boloniensis, Ordinis Fratrum Praedicatorum. Opus Posthumum. Tres magnas complectens Diaeceses Ponti, Asiae, et Thraciae, Patriarchatui Constantinopolitano subjectas. Pariis: Ex Typogfraphia Regia, 1740, vëll. I-III.
26. Radonić, Johannes, Acta et diplomata Ragusina. Fontes rerum Slavorum Meridionalium. /Edita cura, collegit et nunc primum in lucem protulit, Johannis Radonić. Series Prima. Tomus I, fasciculus 1/. Dubrovačka akta i povelje. Izvori za istoriju južnih slavena. Uređuje, sabrao i objavio, Jovan Radonić. Serija prva, knjiga I, sveska 1. Srpska Kraljevska Akademija. Zbornik za Istoriju, jezik i književnost srpskog naroda. Treće odeljenje, knjiga II. Beograd: Štamparija «Mala Srbija». 1934, lib. I, bleni 1.
27. Reis, Piri, Kitab-i Bahriye. /Ministry of Culturs and Tourism of the Turkish Republic, Ankara/ Ankara: The Historical Research Foundation, İstambul Research Center, 1988, vëll. II.
28. Richard, Jean, La grande storia delle crociate: storia dell’avventura che per oltre due secoli mise in contatto il mondo occidentale e quello orientale, trad. di M. P. Vigoriti, (I volti della storia; 40). Roma: Newton & Compton, 1999.
29. Škrivanić, Gavro A., Oblast srednjovekovnog Pilota u XIV st. (The province of medieval Pilot). Në: Istoriski Časopis. Organ Istoriskog Instituta SANU. (Revue Historique. Organe de l’Institut des Sciens Historiques. Académie Serbe des Sciences, Livre VII, 1957). Beograd: Srpska Akademija Nauka, 1957, libri VII, f. 323-332.
30. Sufflay, Emilianus de, Die Kirchenzustände im vortürkischen Albanien. Die Orthodoxe Durchbruchszone im Katholischen Damme. Në: Vjesnik Kr. hrvatsko-slavonsko-dalmatinskoga zemaljskog arkiva. Urfedjuje dr. Ivan Bojničić pl. Kninski. Zagreb: Tisak Kralj. Zemaljske Tiskare, 1915, viti XVII, f. 1-70; shih edhe: Ludwig Thallóczy, Illyrische-Albanische forschungen unter mitwirkung von professor dr. Konstantin Jireček, professor dr. Milan von Šufflay, sektionschef Theodor Ippen, proffesor E. C. Sedlmayar, archivar dr. Josef Ivanič, Weiland Emmerich von Karácson, K. Ung. Sektionsrat Béla Péch und Karl Thopia. München und Leipzig: Verlag von Duncker-Humbolt, 1916, vëll. I, f. 188-281.
31. Sufflay, Emilianus de, et Victor Novak, Statuta et ordinationes capituli ecclesiae chathedralis Drivastensis. “Biblioteka Arhiva za Arbanasku starinu, jezik i etnologiju.” Istoriska Serija. Beograd: Izdanje Seminara za Arbanasku Filologju Universiteta u Beogradu, 1927, lib. II, fasc. 1.
32. Sufflay, Emilianus de, Politische Schicksale des Themas Dyrrachhion. Në: Vjesnik Kr. Hrvatsko-Slavonsko-Dalamtinskoga Zemaljskoga Arkiva. /Uredjuje dr. Ivan Bojničić pl. Kninski/. Zagreb: Tisak kralj. Zemaljske Tiskare, 1915, viti XVII, f. 273-300.
33. Sufflay, Emilianus de, Städte und Burgen Albaniens hauptsächlich während des Kittelalters. Von dr. Milan v. Sufflay. Vorgelegt in der Sitzung am 24. April 1918. Akademische der Wisenschaften in Wien. Philosophischen-historische Klasse. Denkschriften, 63. band, 1. Abhandlung. Wien – Leipzig: Hölder-Pichler-Tempsky A.-G. Kommisions-Verleger der Akademie der Wissenschaften in Wien, 1924.
34. Tacchella, Lorenzo, Le antiche sedi episcopali latine, greche e bulgare dell’Albania etnica e della Macedonia. Milano: s.n. 1990.
35. Thallóczy, Ludovicus, – Constantinus Jireček – Emillianus de Sufflay, Acta et diplomata res Albaniae Mediae Aetatis Illustrantia. Vindobonae: Typis Adolphi Holzhausen, 1913-1918, vëll. I-II. [Ribotuar në vitin 2002 nga DPA dhe Ekskluzive, Tiranë-Prishtinë, nën përkujdesjen e dr. Musa Ahmetit].
36. Valentini, Josephi S.J., Acta Albania Veneta. Saeculorum XIV et XV, Josephi Valentini S.J. labore reperta et transcripta ac typis mandata. Patris 1ae saeculorum XIV complectens. Tomus III ab anno 1396 ad annum 1406. Monaci in Bavaria (München): Rodulpho Trofenikio editore]. /Impresum in Schola Graphica Salesiana Panormitana (Palermo). Lavoro eseguito con il contributo del Consiglio Nazionale Ricerche, 1968, vëll. III.
37. Valentini, Josephi S.J., Contributi alla cronologia albanese. Le invasioni barbariche (395-700 D. Cr.). Tavole chronologiche. /Fonti per la storia d’Albania. Prolegomeni/. Roma: Real Academia d’Italia. Tip. G. Bardi, 1944, vëll. II, bleni I. 
38. Xhufi, Pëllumb, Dilemat e Arbërit. Studime mbi Shqipërinë mesjetare. Tiranë: Pegi, 2006
39. Xhufi, Pëllumb, Nga Paleologët te Muzakajt. Berati dhe Vlora në shekujt XII-XV. Me një botim kritik të kronikës së Gjon Muzakës (1510). Tiranë: Shtëpia botues “55”, 2009.
40. Svane, Gunar, Libra dhe dorëshkrime të vjetra shqipe në Bibliotekën Mbretërore në Kopenhagë. Në: Studime Filologjike. Tiranë: Akademia e Shkencave e RPSSH, Instituti i Gjuhësisë dje i Letërsisë, 1985, nr. 3, f. 133-138.
41. Dabinović, Antun S., Kotor u drguom skadarskom ratu (1419-1423). Në: RAD Jugoslovenske Akademije Znanonsti i Umjetnosti. Knjiga 257 Razreda historičko-filologičkoga i filozifičko-juridičkoga, 115. Zagreb: Tisak Nadbiskupse Tiskare, 1937, v. 257 (115), f. 133 (1) – 271 (139).

Shkruan: Mustafë Krasniqi

Më 18.12.2021, kryesia e Lidhjes së Arsimtarëve dhe Prindërve Shqiptarë në Bavari – LAPSH, së bashku me disa mësimdhënëse, e vizituan konsullatën e përbashkët; të Republikës së Shqipërisë dhe atë të Republikës së Kosovës. Takimin u zhvillua në ambientet e Konsullatës shqiptare në Mynih, për nder të festave të fundvitit dhe për t’i njoftuar përfaqësuesit diplomatikë për punën dhe aktivitetin e LAPSh-it, gjatë vitit 2020/21 si dhe për planin e vitit të ardhshëm të 2021/22.

Në këto takime, të ndara, kryesia dhe mësimdhënësit e LAPSh-it u mirëpriten ngrohtësisht nga konsulli i Përgjithshëm z. Artan Hanku dhe konsulli z. Dashnor Ibra i Republikës së Shqipërisë, si dhe nga Konsulli i Përgjithshëm i Republikës së Kosovës z. Afrim Nura. Në fokus të diskutimit ishin problemet dhe sfidat, që u përball LAPSh-i gjatë kësaj kohe të pandemisë Covid 19. U diskutua edhe për një bashkëpunim të ngushtë e konsultativ, që ky bashkëpunim s’ka munguar, por që u theksua se në të ardhmet duhet të jetë sa më bashkëpunues dhe më institucional, në të mirën e shkollës shqipe, thanë përfaqësuesit e LAPSh-it.

Z. Hanku, pasi përshëndeti dhe i falënderoi kryesin dhe mësimdhënësit e LAPSh-it, ndër të tjera tha: “Ne si konsullatë, ju kemi shoqëruar në punën dhe angazhimin e juaj vullnetare, që ishte dhe po mbetet si sfidë e rëndësishme, rritja numrit të nxënësve dhe sensibilizimi i shkollës shqipe, në republikën e Bavarisë! Për këtë ju jemi mirënjohës për punën dhe angazhimin që keni bërë dhe po bëni në ruajtjen e gjuhës amtare dhe në përpjekje për ta vetëdijesuar bashkëkombësin, në raport me dërgimin e fëmijëve në shkollën shqipe. Ne si përfaqësues konsullor, kemi qenë dhe do të jemi në përkrahje tuaj, konkretisht të shkollës shqipe dhe për këtë nuk do të kursehemi, tha Hanku”.

Pas takimit që patën me konsullin e përgjithshëm të Republikës së Shqipërisë, kryesia dhe mësimdhënësit e LAPSh-it vizituan Konsullin e përgjithshëm të Republikës së Kosovë z. Afrim Nura. Z. Nura, përpos tjerash, u zotua se do të jetë në shërbim të shkollës shqipe, me të gjitha mundësit që i lejohen dhe që kanë në dispozicion. Përpos që i inkurajoj mësimdhënësit dhe kryesin e LAPSh-it, për punën e tyre fisnike, përshëndeti vullnetin dhe punën e palodhshme të mësueseve dhe kryesinë e LAPSh-it! Z. Nura u ndal edhe te organizimi i mëtutjeshëm, që duhet të jetë sa më i frytshëm dhe i përbashkët, për të pasur sukses në rritjen e numrit të nxënësve dhe hapjen e shkollave të reja. Ai foli edhe për sfida që i kishte komuniteti shqiptar, konkretisht për shqiptarët e ardhur nga Kosova, që u përballën me shumë probleme të ndryshme, po që me angazhimin tonë arritën disa prej tyre t’ua dokumentojmë vendasve se ishin jo të drejta, mbi të gjitha është edhe njohja e gjuhës shqipe, e cila dhe u fut në listën e gjuhëve të huaja, fal punës, vullnetit dhe angazhimit të pandërprerë të LAPSh-it.

Kryetari i LAPSh-it, Milazim Ukaj, në këto takim shpalosi qëllimin dhe vizionin e LAPSh-it, për punën dhe suksesin e LAPSh-it, gjatë këtij viti. Po ashtu përfaqësuesit diplomatikë, të dy konsullatave në Mynih, i njoftoi edhe për sfidat që po përballet LAPSh-i, konkretisht me vijimin e numrit të vogël të nxënësve në shkollën shqipe, në krahasim me numrin e atyre nxënësve, që duhet të vijojnë në mësimin plotësues në gjuhën amtare! Ukaj, kërkoj që në të ardhmen bashkëpunimi të jetë sa më i konsoliduar në sensibilizimin e shkollës shqipe- konkretisht në rritjen e numrit të nxënësve dhe hapjen e shkollave të reja në Bavar të Gjermanisë. Ai i njoftoi të pranishmit edhe për vizitën në Austri, që ishte një vizitë pune mes mësimdhënësve të shkollës shqipe “Naim Frashëri” në Austri dhe të mësimdhënëseve të shkollës shqipe në Bavari. Si qëllim kryesor i këtij takimi ishte shkëmbimi i përvojave të mësimdhënësve, të dy shkollave, mes tyre. Aty u njoftoi edhe për Seminarin njëditor që u mbajt në Mynih, nën përkujdesjen e LAPSh-it, me dy ligjërues nga Zvicra. Në agjendën e këtij seminar ishte paraparë që të jenë të pranishëm edhe mësimdhënës-it/et e Austrisë, por për shkak të pandemisë nuk patën mundësi të jenë të pranishme. Në fund të takimit Kryesia e LAPSh-it së bashku me disa mësimdhënëse, uruan dy konsullatat për vendosjen në objektin e ri dhe për festat e fundvitit, si dhe morën një foto të përbashkët.

“JUGOSLLAVIA PA TITON” DHE “HABIA” E BAKARIÇIT PËR KOSOVËN REPUBLIKË!

Nga Jusuf BUXHOVI

Rëndësia e “Lidhjes Demokratike të Kosovës” si partia e parë politike shqiptare në ish Jugosllavi në procesin e shtetndërtimit të Kosovës, nuk mund të shihet jashtë rrethanave që sollën krizën e Jugosllavisë pas vdekjes së Titos si dhe proceset e tranzicionit që përfshiu vendet ish komuniste pas rënies së Murit të Berlinit në nëntor të vitit 1989, bashkimit të Gjermanisë, shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik dhe rënies së detantit ku Jugosllavia për dyzet vjet qëndroi në zonën midis Perëndimit dhe Lindjes. Në këtë proces të kthesave të mëdha historike, duhet kuptuar drejt evolucionin e kërkesave politike të “Lidhjes Demokratike të Kosovës” për barazi të plotë në kuadër të federatës jugosllave, siç kërkohej në fillim me programin e aprovuar në Kuvendin Themelues më 23 dhjetor 1989 deri te kërkesa për shtet të pavarur, pas vendimit të Konferencës së Hagës të 20 gushtit 1991 kur Jugosllavia, në përputhje me Komisionin e Badinterit, u shpall në shpërbërje.Por, evolucioni i kërkesave politike të LDK-së nga ato për barazi deri te shteti i pavarur, pikënisjen e ka të kërkesa për Republikën e Kosovës, që për herë të parë u manifestua në diskutimet për ndryshimet kushtetuese të vitit 1968 të organizuara nga kalasa e atëhershme politike dhe në demonstratat e studentëve që shpërthyen gjatë nëntorit të atij viti në shumë qytete të Kosovës për t’u përmbyllur më ato madhështore të 27 nëntorit në Prishtinë mbi të cilat pastaj do të ngriten thuajse të gjitha shqetësimet nga ato politike e deri te ato gjeostrategjike rreth fatit të Jugosllavisë pas Titos, si një barometër të raporteve të reja edhe në kuadër të sferave të interesit të përmasave botërore. Në Gjermaninë kjo çështje zinte vend të rëndësishëm në debatet politike dhe ato mediale, meqë dyshohej se pas Titos do të kishte Jugosllavi të Titos, gjë që kjo mund të ndikonte që fryma e ndryshimeve që kishte filluar me Perestrojkën dhe Solidarnoscin në Lindje, në Jugosllavi, mund të merrte kah të kundërt, pra të një konflikti midis forcave reformuese dhe atyre unitariste të drejtuara nga serbët, të cilët jo vetëm që nuk do ta lejojnë avancimin e pozitës kushtetuese të Kosovës në federatë, në nivel të republikës, por do ta rrënojnë atë, siç edhe ndodhi në marsin e vitit 1989.Kështu, nga fillimi i vitit 1979 e deri në maj të vitit vijues, sëmundja e Titos do të bëhej çështje publike dhe, me të, në opinion legjitimitet do të fitojë edhe shqetësimi se çfarë do të bëhet me trashëgiminë e tij. Televizioni, radioja dhe mbi të gjitha gazetat qendrore dhe revistat me autoritet si “Frankfurter Allgemeine Zeitung”, “Die Zeit”, “Die Welt” dhe magazina “Der Spiegel”, secila rrihte telin në mënyrën e vet. E përbashkët e të gjithave megjithatë ishte se me vdekjen e Titos Jugosllavia nuk do të ishte më ajo që kishte qenë deri atëherë. E përditshmja konzervative “Die Welt”, shihte të vetmen mundësi që Kosova të ngrihej në shkallën e republikës së barabartë me të tjerat dhe kjo të ndodhte para se Tito të vdiste. Nga faktori ndërkombëtar kërkohej që në këtë drejtim të ushtrojë ndikim ndaj Beogradit para se të bëhet vonë. Gazeta “Frankfurter Allgemeine”, me ndikim të madh te elita intelektuale e vendit, por edhe në hapësirën tjetër gjermanofolëse, përkrahte kursin e Kosovës republikë të barabartë me njësitë e tjera të federatës, por këtë e shihte të realizueshme jo më nga Tito, që ishte në shtratin e vdekjes, po nga faktori ndërkombëtar, i cili elitës jugosllave do t’ia shtronte dy kushte: ruajtjen e kursit të vetëqeverisjes socialiste dhe të marrjes së obligimit që menjëherë të iniciojë ndryshimet kushtetuese me anën e të cilave Kosovës duhet t’i jepet statusi i republikës së barabartë me të tjerët. Kërkohej po ashtu që konsensusi i udhëheqjes në federatë të precizohej ashtu që të përjashtojë çfarëdo përpjekjesh unitariste apo hegjemoniste. Në këtë përvijim, megjithatë, Kosova dhe roli i saj i paraprogramuar për krizën jugosllave tashmë shihej qartë. Këtë, madje, do ta pranojë edhe bashkëpunëtori i vetëm besnik i Titos nga ditët e hershme të luftës për Jugosllavinë e tretë, Vladimir Bakariçi, anëtar i Kryesisë së Komitetit Qendror të Lidhjes së Komunistëve nga Kroacia, ende me ndikim të madh, që po mos të ishte i moshuar dhe i sëmurë prej kohësh, sigurisht do të merrej si i vetmi që do të mund të merrte frerët e drejtimit të vendit për të ecur binarëve të Titos.Shkas, që të flasë me një gjuhë fare të drejtpërdrejtë rreth kësaj çështjeje, do të paraqesë botimi i librit të analistit të njohur gjerman Karl Gustav Shtrëm “Jugosllawien one Tito” (Jugosllavia pa Titon), që doli nga shtypi nga mesi i vitit 1979, pra kur edhe botërisht nga ana e kreut politik dhe shtetëror të Jugosllavisë u pranua se Tito ishte i sëmurë dhe ishte çështje se kur do të shkonte. Shtrëm, publicist, i cili gjatë gjithë karrierës së tij si gazetar ishte marrë me Ballkanin dhe në fokus kishte pasur Jugosllavinë e pasluftës si dhe zhvillimet në të, kishte bërë një studim të gjatë, ndryshe nga ato të shumtat që ishin botuar për Titon dhe Jugosllavinë për vite të tëra në Gjermani, ku rëndom ishte përkrahur kursi i tij, duke u parë si një mundësi që socializmi megjithatë të mos jetë vetëm koncept ideologjik, por edhe zhvillimor i një modeli të ekonomisë liberale. Meqë libri kishte zgjuar shumë kërshëri në Gjermani dhe përreth, po edhe në Jugosllavi prej nga reagimet gjermane përcilleshin me vëmendje, e majta gjermane në pushtet, e vetëdijshme se gjithnjë e më shumë po i zbeheshin atutë për vetëqeverisjen jugosllave si model të socializmit demokratik në botë dhe të ngjashme, sigurisht se kishte qenë e interesuar që librin e Shtrëmit ta çojë në nivelin e një debati të gjerë, ku do të përfshihej edhe ana jugosllave, veçmas ndonjëri nga bashkëpunëtorët më të afërt të Titos, që mund të thoshte diçka me peshë. Andaj, ishte shfrytëzuar rasti që promovimi të bëhej pikërisht kur njeriu më i besueshëm i Titos të gjendej mysafir i Fondacionit “Fridrih Erbert” në Bon, që paraqiste qendrën ideologjike të të majtës gjermane. Se kjo ishte bërë me qëllim, nuk do mend. Por, që edhe Vladimir Bakariçi aty nuk do të ishte rastësisht, e dhe kjo nuk duhej hequr nga mendja.Por, çfarë do të thoshte Bakariçi?…Kjo tashmë preokuponte mediat. Preokuponte edhe elitën nga spektrit i gjerë politik gjerman. Spekulohej se ishte aty për të sjellë një mesazh të Titos Perëndimit?… Dhe, çfarë do të ishte mesazhi?… Qetësues?… Shqetësues?… Ose pak nga të gjitha?…Fakti që në promovim nuk do të merrnin pjesë dy nga personalitet kryesore të të majtës gjermane Vil Brant dhe Helmut Shmit, të cilët një ditë më parë kishin pritur Bakariçin dhe sipas një kumtese thuhej se “kishin pasur shkëmbim të dobishëm mendimesh”, ishte përcjellë me thashethemet se porosia e Bakariçit mund të mos ishte sipas shijes së të majtës gjermane?…Vetë rrjedha e promovimit të librit dhe ato që do të thuhen në të do ta vërtetojnë këtë dyshim.Por, çfarë ishte thënë në të vërtet në atë promovim, që ai të cilësohej si rrënim i iluzionit për Jugosllavinë e qëndrueshme edhe pas Titos, edhe pse nga Beogradi tashmë vinin “betime” se edhe pas Titos mbetej Tito?…Asgjë më shumë seç sillte libri. Pra, që e nesërmja e Jugosllavisë ishte e paqartë dhe e pasigurt. Do të thuhej se ajo do t’u nënshtrohej sfidave të ndryshme, që do të jenë të mëdha, ndër të cilat më shqetësuesja shfaqej Kosova për të vetmen arsye pse nuk ishte ngritur në nivelin e republikës së barabartë me të tjerat, dhe se me statusin gjysmak, ofronte mundësi të mira që të gjithë kundërshtarëve dhe armiqve të Jugosllavisë të viheshin në veprim secili për hesapet e veta, kjo tashmë dihej. Por, po ashtu nga ana tjetër, nuk dihej se betimi i asaj “pas Titos mbetej Tito”, ishte përnjëmend farsë, apo diçka që kishte përmbajtje, po që ajo duhej të dëshmohej në përputhje me sfidat me të cilat do të ballafaqohej?Gjatë gjithë kohës sa ishin paraqitur referuesit kryesorë, pa marrë parasysh ato që thuheshin prej tyre, ku librit i bëheshin edhe vërejtje dhe quhej tendencioz madje pse shihte vetëm zi dhe jo edhe bardh dhe të ngjashme, vëmendja e të pranishmëve ishte drejtuar kah Vladimir Bakariçi dhe ato që do të thoshte në fund. Dhe më në fund, fjala do t’i jepej edhe Bakariçit. I rrudhur nga vitet por edhe sëmundja, i bërë kruspull, nuk do të thotë tjetër pos që autorin e përshëndeti me atë që tha: “kundrimet interesante”.Salla ngriu. Ishte vallë e mundur që ai të sillej aq me mospërfillje me audotiriumin tejet reprezentativ që e ishte aty për të pritur “kundërpërgjigjen” ndaj një libri që Jugosllavinë e shihte me dioptri tejet pesimiste?…Mëdyshjet ishin ndër më të ndryshme. Dhe, do të shtoheshin edhe më tej po mos të ishte një gazetar, i cili Bakariçit ia drejtoi pyetjen “pse Kosova nuk mund të bëhej republikë”, me çka pyetja e shtruar më shumë ishte një si kundërpërgjigje rreth asaj që para tij ishte kundërshtuar ashpër nga zëvendës ambasadori jugosllav në Bon, Predrag Kostiq, i cili kishte derdhur shumë mllef ndaj autorit pse të ardhmen e Jugosllavisë e kishte lidhur me një problem që ishte i shpifur, kur si tha, kombësitë nuk mund të kenë shtet në shtet, meqë shqiptarët shtet amë kishin Shqipërinë!Pa një pa dy, Bakariçi, me një buzëqeshje ironike tha se “ nuk e dinte as vetë pse Kosova nuk ishte republikë…”Ironia e Bakariçit kishte qenë e mjaftueshme të kuptohej sa të drejta kishin qenë vlerësimet e autorit dhe njëherësh sa i madh shfaqej dëshpërimi i atyre që tek Jugosllavia dhe rruga e socializmit vetëqeverisës ishin munduar t’ i varnin shpresat si për një model të ardhmërisë.Megjithatë, fjalët e Bakariçit, siç i kishin dhënë të drejtë shqetësimit për të ardhmen e pasigurt të Jugosllavisë, njëherësh kishin hapur dilemën si dhe sa ato mund të ishin përnjëmend pjesë e mesazhit që Tito ia jepte botës në atë mënyrë?…Po atë mbrëmje Ambasada e Jugosllavisë në Bon, për nder të Bakariçit do të organizojë një pritje në kështjellën e Bad Godesbegut, vend i dashur i kancelarit të parë gjerman Bizmakut, por edhe i një takimi pak të njohur të Çemberlenit me Hitlerin në prag të nënshkrimit të marrëveshjes së njohur të Munihut, të vitit 1939 kur Europa do të nënshkruajë kapitullimin para Hitlerit. Në pritje ishte i pranishëm thuajse i gjithë kori diplomatik. Nga kreu i elitës politike gjermane merrte pjesë Vili Brant, Franc Jozef Shtraus, Hans Ditrih Gensher dhe personalitete të tjera të rëndësishme kulturore të vendit, përfshirë këtu edhe shkrimtarin e njohur Hanjrih Bëll, regjisorin Reiner Fasbinder dhe të tjerë. Bakariçi, me shikimin e lëshuar, rrinte i ulur midis Brantit dhe Shtrausit. Dukej i lodhur. Dhe kjo bëri që të mos rrijë deri në fund në pritje. Bashkë me të do të largohen edhe Branti dhe Shtrausi, por do të mbetej Gensheri dhe të tjerët. Të pranishmit i përshëndeti vetëm me ngritjen e gotës së shampanjës, që e preku vetëm me buzë.(Shkëputje nga libri “Kthesa historike 1 – Vitet e Gjermanisë dhe epoka e LKD-së”, botues “Faik Konica”, Prishtinë, 2008.)

QSPA

Tirana është kthyer dje në kryeqendrën e tubimit më të madh akademik ndërkombëtar, ku studiuesit më të rëndësishëm prej vendeve të ndryshme të botës kanë diskutuar mbi gjuhët që rrezikojnë të zhduken. FEL (Foundation for Endargered Languages) me seli në Londër dhe Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët (QSPA) po organizojnë konferencën ndërkombëtare: “Gjuhët e rrezikuara dhe diaspora”, ku një vëmendje e madhe i kushtohet edhe gjendjes së arbërishtes dhe studimeve mbi të si gjuhë e rrezikuar e diasporës. Kjo është hera e parë që organizohet një konferencë e përmasave të tilla ndërkombëtare, ku marrin pjesë 54 studiues prej universiteteve e qendrave kërkimore-shkencore më me emër në botë, të cilët për katër ditë me radhë, përkatësisht nga data 16-19 dhjetor 2021, në mjediset e godinës universitare “Liria”, po paraqesin rezultatet e punës së tyre studimore në lidhje me gjuhët që rrezikojnë të zhduken në ditët e sotme.Në ceremoninë hyrëse të ditës së parë përshëndetën veprimtarinë drejtuesit e institucioneve organizatore të konferencës, ku fillimisht profesoresha Eda Derhemi si drejtoreshë e edicionit të 25-të të FEL u ndal mbi rëndësinë e kësaj konference në arenën ndërkombëtare, duke theksuar rolin e madh të nxitjes së kërkimit shkencor mbi ruajtjen e gjuhëve të rrezikuara të diasporave. Gjithashtu, ajo falënderoi për mikpritjen dhe punën e madhe organizative të këtij edicioni nga ana e Qendrës së Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët (QSPA). Më tej, fjalën e mori drejtoresha ekzekutive e QSPA-së, Prof. Diana Kastrati, e cila pasi falënderoi të pranishmit, theksoi se ekzistojnë tri “primizie”, (që ndodhin për herë të parë) të cilat shënjojnë këtë ngjarje të sotme: Së pari, për herë të parë konferenca e përvitshme e FEL-it, këtij Fondacioni dinjitoz, organizohet në Shqipëri e, përkon me një shifër: të 25-tën e tij;Së dyti, për herë të parë vjen në qendër të vëmendjes të mjediseve akademike e studimore shqiptare, por edhe të qendrave albanologjike në Itali e gjetkë, një argument i tillë: debati mbi gjuhët e rrezikuara, një çështje tejet e rëndësishme jo thjesht për ndjeshmëritë e gjuhëtarëve e të sociolinguistëve. Në këto ditë do të kemi 70 kumtues, 14 nga të cilët nga Shqipëria; 56 nga Europa (Britani, Francë, Itali, Zvicër, Maqedoni, Gjermani, Federata Ruse, Greqi, Turqi, Austri, Suedi, Poloni, Kroaci), Izrael, ShBA, Australi, Malajzi, Pakistan; dhe 6 keynote (lektorë të ftuar), ndër të cilët njëri është për arbërishten. Nga 36 kumtesat në seancat plenare në 3 ditët, 11 janë për arbërishten, kryesisht nga studiues arbëreshë, italianë, apo vende të tjera të Europës – deri për arbëreshët në Kanada. Ka dhe një panel ditën e 4-t nga studiues jashtë zonave arbëreshe: Akademia e Shkencave, QSPA, Universiteti i Elbasanit, Un. Durrësit, Un. “Nënë Tereza” Shkup.Kjo çështje mbart peshë kombëtare. Por ajo që na intereson drejtpërdrejtë, është fakti se do të diskutohet për herë të parë në mënyrë absolute për arbërishten dhe statusin e saj si gjuhë në rrezik e shpallur nga UNESCO që nga shekulli i kaluar. Referuar Atlasit të gjuhëve ne rrezik i publikuar nga ky organizëm përcaktohen 4 stade apo seksione: vulnerabël, në rrezik, në situatë kritike, të zhdukura pas 1950. Konkretisht në Itali nga 31 gjuhë të shpallura nga ky Atlas, 5 janë seriozisht në rrezik, kurse 22 në rrezik, ndërmjet të cilave arbërishtja. Pra, stadi i dytë. Mendoj se kumona e alarmit nuk mund të flasë më në mënyrë elokuente se kaq. E këtu vijmë tek “primizia” e tretë, por që në gjykimin tim rezulton më e rëndësishmja: qëndrimi i shtetit shqiptar ndaj këtij tharmi të identitetit tonë kombëtar. Për herë të parë në historinë e shtetit shqiptar, në 2019, miratohet me vendim të Këshillit të Ministrave ngritja e një Qendre studimesh dhe botimesh për Arbëreshët, e para qendër me fokus ekskluziv ndaj këtij universi gjuhësor, kulturor, antropologjik që si rrallëherë në historinë e njerëzimit akoma sot pas thuajse 6 shekujsh shpërnguljeje mban sytë tek shteti amë, veneron identitetin e tij pa mëdyshje, kompromis. Përpos detyrimeve institucionale e shtetërore, më lejoni t’ju them se kjo Qendër që në fillimin e punës më 11 mars 2020, ka ndjerë detyrimin moral sa në nivel personal a kolektiv që ky “tren kalon vetëm një herë” e, përgjegjësia është dyfishuar”. Me tej, drejtori i Fondacioni për Gjuhët e Rrezikuara (FEL), prof. Nicholas Ostler bëri një vështrim panoramik të aktivitetit të përvitshëm të FEL dhe u ndal në rëndësinë e temës speciale të edicionit të 25-të, ku arbërishtja përbën një rast unik të mbijetesës gjashtëshekullore si gjuhë dhe si kulturë, tezë të cilën ai e zgjeroi edhe gjatë seancës së dytë me temën e tij mbi hapat për ruajtjen e kësaj gjuhe. Të pranishëm në konferencë ishin edhe përfaqësues të trupit diplomatik të akredituar në Tiranë, si dhe përfaqësues të institucioneve të ndryshme në vend, të cilët përshëndetën punimet e kësaj konference. Në emër të ministres Olta Xhaçka, përshendeti zv.ministria e Ministrisë për Europën dhe Punët e Jashtme, Znj. Megi Fino. Ajo theksoi rolin e madh që arbëreshët kanë pasur në Rilindjen Kombëtare Shqiptare, por edhe në intensifikimin e marrëdhënieve mes Italisë dhe Shqipërisë. Sipas saj, komuniteti arbëresh meriton më shumë vëmendje nga shteti ynë dhe të rinjtë e një gjaku këtej e andej Adriatikut duhet ta njohin më mirë njëri-tjetrin. Ndërsa në emër të ambasadorit të Italisë në Shqipëri, Fabrizio Bucci përshëndeti të pranishmit znj. Lucia Cucciarelli, shefe e zyrës së arsimit pranë Ambasadës italiane në vendin tonë, e cila theksoi hapat institucionalë që bërë vendi pritës për diasporën historike dhe atë të sotme shqiptare.Konferenca “Gjuhët e rrezikuara dhe diaspora” do të vijojë deri ditën e diel në panele të veçanta, ku pritet të trajtohen disa nga temat më të prekshme mbi rrezikun që i kanoset gjuhës së diasporës në përgjithësi dhe arbërishtes në veçanti. Punimet e konferencës janë botuar të plota nga Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët (QSPA) në bashkëpunim me FEL dhe janë në dispozicion të të gjithë të interesuarve mbi këtë lëmi studimore.

               “Është me fat kombi që ka heronj”
                                                                          (dijetari popullor)                  

 Hazir MEHMETI, Vjenë 

Vjenë, 15 dhjetor 2021

Në praninë e disa aktivistëve shoqatash, në Vjenë, iu nda titulli Ambasador i Kombit nga Ambasadroi i Republikës së Shqipërisë në Austri Roland Bimo, aktivistit të dalluar Januz Saliuka.  Është kjo një dekoratë që vlerëson punën e veprimtarinë e tij  dhe  gjithë mërgatës shqiptare në Austri. 

        Në fjalën e tij Z. Roland Bimo, Ambasador i Republikës së Shqipërisë në Austri, mes tjerash tha:  

         I dashuri Januz Saliuka! Të nderuar pjesëmarrës! 

          Në jetën tuaj në Austri u përpoqët për të ndihmuat familjen në vendlindje, por gjithnjë me vetëdije i bëtë shërbim gjithë kombit shqiptar. Ju ndërtuat imazhin e juaj në çdo çast, çdo minutë, me punën dhe kontributin tuaj shumë herë më tepër se sa diplomacia. Ju jeni simboli i shqiptarizëmës në çdo moment të jetës suaj dhe respekti im gjatë këtyre tetë vjetëve të shërbimit tim, iu dedikohet ju dhe gjithë shqiptarëve që jetojnë në Austri. Ju keni dhënë shembull në punë, respektimin e ligjeve, rregullave dhe të qenit model i integrimit.
          Ne e kemi një aftësi të jashtëzakonshme për të shfrytëzuar kushtet për integrim, por njëkohësisht  duke ruajtur brenda nesh po at entuziazëm nacionalizmi pozitiv të asaj nga vijmë: zakoneve, traditave, kulturën që na karakterizon ne shqiptarëve.
        Është nder i madh për mua të kem shërbyer në një vend të veçant siç është Austria, ku kam pasur një teren të shtruar shumë mirë nga ju. Mes  jush, Januz Saliuka, është një nga më të spikaturit. Është nderi i madh për mua dorëzimi i dekoratës Ambasador i Kombit. Urime!      Në emër të Ambasadës së Republikës së Kosovës në Austri përshëndeti Isa Kosumi, konsull. “Kam nderin që në emër të Ambasadës së Republikës së Kosovës të prezantoj në këtë eveniment që mbahet shumë rrallë, por ka veçanti. Të dekorohesh me një titull të tillë është krenari, por është obligim dhe përgjegjësi. Në emër të Ambasadës së Republikës së Kosovës dhe emrin tim e uroj z. Januz Saliuka për titullin e lartë Ambasador i Kombit, të ndarë nga Republika e Shqipërisë!   Në fjalën e tij i dekoruari Januz Saliuka i emocionuar mes tjerash tha : Faleminderit i nderuari Z. Ambasador Roland Bimo dhe zoti konsllul Kosumi!  Ky dekorim nuk është vetëm i imi, por në radhë të parë i gjithë juve, është rezultatet punës sonë të përbashkët shumëvjeçare këtu në Austri. Ne e kemi përkrahur njëri tjetrin në aktivitetet tona të cilat vazhdojnë edhe sot.  Kjo dekoratë është e dedikuar ju që sonte jeni këtu, por edhe shumë e shumë tjerëve në gjithë Austrinë që nuk gjenden këtu, para se gjithash është meritë e juaj dhe ju takon juve. Faleminderit! 

          Në rrethana pandemie ishin ftuar përfaqësuesit e disa shoqatave në Vjenë. Prej të ftuarve përshëndeti Hazir Mehmeti, publicist dhe krijues. “Januz Saliuka është shembulli pozitiv i një mërgimtari i cili me punën e tij ndihmoi organizimin e mërgimtarëve tani e shumë vjet më parë: para lufte, gjatë luftës dhe pas luftës. Shembulli më i mirë i njeriut me energji pozitive duke ndihmuar të gjithë pa dallim rajoni, gjinie, moshe, partie, religjioni. Ishe organizatori i aktiviteteve protestuese kundër dhunës së pushtuesit serb në Kosovë; largimin nga shkolla, Universiteti, dëbimi nga puna, vrasjeve të demonstruese. Ai ishte njëri nga mbështetësit e studentëve shqiptarë në UN e Austrisë duke ndikuar tek organet vendore për regjistrimin e tyre, njohjen e diplomave, dhënie bursash e ndihma tjera. Ishte bashkë organizator i protestave të fuqishme në Vjenë dhe qytete tjera në kundërshtim të pushtuesve serb, përgatiti me shkrim protesta dhe peticione. Ishte mbështetës i organizimit të fondeve për Kosovën: fondi i Qeverisës së Kosovës, i fondit Vendlindja Thërret, i aksioneve për ndihmë në Shqipëri etj.  Veprën e Januz Saliukajt e kemi gjithkund në çdo shoqatë, lidhje, lige futbolli, shoqëri studentore, shoqëri miqësie e integrimi, shoqëri e mësuesve dhe mësimit, letrare e artistike, kudo… kudo.  Ky aktivitet vazhdon akoma. Lokalet e zyrave të Magistratit ku ai punon tani e shumë vjet, janë shndërruar në vendtubime të shoqatave shqiptare pa asnjë harxhim rasti. Këto shoqata shkruajnë histori jete në Austri, aty emri Januz Saliuka i pa harruar gjeneratave. Të gjitha shoqatat dhe gjithë mërgimtarët janë të nderuar me dekoratën e Januzit, AMBASADOR I KOMBIT , e ndiejnë të afërt, të tyre! E natyrshme: Januzi ishte dhe është i jetës së tyre! 

          Dekorata, Ambasador i Kombit, është diç e re në Austri në këto rrethana aktuale të mërgatës sonë. Është vlerësim i punës dhe aktivitetit të saj në perspektiven e kërkuar gjeneratave. 

                                TEKSTI I DEKORATËS 

        “Ta dish dhe të jesh i sigurt, se fatbardhësia dhe lumturija jote gjendet në Shqipëri e cila t’ep nder dhe fat emrin shqipëtar. 

         Ruaje mirë karakterin komtar dhe kryelantësinऩ shqiptare: bndju ligjevet dhe urdhnavet të vendit kudo që të jesh. 

Çdo shqiptar është vllau Yt: ndroje kurdoherë dhe ndihmoje kur të ketë nevojë.

Mos e përbuz gjuhën e nënës s’ate tue folë në gjuhë të huaj kur nuk asht nevoja. 

Ndero flamurin e atdheut tand: kush nuk e nderon shejën e komsisë shndrron vehten e vet. 

Dashunija për atdhe ndihet ma tepër në mërgim, prandaj këtë dashuni ruaj edhe kur të kthehesh në vendin t’and.”

           Jonuz Saliuka u lind në Gjakovë ,kreu studimet për inxhinier makinerie në UN-Prishtinës kurse në Vjenë tani e ka përfunduar Akademinë për Menaxher Socialë. Flet mirë katër gjuhë. Është veprimtar i njohur ndër mërgimtarët shqiptar në Vjenë dhe mjaft i respektuar. Ka kontribuar në të gjitha rrjedhat e deritashme jo vetëm brenda mërgatës lokale por edhe më gjerë në rrafshin kombëtar. Ishte pjesëmarrës në organizimet e mërgatës në mbrojtje të interesave kombëtare jo vetëm në Vjenë. E ka ndihmuar lëvizjen e rezistencës kombëtare për çlirimin e të gjitha trevave shqiptare nga robëria. E ka ndihmuar themelimin e mësimin shqip në Austri dhe e ndihmon në vazhdimësi. Ka marr pjesë në shumë takime shqiptaro-austriake po edhe me gjerë. Po ashtu ka marr pjesë në shumë grupe pune në parlamentin austriak dhe në ministri të ndryshme sikur të Partisë Socialdemokrat (SPÖ) dhe Partisë Popullore(ÖVP) ku edhe ka mbrojtur interesin e shqiptarëve. Ishte këshillëdhënës i disa funksionarëve të partive politike. Disa vite deputet në Odën e Punës së Vjenës(AK-Wien),pjesëmarrës i tryezës së rrumbullakët të Evropës. Kishte kontakte direkt me shumë ministra e burra shtetesh evropian po edhe më gjerë. Jonuz Saliuka për një kohë me aktivitetin e tij ishte urë lidhëse në shumë aktivitete të strukturave politike shqiptare me botën e jashtme nga Vjena si qendër me peshë politike në Evropë e botë . Me këshillat e tij mërgimtarëve tanë u lehtësoi kyçen e tyre në shoqërinë vendore.