Roland Gjini

Marin Haxhimihali*

Taq (Dhimitër) Buda është një personalitet i njohur në fushën e farmaceutikës, por edhe patriot dhe politikan i Elbasanit, i gjysmës së parë të shekullit XX. Lindi në vitin 1869 në lagjen Kala të këtij qyteti, lagje me tradita patriotike dhe arsimdashëse, dhe ndërroi jetë në vitin 1941. Vitet e para të shkollimit i kreu në vendlindje, arsimin e mesëm në Manastir, asokohe qendër e vilajetit me të njëtin emër, më pas, arsimin e lartë për farmaci e ndoqi dhe e përfundoi në Athinë, në vitin 1892. Po këtë vit kthehet në Elbasan, duke qenë farmacisti i parë i specializuar dhe i arsimuar jo vetëm për këtë qytet, por në tërë trojet shqiptare. Vetëm dy javë pas kthimit në vendlindje, Taqi (sikurse e thërrisnin elbasanasit dhe ky emër i mbeti në vazhdimësi), u caktua të punonte si inspektor arsimi në shkollat e qytetit, por kjo punë nuk i solli asnjë kënaqësi. Ai shet pronën e trashëguar dhe hap një farmaci që bëri emër, sepse kishte shërbim modern dhe barna të efektshme, melheme (pomada që i bënte vetë), etj. I pajisur me eksperiencën e trashëguar prej të atit, i cili ishte mjek, si dhe me një diplomë me rezultate të shkëlqyera nga Fakulteti i Mjekësisë së Athinës, Taq Buda filloi ta ushtronte profesionin e farmacistit në Elbasan që nga viti 1894^. 

Farmacia ka qenë përballë Hamamit. Në katin sipër Reshiti, çiraku, grumbullonte dhe ndihmonte në përgatitjen e barnave. Poshtë ishte pritja e klientëve dhe një holl ku rrinin shpesh dhe mjekë që lëshonin recetat, si dr. Miraku etj. Farmacia, e quajtur “Shëndeti”, u pajis me barna që vinin nga Italia, ku T. Buda kishte marrëdhënie me një bazë grosiste të njohur në Bari, me pronarin e së cilës familja e ruajti miqësinë deri pas Luftës II Botërore. Letrat dhe kartolinat dërgoheshin me siglën e shtypur enkas sipër: “Farmacia Shëndeti Taq Buda-Elbasan”. Farmacia në qendër të pazarit ishte moderne për kohën, nëse i besojmë përshkrimit të një udhëtari austriak në një revistë vjeneze.

Në vitin 1897, Taq Buda martohet me Elena Kasapi (Xhufka) në një dasëm të madhe që u bë në shtëpinë e re, të sapondërtuar të Budave në qendër të qytetit. Gjatë viteve të regjimit komunist kjo shtëpi u shtetëzua dhe u kthye në Degën Ushtarake të Elbasanit. Sot është prishur dhe mbi trallin e dikurshëm të saj është ndërtuar një pallat shumëkatësh. Një rastësi fatlume bëri që dasma e tij të përjetësohej nga peneli i Edith Durham, e cila ishte mikeshë në shtëpinë e Budave, që i vizitonte sa herë kalonte nga Elbasani gjatë udhëtimeve të saj nëpër viset shqiptare. Nga kjo martesë u krijua një familje e gjerë me pesë djem (Herakliu, Stasi, Mihali, Aleksi, Sofokliu) dhe tri vajza (Athinaja, Liria, Roza)^.. Pra, Taq Buda është edhe babai i akademikut të njohur elbasanas, Aleks Budës. Situata e qëndrueshme ekonomike i dha mundësinë Taq Budës që të shkollonte gjashtë prej fëmijëve të tij, katër djem e dy vajza, me shpenzimet e veta. Po ashtu, ai ndihmoi financiarisht edhe familjarë të tjerë, si për shembull të mbesën, vajzën e vajzës së madhe, Enerieta Dodbiba nga Elbasani, e cila gjithashtu ka ndjekur 4 vjet Gjimnazin e Tiranës. 

Taq Buda nuk spikat vetëm si një farmacist i suksesshëm. Ai ishte gjithashtu një luftëtar i rradhëve të para për pavarësinë e Shqipërisë, për alfabetin e gjuhës shqipe si dhe për autoqefalinë e Kishës ortodokse shqiptare, pas vitit 1921 u bë edhe një politikan aktiv në Parlamentin shqiptar. Kishte njohje me patriotë shqiptarë të klubeve të ndryshme që u hapën në Elbasan, menjëherë pas shpalljes së Hyrietit (1908), sidomos me ata të shoqërisë “Bashkimi” ku bënte pjesë. Këto klube, u bënë vatra të përhapjes së shkollave dhe arsimit shqip, ndërsa shtëpia e Budave, në një dokument të vitit 1907, përshkruhet si “çerdhe subversivësh”, ku bëheshin plane kundër pushtimit osman e kundër helenizimit të Shqipërisë.  

Më 14-22 nëntor 1908, Taq Buda merr pjesë si delegat e përfaqësues i Elbasanit në Kongresin e Manastirit. Ai ishte partizan i përdorimit të alfabetit latin dhe ju kundërvu hapur përpjekjeve për ta shkruar shqipen me alfabetin grek. Këtë e dëshmon më së miri letra që T. Buda, më 27 gusht 1908, tre muaj para se të shpallej platforma për shkrimin e shqipes në Kongresin e Manastirit me dy alternativat e saj, i drejtonte gazetës Alithia (E vërteta) të Selanikut. Aty i kundërvihej me argumenta grupimit të quajtur “Shqiptarët Ortodoksë të Selanikut dhe të fshatrave përreth”, të cilët donin ta shkruanin shqipen me gërma të alfabetit grek. 

Më 2-9 shtator 1909, si përfaqësues i shoqërisë “Bashkimi”, T. Buda merr pjesë si delegat i Elbasanit, në Kongresin e Elbasanit, ku u propozua midis të tjerash hapja e së parës shkollë që do të përgatiste mësues, të cilët do të përhapnin diturinë jo vetëm në Elbasan, por në mbarë viset shqiptare. Që nga ai moment Taqi u bë njëri nga financuesit kryesorë të kësaj shkolle. E çmonte vlerën e arsimit edhe si atdhetar, sepse nëpërmjet tij, si të gjithë rilindësit, mendonte që do të çelej një perspektivë e mirë për Shqipërinë. 

Taq Buda është firmëtar i Pavarësisë së Elbasanit me grupin e parisë së qytetit në nëntor 1912, tri ditë përpara shpalljes së Pavarësisë Kombëtare në Vlorë, të nxitur nga përparimi i ushtrisë serbe drejt Elbasanit. Ka bërë pjesë, madje dhe e ka drejtuar grupimin politik “Pleqësor” të Shefqet Vërlacit, fillimisht si pjesë e Partisë Popullore (1921) pas formimit të Këshillit Kombëtar nga Kongresi i Lushnjes dhe një vit më pas (1922) ai së bashku me përkrahësit e Vërlacit, kaluan në Partinë Përparimtare. T. Buda ka qenë gjithashtu dy herë deputet në Parlamentin shqiptar: më 5 prill 1921 u zgjodh në Këshillin Kombëtar, kurse më 27 dhjetor 1923, sërish deputet në Asamblenë Kushtetuese. Ndërkaq kishte abstenuar më 2.12.1922 në votëbesimin ndaj qeverisë së Zogut. Edhe pas vitit 1922 vazhdoi të bënte pjesë në grupimin politik të Shefqet Vërlacit “Pleqësorët”. Ky pozicionim i tij pranë Vërlacit nuk kishte të bënte me ndonjë pakënaqësi të tij ndaj Aqif Pashë Elbasanit, për të cilin ruante respekt e vlerësime, por me familjen Vërlaci kishte një miqësi familjare të trashëguar. Ndërsa në planin politik, mendojmë se ndoshta fakti që “Pleqësorët”, apo “Përparimtarët”, ishin për një regjim politik në formën e republikës, e kishte joshur atë, pasi dihej që ai zotëronte një kulturë perëndimore. Një arsye më shumë mund të ketë qenë edhe fakti që Shefqet Vërlaci ishte pro italian, vend me të cilin Taq Buda kishte interesa jetësore ekonomikë, pasi qyteti i Barit ishte furnizuesi kryesor i barnave të farmacisë së tij. 

Në parlamentin e parë legjitim, të formuar nga zgjedhjet popullore, Taq Buda luan një rol tepër aktiv. Pas zgjedhjes si deputet në pranverë të vitit 1921, ai u caktua anëtar i Komisionit për Punët e Administratës e të Ushtrisë. Mori disa herë fjalën në parlament (Këshillin Kombëtar), duke ngritur probleme nga më të ndryshmet. Kështu, në një seancë parlamentare ai ngriti problemin e ndërtimit të Urave mbi lumin Shkumbin në Qukës dhe të urës së Ali Beqarit. Duke qenë profesionalisht i lidhur me mjekësinë, në një diskutim të tijin u ndal në çështjet e sigurimit të ndihmës dhe të ushtrimit të lirë të detyrës së mjekut, sidomos për ata që janë përgatitur apo po përgatiten jashtë vendit: “Në vend që t’i jepet një hovë përparimit të kësaj dege, përkundrazi, i vëmë një palë pranga, që jo vetëm të mos mundi të përparojë, por ta shtyejë për ma poshtë… Për me i dhanë një encuragemente (inkurajim) studentave që ndodhen jashtë dhe që studiojnë në këtë degë. Se i përket nderit, shëndetit, jetës e dinjitetit të popullit shqiptar”. Në fushatën e zgjedhjeve për Asamble Kushtetuese të vitit 1923, Taq Buda u vu në krye të grupit elektoral “Pleqësorët” që mbështeste Shefqet Vërlacin. Ishte në listën e kandidatëve për deputetë të Asamblesë në radhët e këtij grupi. Ky grup i fitoi zgjedhjet e dhjetori për Asamble Kushtetuese dhe mes 10 deputetëve të Elbasanit, njëri ishte Taq Buda.

Vijoi të jetë aktiv në jetën politike shqiptare edhe pas dhjetorit të vitit 1924, pra pas riardhjes së Ahmet Zogut në pushtet. Tërheq vëmendjen fjalimi i tij në Parlament gjatë diskutimit të Statutit të Republikës Shqiptare në fillimin e vitit 1925, ku T. Buda ishte i vetmi deputet që kundërshtoi sanksionimin në statut të nenit që vendoste si kryeqytet të Shqipërisë Tiranën. I ndërgjegjshëm se shumica e kolegëve tashmë e kishte vendosur Tiranën si kryeqytetin e ardhshëm të Shqipërisë, T. Buda e merr fjalën duke u shprehur: “i sigurue se forca e arsyes nuk tremet nga forca e shumicës gishtit”. Gjatë ushtrimit të funksioneve parlamentare, Taq Buda mbajti edhe postin e kryetarit të Odës ekonomike në parlament. Në këtë kuadër, hartoi edhe një raport për qeverinë ku konstatohej shfrytëzimi që i bëhej krahut të lirë të punës në Shqipëri nga kompanitë e huaja, sepse “s’ka ligje të posaçëm që të rregullojnë punëtorin me atë që jep punën”. Të njohura janë gjithashtu debatet e tij në parlament në lidhje me projektligjin për shërbimin shëndetësor dhe farmaceutik si dhe propozimi i argumentuar për shpalljen e Elbasanit kryeqytet. 

Në vitin 1925 është përsëri në listën e kandidatëve për deputetë të Elbasanit, por fakti që këtë rradhë ai nuk fitoi, e bëri që të tërhiqet nga pjesëmarrja aktive në politikë për një farë kohe. Rikthehet përsëri si politikan në prill të vitit 1939, duke u përfshirë në listën e delegatëve të Elbasanit për në Asamble Kushtetuese, përkrah kryeministrit proitalian Shefqet Vërlaci.

Një aspekt tjetër ku Taq Buda ka qenë mjaft aktiv lidhet me autoqefalinë e kishës ortodokse shqiptare. Më 1922 ai është përfaqësues i Shpatit në Kongresin e Beratit, ku u shpall autoqefalia e kishës shqiptare. Më 1929 është përsëri delegat i Shpatit në Kongresin II të Autoqefalisë në Korçë. Në prag të këtij kongresi, firma e Taq Budës figuron krahas atyre të Lef Nosit, Dhimitër Papajanit e Kov Delianës në telegramin përshëndetës që populli i Elbasanit i dërgonte kongresit. Elbasani shquhej për harmoni fetare, banorët e qytetit kishin miqësi të sinqerta e përpiqeshin ta ndihmonin njëri-tjetrin në çdo rrethanë, pa bërë asnjë diferencim fetar. Në këtë kuadër duhet parë edhe miqësia me shumë e shumë familje të tjera elbasanase pa dallim feje, ku dallohej miqësia me familjen e Shefqet Vërlacit, të cilin Taqi e vlerësonte për disa qëndrime e mendime, sipas tij, të spikatura.

*Dr. i shkencave Marin Haxhimihali është nipi i Prof. Aleks Budës dhe stërnipi i Taq Budës.

Shkup, 31.10.2023 – Sot Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve – Shkup bëri prezantimin e punës dyvjeçare hulumtuese-shkencore në kuadër të projektit me temë “Zhvillimet kulturore – historike te shqiptarët në Maqedoni gjatë shekujve XIX – XX”, të mbështetur nga Ministria e Arsimit dhe Shkencës e Republikës së Maqedonisë së Veriut. 

Ky projekt hulumtues dhe botues, është fryt i punës së palodhshme të hulumtuesve shkencorë të Institutit të Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve – Shkup, të përbërë nga drejtuesi i projektit historiani Dr. Skender Asani – këshilltar shkencor, dhe ekipi bashkë-hulumtues në projekt: Dr. Sevdail Demiri – këshilltar shkencor, Dr. Besnik Rameti – bashkëpunëtor shkencor, si dhe asistentët hulumtues Emin Azemi dhe Sali Islami.

Në përurimin  e projektit në fjalë mori pjesë ministri i Arsimit dhe Shkencës, Dr. Jeton Shaqiri, i cili theksoi rëndësinë e mbështetjes së vazhdueshme ndaj zhvillimit të shkencës përmes dokumentimit të së kaluarës sonë historike në këto troje.

Drejtori i Institutit dhe drejtues i projektit, Dr. Skender Asani, tha se ky projekt paraqet një përpjekje serioze, që për herë të parë t’i ofrohet opinionit shkencor një pasqyrë e re dhe objektive për zhvillimet kulturore-historike të shqiptarëve që jetojnë në territorin e sotëm të Republikës së Maqedonisë së Veriut. Pa dyshim që kjo punë është konkretizuar përmes hulumtimeve të shumë arkivave shkencore, jo vetëm se në vendin tonë, por edhe në Tiranë e Prishtinë, e posaçërisht në Zagreb të Kroacisë, ku është gjetur një thesar shumë  pasur arkivor dhe dokumentar për shqiptarët, sidomos gjatë shekullit XX, u shpreh Asani.

Fryt i punës dyvjeçare të këtij projekti hulumtues shkencor janë edhe disa botime që janë bërë deri më tani në kuadër të Institutit, por në mënyrë specifike, për këtë temë flet botimi i veçantë “Zhvillimet kulturore – historike te shqiptarët në Maqedoni gjatë shekujve XIX – XX”. Në cilësinë e autorëve janë pesë hulumtuesit shkencor të projektit në fjalë, të cilët janë marrë me tema të caktuara, varësisht nga profili i tyre profesional-shkencor. Këshilltari shkencor Dr. Sevdail Demiri, tha se vepra e botuar në 500 faqe me titullin e projektit, paraqet një platformë të etabluar shkencore për shkrimin e historisë së shqiptarëve të këtyre trevave, për periudhën e vrullshme të shekujve XIX – XX. 

Në këtë tubim shkencor, përpos studiuesve dhe mysafirëve të shumtë, prezantuan edhe përfaqësuesit e lartë të Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës, Elvana Hasanoviq – udhëheqëse e sektorit të Shkencës dhe Zhvillimit Teknologjik dhe Ahmed Qazimi – udhëheqës i sektorit të Arsimit të Lartë. 

“Gjatë qëndrimit tonë në malet e Shqipërisë së veriut, unë jetova gjatë në një familje barinjsh ku u krijuan lidhje shumë të fuqishme midis tyre dhe meje, aq sa ata më kërkuan të bëhesha “nuna” e fëmijës së tyre. Nuk e di, nëse në këtë jetë të thjeshtë e të ashpër do mendoja kaq shumë për këtë familje shqiptare. Që nga ajo kohë, kjo gjë ka qenë për mua një nga gëzimet dhe emocionet e mia më të sinqerta, ku asgjë nuk mund ta trondisë këtë lidhje me ata malsorë aq krenarë e të mirë. Ngjarje të mjerueshme politike do më pengojnë padyshim t ‘i takoj edhe pas shumë vitesh të tjera… për aq kohë sa vendi i tyre i shtrenjtë nuk do të ketë fituar pavarësinë e vet. “

Rrëfime tronditëse të Alida Blloshmit (Perona) për vëllanë e saj.

Nga Fuat Memelli/

Ishte befasi për mua të takoja në fshatin Sul të Devollit, motrën e poetit martir të diktaturës, Vilson Blloshmi. Kjo njohje zuri fill rastësisht. Dhe ja si ndodhi…

Kur isha me pushime në fshatin tim të lindjes,Sinicë të Devollit, një ditë vjen aty Fatmir Sejdo me origjinë nga Suli, bashkë me dy djemtë e tij, Arti dhe Orion Sejdo si dhe disa miq të tyre që kishin erdhur nga Australia. I them Fatmirit që kam dëshirë të shkoj në fshatin Sul, pasi dua të njoh pasardhësit e gjyshes sime nga babai.- Shkojmë megjithë qef, më tha Fatmiri. Pas një dite ai erdhi më mori me makinë dhe u nisëm për në Sul. Kishte vite që nuk kisha qënë në atë fshat. Aty kishim dy palë miq nga ana e babajt, fisin Pajo dhe Perona. Nga Peronat ishte gjyshja. Duke patur “ njolla” në biografi, te ky fis të parët e mi kishin qëndruar më larg, ose shkonin rrallë, niseshin në mbrëmje e ktheheshin herët në mëngjes që mos i shihte njeri. Pasi bëmë një shëtitje në kodrat mbi fshat për të fiksuar pamje të bukura, shkuam te vëllezrit, Hytbi dhe Fahri Perona. Biseduam gjatë për të parët tanë, për “ gardhet” që kishte vendosur regjimi pasi kishin qënë me Ballin Kombëtar dhe ishin shpallur kulakë pasi kishin shumë pasuri. Për të treguar peripecitë e tyre, duhet shkrim tjetër, prandaj po ndalem te njohja me Alida Blloshmin ( Perona), e cila

ishte martuar me Fahri Peronën.

Pasi dolëm nga familja e Hytbiut, qëndruam për t’i thënë “ mirupafshim” njerëzve të Fahriut. Aty na priti Alida. Në bisedë e sipër te obori i tyre nën tendën e rrushit, mësoj se ajo ishte motra e Vilson Blloshmit. E përqafova për së dyti dhe i thashë të më tregojë se çfarë mbante mënd për të vëllanë. ( Për dy poetët martirë, Vilson Blloshmin dhe Genc Lekën, është folur dhe shkruar shumë, por unë do ndalem te fjalët e Alidës, ku mund të ketë ndonjë përsëritje nga ato që janë shkruar.) Ajo më tregoi…

SAKRIFICAT E VILSONIT PËR TË MËSUAR DHE PËR TË BLERË LIBRA

“Qysh i vogël ai ishte i dhënë pas librave. Duke parë këtë dëshirë babai e dërgoi në Shkollën Pedagogjike të Elbasanit. Vazhdoi si i jashtëm pasi nuk i dhanë bursë sepse na kishin shpallur kulakë. Babai e sistemoi te një familje në Elbasan, duke i dhënë detyrimet kësaj familje. Vilsoni ndenji pak kohë aty. Pastaj iku dhe flinte te një bankë në shkollë. Lekët që i dërgonte babai i blinte libra. Nga që kursente lekët libra, ishte dobësuar shumë. Në shtëpinë tonë kishim dy dollapë të mëdhenj me libra. Familja jonë ishte e madhe, bëheshim rreth 20 vetë. Në darkë ne mblidheshim rreth Vilsonit e ai na fliste për shkrimtarët që kishte lrxuar, na lexonte pjesë nga librat dhe ne kënaqeshim. Me që ishte mirë me mësime, herë pas here në shtëpinë tonë vinin nxënës të shkollës Pedagogjike për t’i ndihmuar Vilsoni. Ata pastaj mernin nota të mira dhe e

falenderonin vëllanë. Pasi mbaroi shkollën, deshte të fillonte punë si mësues por nuk i dhanë punë. Për të larguar mërzitjen, i binte fyellit. E caktuan në punë të vështira, si në minierë, në sharra, në kooperativë, etj.”

ARESTIMI DHE TORTURAT QË IU BËNË

“Arestimi i tyre ishte përgatitur. Një ditë e njoftojnë se duhet të shkojë në zbor. Vilsoni i thotë se zborin e kishte bërë. Nëna e cila kishte hall mos pësonte gjë po mos shkonte, i përgatiti

ushqim dhe i tha: “Shko bir i nënës, shko në zbor.“ U nisën bashkë me një fshatar tjetër. Kjo ishte sajuar për mos rënë në sy që kishin thirrur vetëm Vilsonin. Duke ikur për në zbor, e arestojnë në Qukës dhe e futin në një gas. Fshatarin tjetër e lanë të lirë. E mbajtën një vit në hetuesi. Aty e kishin torturuar dhe i kishin thyer njërin krah si dhe dëmtime të tjera. Kur shkonim për t’i çuar ushqime dhe për t’i marrë rrobat për t’i larë, ato ishin gjithë gjak. Nëna i lante dhe qante. Më në fund i bënë gjyqin dhe Gjykata e Librazhdit e dënoi me vdekje.

Dënimi ishte vendosur me kohë nga lart. Një ditë vjen në shtëpinë tonë një polic dhe i thotë nënës se Vilsoni dhe Genci do pushkatohen. Nënës i ra të fikët. Me shpresë se mund t’i falej jeta, bashkë me nënën e Gencit shkuan në Tiranë në Presidiumin e Kuvendit Popullor si dhe te Nexhmije Hoxhapor i pritën me përçmim. Pasi mbriti aprovimi për pushkatim nga Gjykata e Lartë dhe Presidiumi i Kuerndit Popullor, më 17 korrik të vitit 1977 i pushkatuan në mesnatë në vendin e quajtur Përroi i Firarit. Kur korrej gruri, ata i futën në dhe’. I kishin lidhur të dy dhe i varrosën diku pranë një përoi ku kishte edhe një lis. Familjen tonë e internuan dhjetë vjet në Polis Mirakë.”

“PO TREGOVE, DO TË ZHDUKIM DERI NË SHTATË BREZA”

Duke vazhduar tregimin për Vilsonin dhe Gencin, Albina vazhdoi :“ Atë natë që u pushkatuan, një familjeje nga ajo zonë i kishin humbur dy bagëti. Për t’i kërkuar shkon gruaja e asaj shtëpie bashkë me një nga fëmijët. Kishin dëgjuar krismat dhe tok me fëmijën shkojnë te vëndi nga erdhën ato. Aty shohin dy trupat pasi nuk i kishin mbuluar mirë. Të nesërmen gruaja shkon në policinë e Librazhdit dhe i tregon për dy trupat që kishte parë.” Ikë!- i thanë dhe po tregove do të zhdukim deri në shtatë breza.” Iku gruaja e trembur dhe në fillim nuk trego, i por më vonë i kishte treguar familjes së Vilsonit se çfarë kishte parë.

***

“Trupat e tyre i nxorrëm në vitin 1991. Aty u gjet një plumb të cilin e kemi ruajtur. Çorapet nailon të Vilsonit nuk ishin tretur. U rivarrosën me nderime për të cilat është folur dhe shkruar. Për ta është është ngritur edhe një memorial në qytetin e Librazhdit.” Në fund të bisedës, Alida më tha: “ Prit një minutë.” Shkoi në dhomë e më solli 3 libra kushtuar Vilsonit e Gencit. “ Këtu i ke të gjitha”-më tha. E falenderova për këtë dhuratë të veçantë. Kur po ndaheshim më dha “ urdhër”: ”Këtë rradhë ndenje pak. Kur të vish herë tjetër do qëndrosh dy ditë te ne. Do rrish si te motra e si te vëllai jot.”

Për t’i mbyllur këto rradhë, po veçoj një frazë nga parathënia e Ismail Kadaresë nga libri “ Vilsoni dhe Genci” përgatitur aq bukur nga poeti Sadik Bejko:” Komunizmi ka rënë në Shqipëri, por jo pluhuri dhe duhma e tij.”

Boston, tetor, 2023

Libri “Nëna Tereze, dashuria në veprim” e risjell autorin Dom Lush Gjergji në një rrafsh më të gjerë komunikimi gjuhësor dhe për rrjedhojë Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore dhe Kulturore në Shkup si dhe Revista “Drita”, si botues të këtij libri, shpalosin para një publiku tregjuhësh një grusht margaritarësh në formë reminishencash jetësore të Gonxhe Bojaxhiut-Nënës Tereze, të latuara nga dora mjeshtërore e teologut, shkrimtarit, biografit e filozofit Dom Lush Gjergjit.

Autori na e risjell figurën e Nënës Tereze në një trajtë të përpunuar të rrugës jetëshkrimore të saj, duke ndarë këtë rrugë në katër pjesë: a. Gonxhe Bojaxhiu – jeta familjare (1910-1928); b. Motra Tereze (1929-1948); c. Nëna Tereze Bojaxhiu (1948-1997); d. Përshpirtëria e Nënës Tereze.

Një liber si ky nuk mund të shkruhet pa dashuri dhe përkushtim dhe kur këto dy komponenë kombinohen, atëherë gërmimi në shtresat e dukshme dhe të padukshme të një botë komplekse brenda trupit të një gruaje me shpirt të madh, është më shumë se një aventurë hermenutike e filozofike.

Që në kapitullin e parë të kësaj aventure (Nëna e botës së mjerimit, Nëna Tereze (1910-1997), autori as pas tridhjetë vjetëve të hulumtimit, të njohjes dhe të miqësisë me Nënën Tereze, nuk mjaftohet me pyetje shtesë të karakterit biografik, filozofik, teologjik, gnoseologjik që ndërlidhen me fillimin dhe mbarimin e jetës tokësore të kësaj shenjtoreje.

Duke shtruar pyetje, Dom Lush Gjergji e sporovon veten në ballafaqimin më qenësor me të thënat dhe të pathënat e korpusit të madh tematik e përmbajtësor të jetës dhe veprës së Nënës Tereze.

Nëse për shumëkënd, si edhe për shumë gazetarë, shkrimtarë, Nëna Tereze ishte dhe mbeti një “kështjellë” e mbyllur, enigmatike, që nuk ka paraplqyer shumë të flasë për vetveten dhe të kaluarën e saj, ajo megjithatë para Dom Lush Gjergjit, siç e thotë edhe vet ai, ishte paraqitur krejt ndryshe: e hapur, miqësore, si një nënë e vërtetë.

Për një lexues me njohuri të pamjaftueshme mbi jetën e Nënës Tereze, sidomos mbi fëmijërinë dhe vendlindjen e saj, ky libër është një minienciklopedi që ofron të dhëna autentike dhe përmbledhëse mbi jetën familjare të Gonxhe Bojaxhiut brenda periudhës së viteve 1910-1928.

Duke filluar nga shpjegimi i emrit të saj të fëmijërisë, autori jep shpjegime etimologjike, duke sqaruar se Gonxhe apo edhe Anjeze, është emri familjar dhe i pagëzimit për Nënën Tereze, dhe si i tillë ky emër ka një kuptim simbolik – lulja në “zbërthim” apo edhe në “lulëzim”, ndërkaq Bojaxhiu është mbiemri i Nënës Tereze, duke u ndalur në zbërthimin treshtresor të kuptimit të këtij mbiemri.

Në vazhdim të librit, autori na e paraqet portretin e Kolë Bojaxhiut (1873-1919), duke sjellë edhe një kujtim të Nënës Tereze për babanë e saj: “Baba Kolë më thoshte: “Bija ime, mos e merr e mos e ha asnjë kafshatë të gojës pa e ndarë me të tjerët”. Ose: “Egoizmi është një sëmundje shpirtërore, që të robëron dhe nuk të lë të jetosh dhe t’u ndihmosh të tjerëve!”.

Saga familjare e Bojaxhinjëve në këtë libër do të ishte e paplotë pa Dranen, nënën e Gonxhes, plasticiteti shpirtëror e njerëzor i së cilës na bëhet më i qartë përmes vetë gojës së Nënës Tereze: Nëna Tereze tregonte: “Kurrë nuk e harroj nënën time. Ajo ishte tërë ditën e zënë me punë, por pastaj, në mbrëmje, pasi t’i kryente të gjitha punët, e kishte zakon ta priste babanë tim… Ne, atëherë nuk e kuptonim, nganjëherë edhe qeshnim, bënim hoka me të. Sot, nuk mund të mos e kujtoj atë takt madhështor, të cilin ajo e përdorte për trajtimin e tij. Çfarëdo që ndodhte, ajo ishte e gatshme ta priste me buzëqeshje…”.

Gonxhe Bojaxhiu u lind në Shkup më 27 gusht 1910, si fëmija i tretë i kësaj familjeje, dhe të njëjtën ditë qe pagëzuar nga Dom Zef Ramaj në kishën e “Zemrës së Krishtit” në Shkup. Thuhej se këtë emër e kishte zgjedhur baba Kolë, shkruan autori në pjesën mbi Fëmijërinë dhe rininë e Gonxhe Bojaxhiut.

Duke shkuar gjurmëve të jetës së Nënës Tereze, autori nxjerr në pah dimensionin e saj shpirtëror, teksa na e bën më të përfart Farën e thirrjes përmes vetë Gonxhes, e cila autorit i kishte treguar: “Isha ende shumë e re, kisha afro 12 vjet, kur në rrethin familjar e kam hetuar për herë të parë dëshirën për t’iu kushtuar tërësisht Zotit. Kam menduar dhe jam lutur gjashtë vjet! Ndonjëherë më dukej se nuk kisha fare thirrje. Së fundi u binda se më kishte ftuar vetë Zoti. Në këtë kërkim, më ka ndihmuar shumë Zoja e Letnicës, apo si e quanim ne me shumë dashuri në gjuhën shqipe “Zoja Cërnagore”.

Vendimin përfundimtar e mori në Letnicë, para Zojës së Bekuar, natën e

festës, më 14 gusht 1928, shkruan autori.

Gonxhe Bojaxhiu po bëhej gati shpirtërisht të nisej për mision në Indi dhe kjo do të bëhet e mundur pasi që ajo kishte arritur t’i shndërrojë në aksioma shenjtërie tri shprehje: Të dalësh – të shkosh – të nisesh, të cilat, siç e thotë autori, për Gonxhe Bojaxhiun kishin kuptimin e realitetit të ri të thirrjes misionare, sepse ajo po e ndiqte thirrjen e Zotit, për t’u bërë motër misionare e rregullit “Motrat e Loretos” me seli në Irlandë.

Përshkrimin më autentik që i atribuohet formimit të Gonxhe Bojaxhiut në vitet e saja fëmijërore dhe rinore, autori na e pikturon përmes një skalitje brilante fjalësh që i përshaten karakterit të personazhit të tij: “Gonxhja e kishte “kryer shkollën e “mirësisë” në rrethin familjar dhe famullitar, sepse kishte lindur dhe ishte rritur në një familje ku jetohej dhe ushqehej dashuria, bamirësia, bujaria dhe kujdesi për të afërmin”.

Dom Lush Gjergji me këtë libër ka arritur të kondenzojë në pak faqe një rrugëtim të gjatë të Nënës Tereze, duke përzgjedhur për lexuesit segmente më të domosdoshme të veprimtarisë së saj, pa e lënduar autenticitetin e linjës biografike.

Në vazhdim do të shohim se kjo linjë kalon brigje e oqeane, sidomos pas largimit nga vendlindja e saj, përmes Zagrebit, ku Gonxhe Bojaxhiu bën një jetë të rishtarisë, një përgatitje kjo për misionin rregulltar, për punën dhe jetën misionare.

Stacioni i saj i radhës ishte Dublini, aty ku ajo kishte qëndruar tre muaj për të mësuar anglishten. Më pas Gonxhja kishte udhëtuar për Kalkutë dhe mbërrin më 6 janar 1929. Më pas e kishte bërë edhe një udhëtim Kalkutë – Darjeeling, sepse duhej të vazhdonte rishtarinë. Këtu emri i saj pëson transformim – nga Gonxhe në Maria Teresa, të cilën tashmë e thërrisnin, thjesht Motra Tereze e Krishtit Fëmijë.

Puna e parë për Motrën Tereze, shkruan autori, ishte shërbimi si motër medicinale, përkujdesja për të sëmurët. Ajo ishte tejet e lumtur për t’i ndihmuar dhe shërbyer të tjerët. Më vonë, Motra Tereze ishte e angazhuar në studime, dhe njëkohësisht ishte edhe mësimdhënëse në shkollën e njohur St. Mary të Kalkutës.

Në shiritin e kohës, Nënën Tereze e shohim të lëvizë sipas vullnetit të Hyjit, sepse vetëm atij ajo i përkulej, pa harruar edhe punët dhe shërbimet e përditshme që ajo i kryente. Për rrjedhojë motra Tereze e kishte vazhduar punën në mësimdhënie dhe së shpejti ishte bërë edhe drejtoreshë e shkollës. Midis viteve 1937 e 1938, ajo ikishte shkruar një letër nënës dhe motrës në Tiranë si vijon: “Më vjen keq që nuk mund të jem pranë jush, por je e lumtur, nënë e dashur, sepse Gonxhja jote e dashur është e lumtur… Kjo është një jetë e re. Jam mësimdhënëse, dhe kjo punë më pëlqen. Jam edhe drejtoreshë e tërë shkollës dhe këtu të gjithë më duan shumë…”.

Nënë Tereza duke qenë Misionare e Dashurisë, gjithë përkushtimin e saj ndaj të vetmuarve, të pastrehëve e të sëmurve e kishte përqëndruar në Indi, apo siç thoshte ajo në “tokën e ëndrrave”. Duke zbërthyer misionin e Nënës Tereze, autori na e bën të përafërt edhe historinë e Indisë si dhe peripetitë politike, sociale e ekonomike nëpër të cilat kaloi ajo.

Rruga e shenjtërimit të Nënës Tereze kishte kaluar nëpër momente e sprova nga më të ndryshmet. Duke përshkruar këtë proces, autori na jep disa detaje mbi një udhëtim me tren të Nënës Tereze, e cila ishte nisur për ushtrime shpirtërore në Darjeeling, me ç’rast pati një përvojë të thellë shpirtërore. Pas ushtrimeve shpirtërore, autori transmeton fjalët e Nënës Tereze: “O atë, e tëra ndodhi kështu: duke udhëtuar në tren për Darjeeling… e dëgjova zërin e Zotit. Ishte “thirrja në thirrje”, thirrja ime e dytë. Porosia ishte e qartë: duhej ta lija kuvendin e Loretos që të isha në gjendje t’u përkushtohesha plotësisht, me tërë jetën time, të varfërve”.

Koncizitetin përmbajtësor të këtij libri e bëjnë edhe disa detaje interesante nga jeta dhe vepra e Nënës Tereze, të cilat autori me pedantëri i sjell, duke mbajtur llogari për ato më të qenësishmet, siç ishin: Shpërblimet kombëtare e ndërkombëtare, Dëshmitë për Nënën Tereze, Përshpirtëria e Nënës Tereze, Urata, Eukaristia, Të ftuar në shenjtëri, Përshpirtëria mariane, Lumturimi i Nënës Tereze.

Përmbylljen e librit autori e bën përmes një urate të vetë Nënës Tereze, nga goja e së cilës del një mesazh kuptimplotë:

“Ti e di, o Zot, se unë i urrej armët.

Unë dua të jem vetëm arma jote

Për ta sjellë paqen në botë…”

Shkup, tetor, 2023

Prof.dr. Skender ASANI