Nga Mimoza Dajçi/

Më shumë se një e treta e grave në mbarë botën kanë përjetuar dhunë fizike ose seksuale në një moment të jetës se tyre. Duke u ndalur tek ngjarjet e viteve 60-të në Republikën Domenikane ndodhi një vrasje makabre ndaj 3 motrave Mirabal. Referuar kësaj tragjedie, OKB vendosi që data 25 Nëntor të njihet si Dita Ndërkombëtare për Eleminimin e Dhunës ndaj Grave, dhe çdo vit kujtohet si lëvizje popullore kundër dhunës ndaj grave. Në këtë ditë kërkohet ndërgjegjësimi individit, i mbarë opinionit publik dhe gjithë rruzullit që të denoncojnë dhunën ndaj grave, vajzave dhe fëmijëve. 

Në Meksikë rreth 10 gra dhe vajza në ditë vriten nga partnerët apo anëtarët e familjes. Bazuar në këto skena krimi për jetën këngëtarja meksikane Silvana Estrada ka shkruar këngën me titull “Si Me Matan”, “If They Kill Me”. Këngë që u nominua për Çmimin e rëndësishëm “Latin Grammys” në Mexico City.

Përsa i përket Shqipërisë nga të dhënat e medias; Mos zbatimi i ligjeve dhe mungesa e shërbimeve sociale pranë komuniteteve për fuqizimin e familjes dhe zgjidhjen e konflikteve, për rrjedhojë “sjell” krimin në familje. Dhuna që ushtrohet ndaj grave nga partnerët konsiderohet me përmasa pandemike edhe nga ekspertët e shëndetësisë botërore. Por përmasat e dhunës në familje janë edhe më të mëdha se sa paraqiten, pasi pjesa më e madhe e rasteve nuk denoncohen, për shkak sepse viktimat e shohin dhunën në familje si një ҫështje private.

“Armët nuk vrasin njerëz, njerëzit vrasin njerëz“ – ka shkruar studentja ekselente Ariela Murati 22 vjeçe e Fakultetit Juridik, vrarë në datë 21 Janar 2018, para Fakultetit të Mjeksisë, Tiranë.

Ndërsa këngëtarja dhe aktivistja italiane Noemi, e cila performoi këngën e John Lennon “Imagine” në një Ceremoni Çmimesh organizuar nga OKB pak ditë më parë në Romë tha: “Nëse një grua lëndohet, jemi lënduar të gjitha ne gratë. Eshtë lënduar e gjithë bota”. 

Një shprehje tjetër thënë e duhet përmendur në rastin konkret nga Sekretari i Përgjithshëm i Asamblesë së Kombeve të Bashkuara Antonio Guterres thotë: “Le të ndërtojmë një botë që refuzon të tolerojë dhunën ndaj grave kudo në çfarë do forme njëherë e përgjithmonë”.

Në konferencat e ndryshme që kemi marë pjesë me temë “Dhuna në Familje” nga specialistët e kriminalistikës jemi informuar; Kur një bashkëjetues nuk është komunikues me bashkëjetuesen, është kontrollues dhe e dhunon gruan në mënyrë barbare, veçanerisht kur ajo është edhe shtatëzënë, problemet serioze të shëndetit do të reflektohen edhe tek fëmija, pasi mbeten plagë që lenë gjurmë dhe mund të jenë të pakorrigjueshme. Çfarë evidenton se mentaliteti primitiv dhe kultura tradicionale që ekziston edhe tek disa meshkuj shqiptar i shikojnë e i trajtojnë vajzat dhe gratë si pronë dhe ndaj tyre duhet ushtruar dhunë dhe vrasje.

Në këtë drejtim organet e rendit në Shqipëri, policia dhe shoqëria civile, duhet ti izolojnë këta persona, e nuk duhet ti lenë të lirë, pasi janë të dëmshëm e të rrezikshëm jo vetëm për familjen, por edhe për shoqërinë.

Sipas Tv – Zëri i Amerikës: “Ndonëse ndëshkimet janë ashpërsuar dhe gjykatat kanë dhënë dënime me burgim të përjetshëm për vrasësit e grave ky krim nuk ka shënuar ulje.

Dënimi më i fundit me burgim të përjetshëm u dha mesin e korrikut të këtij viti nga Gjykata e Elbasanit për Tefik Tashin, i cili vrau me sëpatë motrën e bashkëshortes .

Gjatë vitit të kaluar u regjistruan 12 vrasje të grave dhe qindra denoncime të tjera për dhunë në familje, të cilat sipas analistëve janë vetëm një pjesë e vogël e përmasave të vërteta të kësaj dukurie në shoqërinë shqiptare.

Sipas të dhënave të Ministrisë shqiptare të Shëndetësisë numri i rasteve që janë evidentuar dhe denoncuar për dhunën në familje ka ardhur në rritje vit pas viti.

Sipas të dhënave zyrtare në vitin 2023 ka pasur 5064 raste të denoncuara për dhunën në familje pranë policisë dhe ku me urdhër-mbrojtje janë trajtuar 2730 raste .

Edhe në 3-mujorin e parë të vitit 2024 janë regjistruar 1197 raste të denoncimit të dhunës në familje nga të cilat janë trajtuar me urdhër mbrojtje 627 raste”.

Po sipas Zërit të Amerikës referuar raportit nga Instituti i Universiteti Georgetown për Gratë, Paqen dhe Sigurinë thotë se rreth 600 milionë gra, apo 15 për qind e popullsisë së botës, janë të ekspozuara ndaj konflikteve. Në raportin e fundit të këtij Instituti, që botohet një herë në dy vjet, Kosova radhitet në vendin e 100, ndërsa Shqipëria në vendin e 45 mes 177 shteteve. Në një intervistë për Zërin e Amerikes, autorja e raportit Elena Ortiz thotë se në Kosovë gratë kanë gjendjen më të keqe në rajon, në veçanti sa i përket përfshirjes së grave në tregun e punës, fuqizimit dhe pavarësisë së tyre financiare dhe ekonomike, si edhe diskriminimit gjinor në lindje. 

Por më tej ajo shton se Kosova në veçanti shënon rezultat të lartë kur bëhet fjalë për të drejtat ligjore të grave. Është shteti me rezultatin më të lartë nga të gjitha vendet e Ballkanit Perëndimor, e radhitur pas Serbisë dhe në mesin e 40 shteteve që tregojnë rezultat të mirë në këtë tregues. Kosova del me një gjendje të mirë sa i përket perceptimit të sigurisë së grave, njëri prej treguesve të dimensionit të sigurisë, që bën maatje e përqindjes së grave që thonë se ndihen të sigurta të ecin vetëm në lagjet e tyre natën. 

“Në Kosovë – zonja Ortiz, kjo përqindje shkon në 77 për qind, shumë pikë mbi mesataren rajonale prej 58 për qind dhe mesataren globale prej 64 për qind. Në këtë aspekt, Kosova radhitet në mesin e 25 shteteve në krye të listës. Dhe së treti, Kosova ka shkallë shumë të lartë të përdorimit të telefonave celularë, 94 për qind. Në anën tjetër, fushat ku duhet përmirësim në Kosovë janë të përqendruara kryesisht në dimensionin e përfshirjes, sidomos në çështjet që kanë të bëjnë me fuqizimin ekonomik të grave. Për shembull, Kosova është në vendin e 10 më të ulët në botë sa i përket punësimit të grave, me vetëm afro 20 për qind të grave të punësuara dhe po ashtu është prapa përfshirjes së grave në çështjet e financave, që matet me përqindjen e grave që kanë një llogari të tyre bankare. Në Kosovë, përqindja e atyre që kanë një llogari bankare është 47 për qind, shumë pas mesatares rajonale dee globale, që është 70 dhe 77 për qind. Gjithashtu kemi parë përmirësimin më të rëndësishëm në treguesit për sigurinë dhe uljen e rasteve të dhunës politike ndaj grave”.

Megjithë uljen e rasteve të dhunës në Kosovë, shqetësuese paraqitet situata në programin Big Brother VIP, transmetuar nga Klan Kosova” ku nga produksioni është lejuar të hyjë si banor, një individ që akuzohet për dhunë fizike dhe psikologjike nga ish bashkëshortja e tij, aktualisht banore e këtij spektakli televiziv.

Organizata e Gruas “Shpresë & Paqe” në SHBA, bashkon zërin e saj me Ministrinë e Drejtësisë në Kosovë, “Rrjetin e Grave Gazetare” të Kosovës dhe Organizatat e ndryshme të Grave, të cilat kanë dorëzuar ankesë/kërkesë tek KPM lidhur me shqetësimin për përmbajtjen problematike të programit Big Brother VIP, transmetuar nga Klan Kosova. Në deklaratën e kësaj Ministrie mes të tjerave shkruhet: 

“Vendosja e znj. Latifi nën presion psikologjik përballë ish bashkëshortit i cili është cilësuar si dhunues me vetë lëshimin e UM, është formë e dhunës psikologjike, e cila e vendos znj. Latifi në pozitë të cenueshme psikologjike, dhe paraqet mundësi të ri-viktimizimit por tani në situatë të presionit psikologjik publik”. Etj…

Duke u kthyer sërish tek data 25 Nëntor, Dita Ndërkombëtare për Eliminimin e Dhunës ndaj Grave, shpresojmë që edhe në Shqipëri, Kosovë e të gjithë trevat shqiptare do të ketë manifestime për këtë ditë në mbrojtje të të drejtave të grave, vajzave dhe fëmijëve. 

Restaurimi dhe inaugurimi i Kullës së Çun Mulës  në Muzeun e Malësisë së Madhe, paraqet ngjarje të veçantë  jo vetëm  për veriun shqiptar, sepse ky monument kulture iu përket të gjithëve, se kemi të bëjmë me historinë e popullit shqiptar dhe si e tillë duhet të vlerësohet  dhe të kompletohet me artefakte të ndryshme, në favor të avancimit të vlerave etnokulturore kombëtare.

Nail  Draga

Angazhimi  i strukturave të ndryshme   për restaurimin dhe konservimin e monumenteve të trashëgimisë kulturore me vlera historike e etnografike paraqet  moment të veçantë vlerësimi, sepse me një veprim të tillë i shërbëjmë mbrojtjës se  monumenteve  kulturore që janë me vlerë jo vetëm  lokale por edhe kombëtare. Dhe në gamën e tyre monumenteve bën pjesë edhe Kulla e Çun Mulës,  në Kushe të Hotit në Malësi të Madhe, e cila është  tre katëshe me moshë mbi dyqindvjeçare.

Mërgimtarët  sfiduan pushtetin

Duke pare pakujdesin e pushtetit si vendor e ate qendror ndaj monumentit të Kullës së Çun Mulës e njohur si e Bajraktarëve të Hotit, edhe tash në pluralizëm, mërgimtarët nga Malësia e Madhe u organizuan për të mbledhur fonde për restaurimin e saj, si monument kulture me rëndësi të veçantë kulturore e historike. Nën udhëheqjen e Arian Bajraktarit, i cili është trashëgimtari i familjes se Çun Mulës, arriti të realizoj  një organizim përfekt, sepse në afatin kohor prej dy viteve arriten të mbledhin 440 mijë dollarë amerikan. Ishin këto mjete të mjaftueshme për të restauruar dhe konservuar këtë objekt më rëndësi të veçantë për Malësinë e Madhe, sepse paraqet historinë e Veriut Shqiptar. Përveç atyre individëve që dhuruan   mjetet e nevojshme financiare, emrat e të cilëve janë në pjesën hyrëse të kullës, duhet përgëzuar edhe inxhinierin Zef Çuni  i cili ka realizuar projektin e restaurimit dhe ndjekjen e zbatimit të punimeve. 

Pamje nga përurimi i muzeut

Muzeu “Malësia e Madhe”

Nuka ka dilemë se restaurimi i kullës së Çun Mulës(1818-1896) e cila në popull është e njohur si Kulla e Bajraktarëve të Hotit, është kullë historike sepse në këtë kullë kanë jetur dymbdhjetë breza, nga Luc Gjoni e deri trashëgimtarët e tyre deri në ditët tona.  Kjo kullë ka historinë e saj të veçantë sepse ajo është djegur tre herë(1890,1912,1919) nga sllavët(malazezë e serb). Por, goditjen përfundimtare e ka marrë në kohën e diktaturës në Shqipëri në vitin 1967. Ishte koha kur në Shqipëri u ndalua zyrtatisht predikimi i fesë, ku trashëgimtarët  e familjarët e Çun Mulës-bajraktaritn të Hotit i dëbuan nga kulla e tyre duke i internuar, ndërsa kullën e “shtetëzuan”, duke e kthyer here në shkollë e herë në magazinë.  Vetëm pas rënies së sistemit monist në Shqipëri në vitin 1991, trashëgimtarët e Çun Mulës u rikthyen në kullën e tyre. 

Por, nga data 16 gusht 2024, përfundimisht kjo kullë, ka një emërtim tjetër u kthye në Muzeun „Malësia e Madhe“. Ishte kjo data e inaugurimit ku ishin të pranishëm mbi dymijë pjesëmarrës nga Malësia e Madhe, Shkodra e vise të tjera shqiptare, brenda e jashtë Shqipërisë. Nuk ka dilemë se numri ma i madh ishte nga Malësia e Madhe që është në Mal të Zi, sepse mërgimtarët e saj kryesisht në SHBA, ishin donatërët kryesor në financimin e restaurimit të këtij monumenti.

Misioni edukativ i muzeut

Në këtë muze janë të ekspozuara artefakte të ndryshme që janë vlerë etnografike të Malësisë së Madhe, por edhe fotografi të personaliteteve nga kjo krahinë dhe më gjerë. Një vend I veçantë I është kushtuar poetit kombetare At Gjergj Fishta, i cili në vitin 1902 ka qenë famullitar në Hot, ku edhe ka qendruar në kullën e Çun Mulës ku ka shkruar pjesë që janë në kuadër të librit monumental “Lahuta e Malcis”. Pikërisht duke vlerësuar veprën e tij në muze ekziton dhoma e At Gjergj Fishtës, si e veçantë në këtë kompleks muzeal.

Autori në dhomën muzeale te Gjergj Fishtës

Në këtë muze, duhet të vendosën shumë dokumente, relike të trashëgimisë materiale, opinione, përshkrime e  studime e botime të autorëve të huaj, që kanë qenë si vizitor apo studiues në krahinën e Malësisë. Madje, do të ishte e udhës që në një kënd të muzeut të vendoset një bibliotekë për Malësinë (libra, revista e gazeta).

Ky muze ka vlera edukative e arsimore e kombëtare. Sepse, me nxënësit e shkollave të ndryshme si fillore e të mesme, mund të zhvillohen leksione jo vetëm  nga lënda e histories. Aty mund të flitet për Norën e Kelmendit, Çun Mulën, Dedë Gjon Lulin, Kryengritjën e Malësisë së Madhe(1911), Kuvendi I Greçës(1911), Luftën e Koplikut(1920), Gjergj Fishtën, Prekë Calin, Mul Delinë etj.

Objekti i Muzeut „Malësia e Madhe“

Nuk ka dilemë se hartuesit e të dhënave për eksponatet e ndryshme kanë mungesa të të dhënave, sidomos për disa personaltete historike, por shpresojmë se ato do të përmirësohen duke ofruar të dhëna të kompletuara, për ngjarjet dhe kohën përkatëse.

Muzeu në ingerenca të Bashkisë

Të gjithë ata të cilët do të udhëtojnë nëpër Malësi të Madhe nga jugu në Hot e vazhduar për në Kelmend kanë  mundësi  të vizitojnë Muzen “Malësia e Madhe”, sepse aty është e prezantuar historia dhe etnokultura e Veriut Shqiptar. Në këtë aspekt ky muze paraqet një vlerë të shtuar edhe për turizmin kulturor, dukuri e cila ka vlera shumëdimensionale, si për vendas e ata të huaj.

Dhe së fundit, duhet thënë se pasi në Koplik si qendra administrative e Bashkisë Malësa e Madhe nuk ekziton muzeu, do të ishte e udhës që Kulla e Bajraktarëve të Hotit, që tani quhet  Muzeu “Malësia e Madhe” të jetë nën ingerenca të Bashkisë, duke punësuar aty individë profesional, që njohin historinë dhe etnokulturën e krahinës dhe më gjerë. Një veprim i tllë do të ishte në favor të mbrojtjës të trashëgimisë kulturore në Malësi të Madhe si kudo në botën e qytetëruar.

(Tetor  2024)

Shaip Kamberi/

Raporti për progresin e Serbisë për 2024 është Thirrje për Drejtësi dhe Barazi për Shqiptarët e Luginës së Preshevës. Raporti i fundit i Komisionit Evropian për Serbinë në vitin 2024 sjell një pasqyrë të rëndësishme të situatës së pakicave, me fokus të veçantë mbi sfidat dhe problemet që përballen shqiptarët e Luginës së Preshevës.
Ky raport konfirmon atë që kemi ngritur vazhdimisht:
Mungesën e zbatimit të vërtetë të të drejtave tona, pavarësisht ekzistencës së kornizës ligjore.
Pasivizimi i adresave dhe kontrollet policore – Shqiptarët në Luginë përballen me kontrolle të rregullta mbi statusin e rezidencës që çojnë në “pasivizimin” e adresave, një veprim që rrezikon të na izolojë nga të drejtat bazë dhe qasja në shërbime shtetërore. Ky proces mbetet i paqartë dhe i paqartësuar për publikun, duke ngritur pyetje për transparencën e tij.
Përfaqësimin e pamjaftueshëm të shqiptarëve në institucionet publike dhe polici – Raporti thekson nevojën urgjente për përmirësimin e përfaqësimit të shqiptarëve në administratën publike dhe policinë. Ky përfaqësim është thelbësor për të siguruar që zëri i komunitetit tonë të dëgjohet dhe që të kemi qasje të barabartë në vendimmarrje.
Arsim dhe kulturë në gjuhën amtare – Tekstet shkollore në gjuhën shqipe mbeten të pamjaftueshme, ndërsa mësimi i gjuhës serbe për shqiptarët mbetet i papërshtatshëm dhe sfidues për studentët. Gjithashtu, qasja në ushtrimin e fesë dhe kulturës në gjuhën amtare është një e drejtë që ende nuk është përmbushur në nivel të mjaftueshëm.
Media dhe publikimi në gjuhët edhe në gjuhën shqipe – mungesa e shërbimeve publike të mjaftueshme në gjuhët e minoriteteve është një problem madhor. Kjo kufizon aksesin e komuniteteve në informacionin e domosdoshëm dhe lë nevojat e tyre të pazëshëme në sferën publike.
Gjuha e urrejtjes dhe diskriminimi në media dhe nga deputetë – Fatkeqësisht, ka raste të gjuhës së urrejtjes kundër minoriteteve, duke përfshirë komunitetin shqiptar, në media dhe madje edhe nga disa deputetë. Ky fenomen rrezikon të përkeqësojë më tej marrëdhëniet dhe të inkurajojë ndjenjat ksenofobike.
Ky raport nuk mund të kuptohet ndryshe përveç si thirrje që Serbia të përmbushë detyrimet ndaj shqiptarëve në Luginën e Preshevës, të drejtave e pakicave, të veprojë në mënyrë transparente dhe të respektojë të drejtat e shqiptarëve si qytetarë të barabartë.
Ne nuk do të heshtim! Të drejtat tona duhet të mbrohen, dhe zëri ynë do të dëgjohet.

Nga Enver MEMISHAJ

Azis Çami  iu  përgjegj  thirrjes  së  artdheut  në    kohë  shumë kritike  për  fatet  e  popullit  tone. Në ato kohëra ishte trimëri e madhe të ishe shqiptar, por ishte trimëri edhe më e madhe të ishe ushtar dhe major Azis Çami ishte dhe mbeti deri në frymën e fundit ushtar besnik dhe i pathyeshëm i atdheut.

Azis Çami komandant i artilerisë në Luftën e Vlorës, më 1920. Azis Çami (1893-1943) Vjenë 1931.

Azis Çami 81893 1943) i shkruan kryeministrit Mustafa Kruja:

Tani populli është i preokupuar vetëm me mejtimin se ku shkon Atdheu dhe cila është e ardhmja e tij.

“REZERVAT PERSONAL”

Zoti Kryeministër!

Erdha në Korçë dhe pa vonesë u drejtuash në Zyrën e Kuesturës, ku mora në dorëzim detyrën.

Në këtë kohë vija me një mejtim, se do të gjeja diçka delikate në këtë zyrë, diçka sekrete, ose si të them më mirë vija me një mejtim se do gjeja të paktën një zyrë që t’i ngjiste një institucioni shtetëror, me një farë soj dinjiteti e prestigji.

Por fatëkeqësisht gjeta një godinë të thatë, pa kurrëfarë gjallërie dhe në një çrregullim të përsosur.

Nuk m’u desht shumë kohë që të konstatoj se personeli që përbën këtë institucion nuk vlen asgjë.

Agjentët shqiptarë të pazotë, por italianët shumë më të kqinj. Në kohën e kaluar kur ma donte detyra që të inspektoja ose rastësisht të vizitoja nonjë postkomandë të humbur më ndonjë kënd të Shqipërisë ju siguroj se edhe atje kam gjetur një rregull shumë më të mirë e më dinjitoz, rregull që është i domozdoshëm për zyrat e sigurimit publik.

Nga një rregull i tillë edhe unë si shef i atyre postkomandave edhe populli vetë ishin të kënaqur nga veprimi. Sidomos populli, e kishte  mëndjen të mbledhur dhe shpirtin e qetë, sepse jeta, pasuria dhe nderi tij ishte ndër duart e njerëzve të zot, e të ndërgjegjshëm.

Sot populli nuk i ka këto, në të kundërtën është i pasigurtë dhe i çqetësuar.

Qyteti i Korçës, sikur të kishte fatin, që në vend të kësaj të ashtuquajture polici, të kishte një kapter shqiptar me njëzet gjindarm të tillë, nuk do të kishte pse të rronte me një shpirt kaq të trembur dhe me një panik në zemër.Ay do të qe i sigurtë se kapteri shqiptar me zotësin e tij të provuar e të zakonëshme do ja mbronte domozdo jetën, nderin e pasurinë.

Personeli i përbërë prej njëzet e disa vetave të tërë të pavlefshëm, është okupuar gjithnjë me punëra të brendshme të zyrës dhe vetëm tre ose katër agjenta mund të disponohen për sigurimin e patrullave të qytetit.

Tipike është kjo: Marshalli i policisë mban gjithëmonë në shtëpi një agjent që e ruan dhe këtë e mban pranë vetes ditën e natën. Sa për organizatorin është njeri i mirë i sjellshëm por jo për funksionar në polici.

Prandaj duke qëndruar punërat kështu nuk e ka jetën të sigurtë as Prefekti, as Kuestori, as Gjyqtari dhe as populli përgjithësisht.

Në këto kondita në mos më keq është edhe arma e karabinerisë. Katundi të digjet dhe pushka të vlojë në të katër anët, njerzia të vriten, karabinierët e postës nuk dalin jashtë. Dalin vetëm në mëngjes kur del dielli. Karabinierët shqipëtarë janë bërë indiferent sepse shokët e tyre

italianë i përbuzin dhe i keqpërdorin.

Mbasi dhamë shpegime të shkurtëra dhe ndofta të pamjaftueshme më sipër, për sa i përket sigurimit publik, le të vijmë tani edhe në ngjarjen e hidhur e të urrejtur të vrasjes së të ndyerit Skënder Çami.

Vrasja e Skënderit ka bërë përshtypje të hidhur e të poshtër në tërë popullin. Provë për këtë ka qenë marrja pjesë në varrimin e tij e tërë popullit pa ndryshim klase e feje.

Për zbulimin e guximtarëve si dhe për hetimet mbi këtë çështje, policia e këtushme nuk ka njerëz që të mund të ngarkohen me një detyrë të tillë. Hetimet i ka filluar karabineria. Unë bëja ç’është e mundur me mënyrat e mia private për ta kjartësuar çështjen. Gjer tani kam ardhur te këto konstatime: vrasjen e ka bërë ndonjë kriminel I  stërvitur ndër krime, me gjak të ftohtë dhe shumë i zoti në përdorimin e armëve.

Vrasja është përgatitur mundësisht prej ndonjë organizate të jashtëme e infiltruar brenda në tokën tonë, duke ardhur në kontakt me elementë turbullonjës. Elementë trubullonjës kanë gjithnjë mundësinë të futen në tokën shqiptare, sepse njerëzit që e ruajnë kufinë janë bërë shok me kondrabandistët shqiptarë e grekë. Nuk i preokupon këta njerës detyra e ruajtjes së tyre por i preokupon vetëm hajdutllëku i pa ngopur.

Një gjë duhet marrë para sysh, vrasja është përgatitur me një rreth tepër të ngushtë. Për ta qitur në shesh kompllotin e organizuar qoftë jashtë, qoftë brenda në tokën tonë, duhen njerës me zotësi policore të jashtëzakonëshme. Këtë zbulim, të zorshëm e bën fakti që populli është krejt indiferent dhe i zëmruar nga Qeveria e tij.

Në qoftë se dikush di gjikafsh këtë nuk e kallzon, sepse nëpunësit e administratës nuk i tregojnë atij asnjëherë politikën e Qeverisë. Përkundrazi disa prej këtyre në kohën e kaluar mundoheshin që Qeverinë ta kompromentonin me veprat e sjelljet e tyre. Këta popullin e keqpërdornin dhe e vidhnin. Tani populli është i preokupuar vetëm me mejtimin se ku shkon Atdheu dhe cila është e ardhmja e tij. Indiferencën e sidomos zëmërimin e popullit e ka shkakëtuar me teper Zef Kadareja kur qe regjent i Komisariatit të Jashtzakonëshëm. Veprimet e tij kanë  qenë, skandaloze, aq imorale dhe aq në kundërshtim me interest kombëtare sa që duhet të kalojnë shumë kohë që të harrohen. Ky kishte marrëveshje vetëm me njerëz të poshtër anti patriotë dhe hajdutë që vithnin sheshit e spekullonin bashkë me Kadarenë. Patriotët jo vetëm i kishte lënë pas dore por edhe i ndiqte me anën e afijeve dhe me anën e miqve të tij anti kombtarë.

Mbasandej indiferenca është shtuar dhe po shtohet dita ditës nga kjo: Disa kohë më parë pa ardhur në krye të Qeverisë zotria juaj keni mbajtur një fjalim të transmetuar me anë të radjos. Ky fjalim qe dëgjur prej tërë popullit. Thatë atëherë se Shqipëria ishte shtet indipendent dhe me statut që e cakton shprehimisht indipedencën dhe individualitetin e tij. Do të kishte Gjindërmari, Polici e Administratë krejt shqipëtare.

Priti që të shihte këto por nuk i pa. Kur arthtë Zotria Juaj në krye të Qeverisë populli besojë dhe u bind se këto do ti fitonte, por duke mos i parë akoma është gjë e zorshme që të besojë dhe të bindet për to, deri sa të mos shohë fakte dhe vepra. Një herë që këto t’i jepen ka për të parë kushdo se sa bashkëpunëtor i mirë dhe i sinqertë i Qeverisë do të bëhet populli shqipëtar.

Kam pasur bashkëf jalime me persona të njohur dhe në kohërat e kaluara persona prej qytetit të Korçës dhe prej katundeve. Që të tërë më kanë shfaqur një mosbesim sepse presin vepra që të garantojnë indipedencën dhe ekzistencën e Shqipërisë.

Tani Zoti Kryeministër e shoh të arsyeshme që t’ju them se qëndrimi jem – këtu në Kuesturë me të tillë elementa dhe të tillë kondita është i kotë. Në qoftë se Zotria Juaj do të mundeni që të më vini në dispozicion, personel shqipëtar e thjesht shqipëtar atëhere marr përsipër riorganizimin e një policie thjesht shqipëtare, duke marrë përsipër tërë përgjegjësitë ndaj Qeverisë dhe Popullit.

Përndryshe ju lutem të më shkarkoni nga detyra sepse jam i bindur që Qeverisë së Zotrisë tuaj do ti shërbej më mirë si privat se sa si i tillë.

Më shumë do më dëgjohet fjala atëhere se sa tani. Para se të mbaroj vlen t’ju shënoj se në mënyrën e administrimit është bërë një anarshi e plotë. Nuk dihet se kush është superiori

dhe kush është inferiori, kush është përgjegjës dhe kush nuk është përgjegjes. Tërë zyrat përzihen në veprime me njëri tjetërin. Për një veprim përzihet: Fashio, Milicia fashiste, Milicia e Rrugës dhe e Pyjeve, Karabineria, Rojet e Financës, S.I.M. etj. etj. dhe bile edhe njerëz që nuk kanë asnjë cilësi zyrtare intrigojnë brenda veprimeve të këtyre organeve dhe kështu në tërë anët e Shqipërisë jam i sigurtë se në këto mënyra veprohet.

Në lidhje me vrasjen e Skënderit karabineria propozon rreshtimin në masë të njerëzve të pafajshëm dhe që kanë shprehur hidhërimin e tyre për këtë ngjarje.Jemi të mejtimit që të mos rreshtohet askush, por përkundrazi edhe disa që janë marrë nën vrejtje të lirohen. Çështja do

të zbulohet më mirë në heshtje e ngadalësi se sa duke e alarmuar. Kjo do të provokonte jo vetëm hidhërim por do të kishte edhe rezultate të papëlqyera.

Jam i mejtimit që hetimet për vrasjen e Skënderit ti ngarkohen Gjykatës Hetuese të këtushme e cila disponon një zotësi psikologjike dhe ajo do të mundi të zbulojë shumë hollësira, ose të paktën zbulimin do e bëjë shumë më lehtë, duke i vënë në dispozicion një officer gjindërmarije shqipëtar dhe organet e duhura. 

Musa Kranjën, neto komunistin, siç e kanë cilësuar disa, e lirova nga burgu, mbasi u sigurova që i përmënduri nuk ka asnjë lidhje me ideollogjinë komuniste dhe për këtë jam garant vetë.

Pranoni ju lutem Zoti Kryeministër nderimet e mia të sinqerta.

Korçë, më 15 mars 1942 – XX –

Aziz Çami

AQSH, F. 149-I, D. 281, f. 1 – 5. 

Dokumenti është i daktilografuar në 5 faqe dhe ka këtë shënim: “Marrë nga Kartoteka e Degës së Historisë Ushtarake nr. dokumenti 530”

K O M E N T

Shqetësimi atdhetar i Azis Çamit për fatin e popullit të tij dhe denoncimi i politikës së pushtuesit dhe qeverisë del fare qartë në këtë leter private që ai i bën kryeministrit Mustafa Kruja, por unë dua të theksoj dhe nënvizoj sa më poshtë:

Azis Çami në këtë letër që i dërgon shokut tij të vuajtjeve të mërgimit 15 vjeçar, kryeministrit Kruja, me guxim denoncon politikën antikombëtare të pushtuesve italianë dhe të qeverisë.

Kështu Azis Çami na ka lënë pas një dokument shumë të rëndësishëm jo vetëm për të njohur personalitetin e tij, për të gjykuar mbi personalitetin dhe shërbimet që ai i ka sjellë vendit të tij, por kryesisht ai me kompetencë profesionale analizon plagët e vendit nën pushtimin italian: pa aftësinë e autoriteteve të sigurimit publik për të mbrojtur jetën, pasurinë dhe nderin e shtetasve dhe korrupsionin. Nëpunësit “Nuk i preokupon detyra, por i preokupon vetëm hajdutllëku i pa ngopur”, “Karabinierët shqiptarë janë bërë indifferent sepse shokët e tyre italianë i përbuzin dhe i keqpërdorin”, shkruan Azizi.

Dhe jo vetëm analizon plagët por jep edhe orientime se si mund të dilet nga ky kaos dhe amulli.

Azis Çami flet qartë dhe shprehet kundër politikës antikombëtare të pushtuesve italianë, por edhe të qeverisë së kohës: “populli është krejt indiferent dhe i zëmruar nga Qeveria e tij”.

Si sillen nëpunësit e shtetit dhe autoritetet e sigurimit publik, sipas Azizit?

“Këta popullin e keqpërdornin dhe e vidhnin… Tani populli është i preokupuar vetëm me mejtimin se ku shkon Atdheu dhe cila është e ardhmja e tij…”

Ndërsa përkrahen të korruptuarit “Patriotët jo vetëm i kishte lënë pas dore por edhe i ndiqte me anën e afijeve dhe me anën e miqve të tij antikombtarë”.

Burimi i gjithë të këqijave është politika antikombëtare, prandaj ai denoncon hapur politikën e pushtuesit dhe qeverisë kur thotë:

“Thatë atëherë se Shqipëria ishte shtet indipendent dhe me statut që e cakton shprehimisht indipedencën dhe individualitetin e tij. Do të kishte Gjindërmari, Polici e Administratë krejt shqipëtare. Priti që të shihte këto por nuk i pa…

Kam pasur bashkëkfjalime me persona të njohur dhe në kohërat e kaluara, persona prej qytetit të Korçës dhe prej katundeve. Që të tërë më kanë shfaqur një mosbesim sepse presin vepra që të garantojnë indipedencën dhe ekzistencën e Shqipërisë”.

Në radhë të parë e mbi të gjitha ne kuptojmë shpirtin atdhetar dhe preokupacionin e tij për t’i shërbyer vendit të tij. Ai i shkruan Kryeministrit Mustafa Kruja jo me cilësinë e ofiqeve që mban si kuestor dhe me gradën major, por me cilësinë e një atdhetari me emrin Azis Çami.

Aftësia e lartë e arsyetimit të Azis Çamit dhe vlera e konkluzioneve të tij qëndron në faktin se ai arrin në përfundimin se ai nuk flet e ngre shqetësime për Korçën por “kështu është në tërë anët e Shqipërisë, jam i sigurtë se në këto mënyra veprohet”.

Për Zef Kadarenë Azis Çami shkruan: “Indiferencën e sidomos zëmërimin e popullit e ka shkakëtuar me teper Zef Kadareja kur qe regjent i Komisariatit të Jashtzakonëshëm. Veprimet e tij kanë qenë, skandaloze, aq imorale dhe aq në kundërshtim me interesat kombëtare sa që duhet të kalojnë shumë kohë që të harrohen”.

Dhe si reagoi qeveria për këtë denoncim skandalos?

Më 22 mars 1942, e ngriti në përgjegjësi: “Z. Zef Kadarja emnohet Inspektor i Përgjithshëm pranë Kryesis së Këshillit të Ministrave. Francesco Jacomonf d. v.”

“Fletorja Zyrtare”, Tiranë, nr. 38, dt. 7.4.1942, f. 4

Karakteri dhe ndershmëria e Azis Çamit, nuk mund të pajtohej e nuk mund të pranonte detyrën e kuestorit, në këtë administratë të pa moralëshme, prandaj ai jep dorëheqjen.

Fjala e fundit e Azis Çmit:

“Tani Zoti Kryeministër e shoh të arsyeshme që t’ju them se qëndrimi jem – këtu në Kuesturë me të tillë elementa dhe të tillë kondita është i kotë. Në qoftë se Zotria Juaj do të mundeni që të më vini në dispozicion, personel shqipëtar e thjesht shqipëtar atëhere marr përsipër

riorganizimin e një policie thjesht shqipëtare, duke marrë përsipër tërë përgjegjësitë ndaj Qeverisë dhe Popullit.

Përndryshe ju lutem të më shkarkoni nga detyra sepse jam i bindur që Qeverisë së Zotrisë tuaj do ti shërbej më mirë si privat se sa si i tillë.

Më shumë do më dëgjohet fjala atëhere se sa tani”.

*

Zef Kadarja (Shkodër, 7 janar 1892 – Tiranë, 13 prill 1945) ka qenë nëpunës karriere, anëtar i Komitetit Administrativ të Përkohshëm pas pushtimit italian. Drejtor i Policisë së Sigurimit Botnor (1940-1942). U dënua me pushkatim nga Gjyqi Special i Tiranës dhe u pushkatua në

vitin 1945.

Musa Kranja ose Kranji (1905-1951) Ish-oficer i xhandarmërisë, kryesues i revoltës së Fierit, 1935, toger në ushtrisë shqiptare, atdhetar dhe i mirënjohur si aktivist të Balli Kombëtarit në Prespë gjatë Luftës së Dytë Botërore.

Rafael Floqi/

Pjesa e dytë

Mbretëresha ilire, Teuta, ishte një grua e re me një karakter të vendosur; ajo kishte pasuar bashkëshortin e saj Agronin pas vdekjes se parakohshme, dhe ajo përdori aftësitë e saj për ta mbajtur së bashku mbretërinë e bashkëshortit të saj, në emër të djalit të mitur Pinnes të Agronit me shemrën e saj gruan e parë të Agronit, Triteutën. Ajo mbahet mend si simpatike, inteligjente, diplomatike, energjike dhe, mbi të gjitha, e vendosur për të vazhduar politikën ekspansioniste të Agronit në Adriatik.

Teuta qe ambicioze, ajo e mori pushtetin në emër të trashëgimtarit të ri në fron Pinnesit. Qëndrimi i saj agresiv kundër Romës ishte një vazhdimësi e qëndrimit të burrit të saj dhe ajo e përdori flotën e tij pirate, të pajisur dhe të mirëmbajtur mirë, për të sulmuar qytetet greke, të cilat për Romën kishin një rëndësi kardinale edhe në funksion të konfliktit ushtarak me Kartagjenën. Ndaj lundrimi dhe tregtia e sigurt në Adriatik shiheshin nga Roma të ishin një rrugë shpëtimi gjatë kësaj periudhe.

Mbretëresha Teuta jo vetëm që e menaxhoi piraterinë, por sillet e tregohet vazhdimisht me rolin e saj si një mbretëreshë luftëtare. Burimi kryesor historik është greku Polibi (Polybius)i cili tregoi jetën e saj tragjike në Tregimet e tij. Pas vdekjes së bashkëshortit të saj Agronit, duke e kuptuar gjendjen e vështirë ekonomike të popullit të vet, mbretëresha: “mblodhi një flotë dhe një ushtri jo më inferiore se ato të mëparshmet, dhe e dërgoi në një ekspeditë ndaj kolonive greke, pasi u tregoi drejtuesve të flotës ilire se i gjithë bregu duhej konsideruar si territor armik”. Një politikë agresive kjo, që do të kishte siguruar jo vetëm kontrollin e të gjithë rajonit, por edhe të trafikut detar që zhvillohej aty.

Në të njëjtën kohë, në Luftën e Parë Puniko-Romake (264 p.e.s. – 241 p.e.s.), romakët kishin pushtuar Kartagjenën, duke asgjësuar për momentin fuqinë e detare punike në rajonin jugor dhe ishin të interesuar të zgjeroheshin edhe në Tirren dhe Mesdheun Perëndimor. Forcimi ushtarak ilir, me aleancat gjithnjë e më strategjike, bastisjet tokësore dhe detare të vetëfinancuara dhe bllokimi i tregtisë në Adriatikun e poshtëm, synonte kontrollin e brigjeve greke të Epirit dhe Maqedonisë dhe pengonte tregtinë e lidhur me Italinë, prandaj Roma vendosi se nuk mund të anashkalohej kërcënimi shqetësues i këtij populli luftëtar.
Polybi thotë se, për të arritur një zgjidhje Roma dërgoi dy ambasadorët, Gaius dhe Lucius Coruncanius, me shpresën për të gjetur një marrëveshje paqësore me mbretëreshën. Po sërish, sipas Polibit, Teuta i priti ambasadorët romakë me një mënyrë “arrogante dhe krenare”. Kërkesave të ambasadorëve ajo iu përgjigj, se për sa i përket shtetit të saj, ajo do të kujdesej që të mos dëmtoheshin interesat e Romës, por dhe qytetarët privatë ilirë duke mos i ndaluar veprimet e tyre në det (në thelb duke legjitimuar veprimtarinë e tyre). Më i riu nga ambasadorët romakë u përgjigj me ngut: «…ne do të përpiqemi, me ndihmën hyjnore, t’ju detyrojmë me forcë dhe shpejt ju do të korrigjoni zakonet e mbretërve ndaj ilirëve».

Kjo përgjigje nuk i pëlqeu mbretëreshës, e cila si kundërpërgjigje, e vrau ambasadorin e ri. Natyrisht, kur lajmi arriti në Romë, Senati Romak vendosi ta niste luftën në pranverën e vitit 229 para Krishtit, duke marrë ca kohë sa për të regjistruar legjionet dhe për të organizuar flotën. Në atë periudhë romakët zotëronin një flotë të fuqishme dhe të stërvitur, me veteranë të betejave punike. Ky vendim nuk kaloi pa u vënë re (në atë kohë ekzistonin edhe spiunë) dhe flota dhe ushtria ilire plaçkitën ishujt grekë pranë Korkyrës, duke pushtuar Feniksin dhe duke vrarë disa tregtarë italianë. Marrja e qytetit dhe plaçka e madhe që u mor prej tij, i bindi ilirët që ta kufizonin veprimtarinë e tyre dhe të ktheheshin në tokat e veta e të lidhnin aleancë me epirotët dhe akarnaanët, të tmerruar me vendosmërinë dhe nga ky demonstrim i forcës ilire. Teuta ngriti shpejt një flotë edhe më të madhe se ajo e mëparshmja dhe e dërgoi sërish drejt Korkyrës, dhe ishujve aty pranë dhe brigjeve të Epirit, strategjikisht të rëndësishme në afrimin e përplasjes me Romën. Natyrisht, kjo ndërhyrje çoi në një përplasje me grekët. Betejë detare që pasoi u zhvillua pranë ishujve Paxos.

Historiani frëng Holleaux riprodhon me skllavëri besnikërisht paragjykimet anti- ilire të Polibit ; ai nuk e përdor Polibin dhe faktet e tij për një rindërtim edhe të anës ilire të historisë. Kjo është demonstruar padyshim nga pranimi i përshkrimit të Polibit ‘ i mbretëreshës Teuta gjatë intervistës me ambasadorët romakë, ku ai e quan sjelljen saj “si të paarsyeshme dhe kryeneçe “. Pa ndonjë koment në lidhje natyrën armiqësore të burimit, Holleaux tek fjalimi Mbi luftërat ilire, na siguron me fusnota se komentet mbi Polibin, ai thekson se, padyshim, se qe i paplotë ose i pasaktë në disa pika, por në tërësi qe i besueshëm, komente që përgjithësisht që mbahen të bazuara tek Fabius Pictor. Vetë Polibi kishte dyshime në lidhje me besueshmërinë e burimeve të veta për ngjarjet para viteve 220 para Krishtit, sepse ato ishin jashtë periudhës së tij dhe se ngjarjet ishin të një date të mëparshme, dhe se ai po përsëriste thjesht dëshmi gojore, dhe se nuk qe i sigurt as vetë për vlerësimet dhe pohimet e tij.

Taktikat e Teutës

Ilirët, të përforcuar nga shtatë anije të dërguara nga Acarnanianët, u përplasën me flotën akease pranë ishullit Paxos. Disa anije ilire lundruan drejt Korkyrës, ndërsa një pjesë tjetër u ankoruan në portin e Epidamit, (Durrësit) ku zbarkuan disa trupa me justifikimin e furnizimit me ujë për ta kapur qytetin në befasi nga pas. Pas një përpjekjeje të dështuar për ta marrë qytetin, komandantët ilirë iu bashkuan pjesës tjetër të flotës që po i afrohej Korkyrës.
Teuta zbatoi një taktikë revolucionare. Ai vendosi të sakrifikonte disa anije, duke i paraqitur ato përkrah kundërshtarëve të saj dhe duke inkurajuar kështu përplasjen e tyre me akejtë; kur anijet e armikut goditnin anash me sqepa, ato mbetën të bllokuara në lëvizjet e tyre, dhe ilirët kështu mundën t’u hipnin lembeve të tjera me një numër më të madh ushtarësh dhe të largoheshin.
Prandaj, sukseset ilire u përhapën në të dy anët e Adriatikut. Përveç kësaj, burimet tregojnë, besoj, një admirim për mjetet lundruese dhe detarinë e ilirëve. Për shembull, në betejë detare në Coryca, Polibi thotë se si “ilirët i lidhën lembet e tyre së bashku në tufa prej katërsh” në mënyrë që të përqendronin numrin e tyre kundër katëremësheve dhe pesëremësheve të mëdha akeane. Ky reputacion i përhapur gjerësisht për detarinë dhe anijet e shpejta, krahas gatishmërisë për të organizuar bastisje detare dhe për të siguruar përfitime territoriale, ishte ajo që i vuri në sy Romës, ilirët; reputacion që ishte kritik në gjenerimin e motiveve zyrtare të publikuara nga romakët për justifikimin e tyre të dy fushatave. Ilirët kështu në fakt u bënë viktima të suksesit të vet.

Në këtë mënyrë, ilirët mundën të kapnin katër katërremwshe dhe të fundosnin një pesëremëshe. Polibi vazhdon se : “Në të njëjtën periudhë, nga ata që mbanin vulën dikonsulare, Gnaeus Fulvius u nis nga Roma me dyqind anije, ndërsa Aulus Postumius u largua në drejtim të Ilirisë me forcat tokësore …” Mbretëresha Teuta pasi mori Phoinike,(Finiqin) i ktheu sytë nga kolonitë greke të Epidamnit, Apolonisë dhe ishujve Issa (Visi modern) dhe Korcyra (Korfuzit). Pasi pushtoi Korkyrën, Teuta ia la të afërmin e saj Dhimitër të Farit ta sundonte ishullin, që ishte veçanërisht i rëndësishëm, për kalimin e kontrolluar nga porti në detin Adriatik. Romakët dërguan aty të dërguarit Gaius dhe Lucius Coruncanius dhe një përfaqësues nga Issa, Cleemporius për t’u drejtuar mbretëreshës ilire për të negociuar përfundimin e sulmeve. Nuk është e qartë çfarë ndodhi më pas, sipas (Pająkowski 1981: 185–189), por supozohet se Teuta kishte kryer një akt të tillë që kishte vrarë të dërguarit e Romës dhe kishte plaçkitur anijet romake.

Tradhtia e Dhimitër Farit

Beteja ishte e pabarabartë, por mbretëresha, u mund edhe për shkak të tradhtisë së komandantit Dhimitër të Farit, i cili aspironte për fronin e ilirëve. Ndërsa flota romake iu afrua Korkyrës, Dhimitri, «duke qenë në qendër të shpifjeve, dhe duke u frikësuar nga Teuta, u dërgoi mesazhe romakëve, duke u premtuar se do t’ua dorëzonte qytetin në duart e tyre dhe do t’u dorëzonte atyre të gjitha gjërat mbi të cilat ai kishte kontroll. Kështu Korkurasit […] e dorëzuan garnizonin e ilirëve romakëve, në përputhje me vullnetin e Dhimitrit dhe, të ftuar për ta bërë këtë, ata arritën një marrëveshje reciproke u vunë nën mbrojtjen e romakëve.” Dhimitri, duke kuptuar se çdo rezistencë ishte e kotë, ua kishte dorëzuar ishullin konsujve romakë Postumius Albinus dhe Fulvius Centumalus kështu në vitin 228, Korkyra u bë baza romake për operacionet në bregun lindor të Adriatikut; prej nga ku flota romake u nis drejt Apolonisë, ndërsa ushtria e udhëhequr nga Postumius, e përbërë nga 20.000 këmbësorë dhe 2.000 kalorës, u transportua aty nga Brindizi.
Nëse e mendoni mirë, ne jemi përballë një zbarkimi me përmasa kolosale për kohën (shek. III p.e.s.), i planifikuar në mënyrë perfekte nga romakët. Ilirët, natën në fillim të mbërritjes ata u tërhoqën me nxitim dhe romakët arritën në Skodra (Shkodër), në kryeqytetin e ilirëve, duke e vënë atë në zjarr dhe në shpatë.

Dyshimet që rënduan mbi Dhimitrin dhe e bënë atë të frikësohej nga mbretëresha Teuta, siç tregon Polibi, janë ndoshta dyshime për tradhti dhe komplote për trashëgiminë. Kjo kuptohet se pas vdekjes së Teutës, e cila ishte kujdestare e trashëgimtarit legjitim të fronit, Pinnes, Dhimitri u martua me nënën e tij, gruan tjetër të Agronit, Triteuta, duke u bërë kështu kujdestar dhe regjent në vend të Teutës.
Ndaj supozohet se marrëdhënia e besimit midis Teutës dhe Dhimitrit ishte tashmë e ndryshuar dhe se në Korkyra ai e kishte tërhequr tashmë popullsinë lokale greke në interesin e tij personal, kundër synimeve të zgjerimit të mbretërisë ilire të Agronit dhe më pas të vetë Teutës.

Ilirët që rrethonin Epidamin, me të dëgjuar lajmin për ardhjen e romakëve, u larguan. Romakët përparuan drejt kryeqytetit të Teutës, duke u mirëpritur gradualisht në Epidam duke vënë, Ardianët, Parthianët, Atintanët dhe Issejt nën mbrojtjen e tyre.

Rhizoni qëndresa e fundit e Teutës

Teutës iu desh të ikte, duke u strehuar me disa besnikë në Rhizon në Grykën e Kotorrit, i cili ishte larg detit dhe i fortifikuar mirë nga ku e kishte origjinën. Romakët e lanë Dhimitrin në krye të një domeni të gjerë të përbërë nga protektorate të kontrolluara nga garnizonet romake. Shumica e flotës dhe ushtrisë u kthyen në Itali me Gnaeus Fulvius ndërsa Postumius, me pjesën tjetër të njerëzve dhe anijeve, mbeti si “këshilltar ushtarak” për të organizuar forcat e armatosura të popullatave që kërkuan mbrojtje nga romakët.
Në pranverë, Teuta dërgoi ambasadorë në Romë dhe përfundoi paktin e dorëzimit, i cili e detyroi mbretëreshën të tërhiqej nga pjesa më e madhe e trojeve ilire, t’i paguante haraç Romës dhe, mbi të gjitha, të merrte përsipër të hiqte dorë nga Iliria e poshtme dhe të ndalonte çdo veprim piraterie ose ushtarak në jug të Lissit.

Zona e Ballkanit në luftën e parë Iliro-Romake .Professor G. Droysens Allgemeiner Historischer Handatlas by R. Andree

Për më tepër, asaj iu desh të paguante edhe një haraç vjetor, e të pranonte supremacinë e Romës dhe të dorëzonte të burgosurit e saj. Ajo kurrë nuk kërkoi falje për aktet e saj. Ajo kërkoi vetëm falje për aktet e piraterisë për të cilat kishte qenë përgjegjës burri i saj, Agroni.

Rhizoni ishte kryeqyteti i mbretërisë ilire të Ardianëve. Gjatë sundimit romak ai njihej si Rhizinium. Rhizoni është vendbanimi më i vjetër në Gjirin e Kotorrit dhe sot qyteti modern i Risanit (në Malin i Zi modern) që qëndron pranë qytetit të vjetër.
Fillimisht ai qe një vendbanim ilir që u zhvillua gradualisht dhe u bë kryeqyteti i Mbretërisë Ilire Ardiane nën Agronin dhe Teutën. Ai ishte kalaja e fundit e mbretëreshës Teuta në luftën e parë ilire kundër romakëve. Ai e ruajti statusin e tij si një vendbanim i rëndësishëm rajonal edhe në epokën romake.
Fillimisht në territorin e ilir, qyteti dëshmohet në greqishten e vjetër si Ῥίζων dhe në latinisht si Risinium. Toponimi është krahasuar me shqipen: rrjedh, që do të thotë ‘rrjedhë’, ‘përrua’, që rrjedh nga proto-indoevropianishtja *(H)reǵ- ‘rrjedhje’, prej nga do të thotë ‘lum’, ‘përrua’ etj. Rhizoni ishte një nga tre kështjellat ilire në kodrat me pamje nga Gjiri i Kotorrit.

Herodiani (shek. II pas Krishtit) përmend se Rhizoni e kishte marrë emrin nga Rizoni, djali i Kadmit dhe vëllai i Ilirit. Përmendja më e hershme e Rhizonit daton në shekullin e IV pes në Periplus të Pseudo-Scylax i cili e përmend atë si një vendbanim të Enkelejve. Më vonë u zhvillua si vendbanim i një fisi tjetër ilir, të Ardianëve. Rhizoni kishte qenë kështjella kryesore në shtetin ilir nën Agronin ku mbretëresha Teuta u strehua gjatë Luftërave Ilire. Gjatë mbretërimit të shkurtër të mbretëreshës ilire Teuta, Rhizon u bë kryeqyteti i shtetit të saj.

Në kohën romake, Rhizinium është dokumentuar si një oppidum civium Romanorum. Ku thuhet se dy rrugë romake kalonin përmes Gjirit të Kotorrit. Koha më e begatë për Rhizinium Romak erdhi gjatë shekujve 1 dhe 2, kur u ndërtuan vila të mëdha në zonë dhe qyteti kishte 10,000 banorë. Pesë mozaikë janë mbetjet më të vlefshme të asaj periudhe – jo vetëm për Risanin por edhe për Malin e Zi. Njëra e ruajtura më mirë tregon Hypnos, hyjninë greke të gjumit. Është i vetmi imazh i njohur i këtij lloji në Ballkan. Arkeologu i famshëm Sir Arthur Evans udhëhoqi ato gërmime fillestare aty qysh në 1885.

Zoti mbrojtës i Rhizon/Risinium ishte hyjnia ilire e luftës, Medaurus. Medaurus përmendet në një kushtim të gdhendur në Lambaesis (Afrika e Veriut) nga një legatus romak me origjinë nga Risinium dhe në dy mbishkrime të tjera të gjetura në Risinium dhe Santa Maria di Leuca (Lecce). Dedikimi i Lambaesis tregon gjithashtu se aty ishte ngritur një statujë kuajsh të Medaurus, me gjasë kopja e një statuje monumentale e vendosur në Risinium. Kërkimet arkeologjike në Risinium në shekullin e 21-të sugjerojnë se statuja e Medaurus ishte vendosur në një bazë prej të paktën 15×20 m, dhe e vendosur në akropolin ku dominonte qytetin. Pushtimet e mëvonshme të avarëve dhe sllavëve e lanë qytetin të shkretë. Referenca e fundit e një peshkopi në Risan daton në vitin 595 pes.
Kohët e fundit arkeologët e Varshavës zbuluan pallatin e parë të njohur të mbretërve ilirë në Mal të Zi. “Ky është një zbulim i madh dhe kardinal, i cili zgjeron befas njohuritë për funksionimin e pushtetit mbretëror në Iliri” – tha arkeologu Prof. Piotr Dyczek.

Rhizoni ilir qe një pjesë e përhershme e historisë së Romës së lashtë. Studiuesit nga Qendra Kërkimore e Antikitetit të Evropës Juglindore të Universitetit të Varshavës filluan gërmimet në vitin 2000. Deri më tani, puna e tyre ka lejuar, ndër të tjera, të rishikojnë pikëpamjet e historianëve për rendin e mbretërimit të sundimtarëve ilirë. Sundimi i mbretit Ballaios është zhvendosur një shekull pas – sundimtari nuk ishte pasardhësi i Mbretëreshës Teuta, por paraardhësi i saj.
“Të gjitha të dhënat që kemi marrë tregojnë se kemi zbuluar kompleksin helenistik të pallateve të sundimtarëve të Rhizonit. Këto janë strukturat e para të këtij lloji të zbuluara në zonën e Ilirisë, të cilat mund t’i përkasin mbretit Ballaios dhe Teutës. Deri më tani nuk kishim dijeni edhe nëse struktura të tilla kanë ekzistuar” – theksoi Prof. Dyczek.

“Vendndodhja e ndërtesave, shkalla e tyre, plani dhe teknikat e përdorura të ndërtimit janë krejtësisht të pazakonta dhe unike, kur krahasohen me shembujt e njohur më parë të arkitekturës ilire, duke përfshirë strukturat e zbuluara tashmë në Rhizonit. Duket se ne kemi zbuluar një vend të njohur nga burime nga lashtësia.

Enigma e vetëvrasjes së Teutës

Pasi Teuta u tërhoq në Rhizon, baza kryesore e flotës ilire, ku strehohej gjatë Luftërave me Romën. Në vitin 227 para Krishtit, ajo më në fund u rrethua. Pas dy fushatave të tjera, Republika Romake arriti t’i nënshtronte ilirët gjatë shekullit II para Krishtit. Më vonë kur Teuta protestoi për pozicionin e saj të ri, ajo e humbi pushtetin përgjithmonë.

Teuta kërkoi strehë për një kohë “shumë të vogël” në Rhizon, nga ku ajo komandonte aksionin. Humbja e luftës në pranverën e 228 para Krishtit, bëri që ajo të pranonte të paguante haraç, të tërhiqej pothuajse nga e gjithë Iliria –dhe kufiri i jugut i mbretërisë së saj ishte vendosur në lumin Ardaxan (Mati i sotëm) – dhe jo të lëvizte me më shumë se dy anije të armatosura nga Issa në çdo kohë. Ajo gjithashtu u detyrua t’ia dorëzonte fronin Pinnes-it, djalit të mitur të Argonit nga martesa e tij e parë me Triteutën, si garanci se marrëveshja do të mbahej. (sipas Pająkowski 1981: 191–192).
Duke shfrytëzuar këtë mundësi, Roma u vendosur në Adriatik, pasi kishte aneksuar disa poste të rëndësishme, duke ia besuar qeverisjen e ishujve dhe brigjeve dalmatike “tradhtarit” Dhimitrit. Ajo kishte bërë degë të saj një mbretëri në brigjet lindore të detit Adriatik, dhe kishte pushtuar me shumë simpati kolonitë e popullsive greke, të cilat, të vetëdijshme për fuqinë e saj gjithnjë në rritje, filluan ta konsiderojnë Romën si mbrojtësen e tyre. Në fakt, vetëm në vitin 228 romakët u pranuan nga grekët në lojërat isthmiane, të dytat pas atyre olimpike.

Përkundrazi, pavarësia e popullit ilir po zhdukej. Emri i mbretëreshës Teuta, e cila kishte drejtuar piraterinë e popullit të saj me gjithë agresionin dhe pamëshirshmërinë e një sundimtari mashkull, i kishte dhënë zë për një kohë të shkurtër asaj dhe ilirëve.
Nga ana tjetër, Dhimitri, i nxitur nga Filipi V i Maqedonisë, ishte kthyer kundër Romës, duke iu përkushtuar piraterisë. Më tej i rrethuar nga konsulli Lucius Emilius Paulus në kështjellën e Dimalit, ku ishte barrikaduar, ai u mund, dhe u tërhoq nën mbrojtjen e Filipit në Maqedoni.

Shumë pak dihet, për pjesën tjetër të jetës së Teutës. Sipas gojëdhënave të banorëve modernë të Risanit, Teuta i dha fund jetës, duke u hedhur nga Maja e Orjenit. Thjeshtri i saj Pinnes më në fund u bë mbret, por ai vdiq papritur në vitin 217 para Krishtit në moshën 15-vjeçare dhe në fakt, ai nuk arriti të sundojë kurrë.
Mbretëresha ilire do të mbetet gjithmonë një figurë mitike dhe legjendare në lidhjen mes Lindjes dhe Perëndimit. Popullsia ilire fliste një gjuhë indoevropiane. Kjo lë vend një krahasim midis botës së Adriatikut, asaj Jonio-Mesdhetare dhe asaj Mesdhetare që shkon përtej detit Tirren. Teuta, qe një figurë legjendare e historisë dhe realitetit mitiko-gjeografik të një toke të quajtur Shqipëri.

Greku Polibus nuk e përmend më fatin e Teutës: pasi e përshkruan atë si një personazh krejtësisht negativ, ai nuk merret fare, as me fundin e saj. Gjithçka që dimë është se në kohën e luftës së dytë ilire, në vitin 219 p.e.s., mbretëresha e madhe Teuta tashmë kishte vdekur. Nuk është e qartë se çfarë ka ndodhur me Teutën pas këtyre ngjarjeve. Historia që romakët e dënuan me ekzekutim me sëpatë, nuk duket të jetë e besueshme. Por një legjendë tregon se Teuta kreu vetëvrasje sepse i konsideronte shumë poshtëruese kushtet e dorëzimit të vendosura nga romakët. Ky na duket një fund më dinjitoz se ai i pasuesit të saj Dhimitër dhe ne na pëlqen ta kujtojmë ashtu. Kështu vdiq kjo mbretëreshë e madhe, zonja e detit, duke lënë emrin e saj me dafinat e lavdisë në pafundësi.

Bibliografia

Shaban Demiraj, La lingua albanese in Emanuele Banfi (a cura di), La formazione dell’Europa linguistica, Firenze, La Nuova Italia, 1993. ISBN 88-221-1261-X.
Francisco Villar, Gli Indoeuropei e le origini dell’Europa, Bologna, Il Mulino, 1997. ISBN 88-15-05708-0.
Badian, E. 1952 “Notes on Roman policy in Illyria” PBSR 20, 72-93. Braund, D.C. 1993
“Piracy under the principate and the ideology of imperial eradication” in, War and Society in the Roman World, J.Rich & G.Shipley (eds.) London, 195-212. Crawford, M.H. 1978
The Roman Republic London. Dell, H.J. 1967
“The origin and nature of Illyrian piracy” Historia 16, 344-58. Dell, H.J. 1970
“Demetrius of Pharus and the Istrian War” Historia 19, 30-8. Derow, P.S. 1973
“Polybius, Demetrius of Pharus, and the origins of the Second Illyrian War” Classical Philology 89, 46-59.
Eckstein, A.M. 1995 Moral Vision in The Histories of Polybius University of California. Errington, R.M. 1971
Epirus Oxford. Hammond, N.G.L. 1968 “Illyria, Rome and Macedon in 229-205 BC” JRS 58,1-21. Harris, W.V. 1979 War and Imperialism in Republican Rome 327-70 BC Oxford. Hartog, F. 1988
“The Romans in Illyria” in The Cambridge Ancient History VII, 822-57.
Holleaux, M. 1952 Études d’épigraphie et d’histoire grecques Volume IV Paris. Wilkes, J.J. 1992 The Illyrian, Oxford: Blackwells
Calvert Watkins, Il proto-indoeuropeo in Anna Giacalone Ramat, Paolo Ramat (a cura di), Le lingue indoeuropee, Bologna, Il Mulino, 1993. ISBN 88-15-03354-8.
Polibio, Storie, II, 4.
Piero Treves, Teuta, Enciclopedia Italiana (1937) – Istituto dell’Enciclopedia Italiana Treccani
Storia navale: Teuta, regina guerriera del mare di Andrea Mucedola
Teuta La regina “pirata” del mondo Illirico, di Pierfranco Bruni
Dedaliuls Illyrian piracy – ancient endemic or historical construct?
Dyczek, Piotr (2020). “Rhizon – capital of the Illyrian kingdom – some remarks”. In Krzysztof Jakubiak; Adam Lajtar (eds.).
Ex Oriente Lux. Studies in Honour of Jolanta Młynarczyk. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. pp. 423–433.
Šašel Kos, Marjeta (1993). “Cadmus and Harmonia in Illyria”. Arheološki vestnik. 44.
Piotr Dyczek*From the history of ancient Rhizon/Risinium: Why Illyrian king Agron and queen Teuta came to a bad end and who was Ballaios?