Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Udhëheqësi dhe strategu i pavdekshëm i maleve tona Dedë Gjon Luli

by

Age Ivezaj,

New York/

Ngritja e flamurit tonë, simbolit më të shenjët, në duart e trimave malësor në malin e Deçiqit është përpjekje e lëvizjes mbarë kombëtare, për ti dhënë fund zgjellës së robërisë shekullore.  Kryengritja ka një rëndësi të madhe historike , sepse kjo ishte  zëdhënëse e drejperdrejt e rilindjes kombëtare dhe idealeve të tyre për tu dal zot trojeve shqiptare që ishin të okupuara, kur vet egzistenca e kombit tonë ishte në rrezik. Qëllimi i kryengritje  kishte plane të kristalizuara kombëtare, me kërkesa të qarta para vetes dhe para botës, para miqve dhe armiqve, ata donte ta nxjerrin vendin nga robëria shekullore, ta bëjnë Shqipërin e pamvarur dhe te çoj ne fund amanetin e kryeheroit tonë Gjejrgj Kastirot- Skendërbeut. Kryengritja e Malësisë ishte pjesë e lëvizjes mbarë kombëtare dhe e para kryengritje me qëllim të caktura  për të mbrojtur tërësine toksore dhe administrative të popullit shqiptar.                                                                                                                Kryengritja filloj me 24 Mars 1911 kur  Dedë Gjon Luli bashk me 17 djem të zgjedhur nga Hoti e Gruda  sulmuan postet kufitare në Traboin e Rapsh. Turqit u nxunë në befasi, menduan se aty ishte një ushtri dhe dorzohen, kryengritesit marrin armatimin dhe municjonin që ishte aty, kjo është edhe fitorja e parë e kryengritjes. Kushtrimin i pushkëve dhe luftës u përhap në Grudë, Këlmend, Triesh e Kojë, kurse Marash Uci kushtrimonte Shkrelin e Kastratin. Brenda pak ditësh kryengritja u përfshi në të  gjitha krahinat e Malësisë së Madhe dhe Dukagjinit, numri i kryengritësve nga 17 veta arriti ne 3000  e më vonë forcat e malësorve numronin më tepër se 10,000 luftar.  Kjo luftë nuk ishte kryengritje e 5 ose 7 maleve të Malvsise , por  e të gjitha maleve të  mbi Shkodës e nën Shkodrës, ishte lëvizje mbarë kombëtare dhe e kordinuar me kryengrirtsat  e Kosovës të udhhequr nga prisat:  Isa Boletini, Bajram Curri, Hasan Prishtina, Idriz Seferi Azem e Shote Glica e të tjerë, por edhe nga intelegjenca shkodrane, Hilë Mosi, Luigj Gurakuqi  Risto Siliqi, Luigj Bumci, Ndre Mjeda, Nikollë Kacorri dhe të tjerë që më vonë do ti përjetësoj At Gjergj Fishta në kryeveprën e tij “Lahta e Malesise”,  ku i paraqet malvsoret stoik e te pathyesheme:    

“Se me djem çi i kam mas veti

Dede Gjon Luli, kaçabeti

Si ka Krali, si ka mreti

Si ka toka , si ka deti.”                                                                       

Dedë Gjon Lulu  luftonte bashk me trimat e vet te pathyeshëm, në istikamet e  Rapshës, Shipshanikut, Dinoshës, Qaftv të Uglës, Qepur, Koplik, Prroi i Thatë, Selcë, Vukël, Brojë Shalë, Shosh, Shkrel e Kastrat. Ata ishin betuar per të mbrojt trojet shqiptare me çdo kusht, edhe me jetën dhe gjakun e vet. Kjo luftë ishte vetëm një pjesë e frontit të përgjithëshme që kishte përfshi të gjitha malet e Malësisë. I mbarë populli, i  madh e i vogël, gra pleq e fvmijë, kush me pushkë e  kush me kmesa u bënin rrezistencë sulmeve të taborreve turke. Malësoret bënin luftë të pabarabat me ushtrinë e madhe turke të cilët kishte armatim të përsosur për kohën. Trimëria e luftarëve të Hotit, Grudës, Trieshit, Kojës, Këlmendit, Kastratrat e Shkelit dhe betejat qe zhvilluan Malësorët  tronditi përfundimisht themelet e Perandorisë Osmane që ishte në përfundimin e saj.                                                                                                                                                                          

Shpalosja e  flamurit tonë kombëtar me 6 Prill 1911 në malin e Deçiqit  është kulminacioni i Rilindjes  tonv kombëtare, kur Nik Gjelosh Luli shpalosin flamurin e Gjergj Kastriotit- Skenderbeut  pas 476 vjiteve  të robërisë. Ngritja e flamurit  ishte kulmi i vetdijes kobmëtare dhe i përpjekjeve të deri athershme për të dalë nga robëria shekullore,  për t’i dalur zot vendit, mos të lejojnë coptimin e trojeve shqipare dhe të  ndalojnë pazarlleqet e diplomacis evropjne qysh me traktati e Shën Stefanit e deri te kongresi i Berlinit. Strategu i Malësisë së Madhe Ded Gjon Luli se bashku me luftarët Malësor  ngrihen si një fuqi shiptvrore e ushtarake  për të ndalur të keqen që i kanosej popullit tonë. Kjo ishte levizje  mbarë kombëtare  për ti dhënë fund robërise dhe për ta bërë Shqipërinë “ Zonjë në vete” ashtu si e thoshte Vaso Pasha. Kryengritja e Malësisë së Madhe është përpjekje  për të cliruar vendin nga të huajt dhe për të formuar shtetin e lirë shqiptar. Për lidhejt e forta të kryengritësve dhe prisave të tyre Dedë Gjon Lulit, Mehmet Shpendit , Luigj Gurakuqit , Hasan Prishtina, Ismail Qelamilit dhe me parin përparimtare nga të gjitha viset e Shqipëris dëshmon kuvendi historik i Greçës që u mbajt  prej 12 deri me 23 Qershor 1911 në pllajën e Greçës së Trieshit, kund u mblodhën prisat nga të gjitha krahinat e Shqipërisë. Kuvendi doli me një program mbarë kombëtar dhe iu paraqit qeverisë Xhonturke (turqëve të rinj), fqinjëve tonë sllavë dhe fuqive të mëdha.  Memorandumi i Greçës u formulua nga Ismail Qemali dhe Luigj Gurakuqi, ata nxorrën njv broshur që u quajt ndryshe  “ Libri kuq “ për shkak të kopertinave. Në 12 pika parashtrohej një program për autonominv e Shqipërisë, ashtu sic ishte konceptuar edhe në platformën e lëvizjes kombëtare që nga koha e Lidhjes së Prizrenit në vitin 1878.  Se ç ka kerkonin shqiptarët me sv miri e thotë kënga popullore që i dikohet Dedë Gjon Lulit:

“Dedë Gjon Luli shkruan nji letër 

Bedri Pashës ja ka çua,

Se Shqipnia nuk don tjetër

Veç don vetin me sundua”

Ky memorandum ka rëndësi të veçant, sepse del nga gjiri i kryengritjes e vet populli, ishte nevoj jetike për tu dalur zot trojeve dhe për të mbrojtur Malësinë si pjesë të trungut shqiptarë. Ky ishte edhe një grusht i rëndë për shtetet fqinje që e mohonin karakterin e vërtet kombëtar të lëvizjes  shqiptare. Malesorët ndolleshin në mes të dy zjarreve, nga njëra antë ata ishin të sulmuar nga taborret tuke, kurse Sëbia dhe  Mali i Zi bënin ç’mos dhe me dredhi, mundoheshin t’i përçajnë shqiptarët. Kërkesat e memorandumit t Greçes i drejtoheshin përfaqsuesit diplomatik  të turqisë në Cetinë Sefedin beut. Në atë kohë kur turqit dhe Malazezët kërkonin që malësorët të heqin dorë nga çlirimi i krahinave të tyre. Kral Nikolla, hilexhi dhe i pabesë, me dinakëri u mundua ti përçaj shqiptarët në baza fetare dhe ti përdori ata në favot të vet. Në takimin që pati me Dedë Gjon Luli ai i tha se flamurin e tij e njeh gjithe bota dhe malësorët duhet të luftojnë me flamurin e Malit te Zi, por Deda kategorikisht e kundërshtoj dhe i tha:” jo besa se na kemi flamurin tonë dhe kurr nuk do të luftojmë nën asnjë flamur tjetër, pa ju e kemi filluar luftën dhe pa ju do ta mbarojmë, se nuk duam që lirin t’ja kemi borxh askujt, duam me e fitua me gjak dhe me e gëzua vet”. Që nga ajo dite Mali i Zi u mundua me e sabotua kryengritjen në të gjitha anë, ajo  priste dobsimin e perandorisë osmane, që më vonë ta uzurpoj tërë Malësinë dhe ta marri edhe Shkodrën. Por shpalosja e flamurit kombëtar me 6 prill 1911 ne malin e Deçiq i përgënjeshtroj ëndrrat e iluzionet e tij, keshtu që nga ajo ditë  jo vetëm që ua ndërpreu të gjitha ndihmat kyengritëseve, por u mundua në çdo mënyre të shuaj kryengrijen e  tyre.                                                                                                                                                                  

Kryengritja e Malësisë se Madhe është gur themeli i shtetit shqiptar, kjo ishte një frymëzim me sakrifica mbinjerzore  e burrave dhe burrneshave që ishin të vendosur te japin jetën e tyre për të dëbuar hordhit osmane nga toka arbërore. Ajo kishte për qëllim kryesor, ti jepte fund robërisë shekullore, për ta realizuar lirinë dhe pavarësinë territorjale shqiptare si komb e shtet i pavarur  shqiptar.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                  Pas betejave dhe rezistencës së fort kryengritja u shua, por lufra nuk pushoj, ajo mori hov anembanë Shipërisë dhe nuk u ndal derisa një vit më vonë, plaku i urtë Ismail Qemaili, nga ballkoni i godinës pranë sheshit te skeles detare ne Vlorë, ngriti flamurin  e Gjergj Kastriotit- Skënderbeut dhe shpalli pamvarsinë e Shqipërisë  me 28 Nëntor te vitit 1912.                                                                                                                                    Pushtuesit osman, fuqit e medha dhe fqinjët tonë sllavë që uzurpuan tokat tona, fatkeqsisht, e shkëputën nga trungu shqiptar Malësinë e Dedë Gjon Lulit dhe gjysmën e tojeve  etnike i lanë jashtë kufirit politik të shtetit amë.                                                                                                                                                                  Malazezët dhe askush tjetër kurr nuk mund ti përça shqiptarët në baza fetare sepse na jemi vellezër të një gjaku, dhe bij te Shqipërisë. Dashuria e pafund për atdheun tonë nuk do të shterret derisa të rrjedhi gjak shqiptarit në damarët tonë. Këtë e dëshmua malesorët se  janë aty kur ka nevoj vendlindja, pa marre parasysh distancen hapsinore, sikurse edhe me 5 Mars te këtij viti kur pjesmarrja e mërgatës në votime ishte vendimtare në fitoren e “Forumit Shqiptar” që ishte faktor i rëndësishëm për të ardhmen e Malësisë.                                                                                                                                                               Zgjelljet lokale në Tuz për malësorët në diasporë ishin një kushtrim për ti dal zot vendit dhe vërtet ata u përgjigjen ashtu si e thoshte Fan Noli;

“Mbahu nënë e mos kij frikë

Se i ke djemt në Amerikë”.

Lavdi kryengritjesë Malësisisë dhe deshmoreve të saj që u flijuan për liri e bashkim të Shqiperise!

Lavdi flamurit tonë  kuq e zi, simbolit të Gjergj Kastriotit -Skendërbeut, idolit , nderit dhe krenarisë së shqiptarizmit.

Zoti i bekoftë shqiptarët!

The new US ambassador in Tirana David J. Kostelancik confirmed by Senate

by

Rafaela Prifti/

The new US Ambassador to Albania is David J. Kostelancik, a career member of the Senior Foreign Service with the rank of Minister-Counselor. Today’s Senate confirmation of his nomation by President Biden from earlier this year was uninimous. Kostelancik was serving as Foreign Policy Advisor to Chairman of the Joint Chiefs of Staff, General Mark Milley.

He has been Deputy Chief of Mission and Chargé d’Affaires at the US Embassy in Budapest, Hungary. His previous assignments include Director of the Office of South Central European Affairs and Director of the Office of Russian Affairs, both in the Bureau of European and Eurasian Affairs.

The overseas postings of Kostelancik in the past include the U.S. Mission to the OSCE and the U.S. Mission to NATO, the political office at U.S. Embassy in Tirana in early 90′, Albania and the U.S. Embassy in Ankara, Turkey, and two postings at the US Embassy in Moscow.

He is a graduate of the National War College, in his home statet of Illinois. He has earned a Master of Science at NWC National Defense University. David Kostelancik holds a Master of Arts degree from the University of Michigan, and a Bachelor of Arts degree from Northwestern University. He speaks Russian, Hungarian, Albanian, and Turkish.

The outgoing Ambassador Yuri Kim was an appointee of President Trump who served in Albania from 2020.

SOT MË FORT SE KURRË: “QËNDRO SHQIPËRI!”

by

Nga Frank Shkreli

                                                        30-vjetori i vizitës së tij në Shqipëri

“Popull shqiptar, ec përpara me guxim drejt shtigjeve të solidaritetit. Është një rrugë e vështirë kjo, por në të janë mbjell farat e shpresës. Të shoqëroftë forca e martirëve të tu, dëshmitarë gjithmonë në roje të lirisë, në vitet e pafund të shtypjes së regjimit totalitar. T’i ndriçoftë hapat e tu dashuria për familjen, shpirti i vëllazërimit, mikpritja ndaj të huajit dhe vetitë që e dallojnë popullin tuaj, veti këto që përbëjnë pasurinë më të çmuar shekullore shqiptare”!  (Papa Gjon Pali i II, 25 Prill, 1993 në vizitën e tij historike në Shqipëri).

Me 25 prill 2023, Kisha Katolike në Shqipëri dhe shqiptarët kudo, kujtojnë 30-vjetorin e vizitës së Papa Gjon Palit të II në tokën Arbërore. Është kjo një datë e shënuar për Shqipërinë dhe shqiptarët, por është historike, sidomos për Kishën Katolike në Shqipëri, pasi ajo vizitë – e para në trojet shqiptare — ndodhi aq shpejt pas një periudhe të gjatë e të errët, gjysëm shekullore, kur Kisha dhe kleri shqiptar, në përgjithësi, kishte pësuar vuajtjet, vrasjet dhe persekutimin më barbar të komunizmit, në krahasim me vendet e tjera ish-komuniste të Evropës dhe botës.

Për të shënuar këtë datë të rëndësishme në historinë moderne të shqiptarëve, zëdhënsi i Kishës Katolike të Shqipërisë, Dom Mark Pashkja deklaroi për Radio Vatikanin në gjuhën shqipe se udhëheqsit e Kishës Katolike në Shqipëri po e shënojnë këtë përvjetor “me një tubim në Shkodër, mbrëmjen e 25 prillit, në shenjë falënderimi të Madhit Zot për atë vizitë 30-vjet më parë të Papa Gjon Palit të II në një periudhë aq kritike por edhe shpresëdhënse, në Shqipëri. Vizita kujtohet me kremtimin e një meshe që do të pasohet nga një koncert i përmasave kombëtare nga kori, Musica Nova, nën drejtimin e maestro Harlen Nikolli,” shtoi ai.

Zëdhënsi i Kishës Katolike në Shqipëri, Dom Mark Pashkja e cilësoi vizitën e Papa Gjon Palit të II dhe Nenë Terezës, që shoqëronte Papën në Katedralën e Shkodrës më 25 prill, 1993, si një, “Demostrim i lidhjes së hershme dhe besnikërisë unikale të katolikëve të Shqipërisë ndaj kishës universale dhe katedres së Shën Pjetrit.”  Sipas zëdhënsit, premtohen një seri programesh nepëmjet të cilave, Kisha po shënon këtë datë të shënuar – 30-vjetorin e vizitës së Papa Gjon Palit të II në Shqipëri — për historinë e Kishës Katolike shqiptare, por njëkohsisht, edhe për historinë e Shqipërisë dhe të Kombit shqiptar dhe për marrëdhëniet shekullore midis Vatikanit dhe trojeve Arbërore.  Si rrjedhim, ai njoftoi se edhe në nivel shtetëror, kjo vizitë do të kujtohet me organizime të ndryshme kulturore dhe të tjera.

Gjatë vizitës së tij në Shkodër me 25 prill, 1993, Papa Gjon Pali i II, përshëndeti para të gjithë shqiptarëve dhe botës, Bijën e Kombit Shqiptar, Gonxhe Bojaxhiun –Nenë Terezën, me këto fjalë: “Të dashur, nuk mund mos të përshëndes një person fort të përvuajtur që ndodhet mes nesh. Është Nënë Tereza e Kalkutës. Por të gjithë e dinë nga vjen, cili është Atdheu i saj. Atdheu i saj është këtu. Edhe në kohët e izolimit të plotë të Shqipërisë ishte, pikërisht, kjo rregulltare e përvuajtur, kjo shërbëtore e përvuajtur, e më të varfërve ndër të varfër, që përçonte në tërë botën emrin e Atdheut tuaj. Në të, në personin e Nënë Terezës, Shqipëria është nderuar gjithmonë. Ky është misioni i saj e i të gjithë atyre, që porsi ajo, janë ndjekës të vërtetë të Krishtit, apostuj të Krishtit, apostuj të dashurisë e të përdëllimit. Ju falënderoj sot në emër të Kishës Universale, ju falënderoj, të dashur shqiptarë, për këtë bijë të tokës suaj, të popullit tuaj”, ka falënderuar Kombin Shqiptar, Papa Gjon Pali, që i ka falë botës bijën e vet, Nenë Terezën.

Nga Shkodra, Papa Gjon Pali është kthyer — atë ditë të 25 prillit, 1993 — në Tiranë, nga ku, para se të largohej nga trojet e Gjergj Kastriotit-Skenderebe ka përshëndetur Shqipërinë dhe ka falënderuar mbarë Kombin shqiptar për pritjen madhështore që i kishin bërë atij të gjithë shqiptarët me atë rast, pa dallim feje a krahine: “Vëllezër e Motra shqiptare! Ju përshëndes përzemërsisht! Pas një dite me një program të ngjeshur me kremtime e takime të cilat më dhanë mundësinë të shikoja dhe të përjetoja nga afër jo vetëm fenë e gjallë të Bashkësisë katolike, por edhe ngrohtësinë e mikpritjes së popullit shqiptar, ja erdhi momenti i ndarjes e përshëndetjes dhe thellësisht i prekur nga përzemërsia, po përgatitem të ndahem prej jush. Në miqësinë që më keni shfaqur, kam kuptuar se pata të bëj me miq që kishin një zemër të madhe. Në çiltërsinë tuaj pashë guximin e një demokracie të re, një demokracie që po ecën me hapa të sigurta drejt lirisë, pas sa vitesh të pafund e të errët të një diktature e të një ateizmi mbytës. Ju faleminderit për mikpritjen tuaj! Vëllezër e motra shqiptarë, fort të dashur! Zoti e ruajt Atdheun tuaj. Zoti e mbrojt popullin shqiptar në mbarë botën. Në emër të Zotit ju përqafoj dhe ju bekoj të gjithëve. Mirë u pafshim. Ju uroj me gjithë zemër: gjithë të mirat”, ka përshëndetur Papa Gjon Pali i II duke i dhënë fund vizitës historike të tij në Shqipëri më 25 prill, 1993!

Siç dihet, ajo vizitë ndodhi pas një dimri të gjatë e të egër nën regjimin ateist të komunizmit.  I vetdijshëm dhe i mirë informuar për gjëndjen e shqiptarëve, nën pothuaj gjysëm shekull komunizëm, në vizitën e parë të një Pape në Shqipëri, me 25 Prill, 1993, Papa Gjon Pali i II, e cilësoi vizitën e tij në Atdheun e shqipeve, si “Një ditë që na e dhuroi Zoti”.  Ishte gjithashtu një ditë, që sadopak, do të bindëte shqiptarët se bota nuk i kishte harruar ata, me gjithë vet-izolimin e Shqipërisë komuniste nga pjesa tjetër e botës, e sidomos  të izolimit nga Perëndimi demokratik, për pothuaj gjysëm shekulli.

Kudo që shkoi dhe me këdo që u takua, gjatë asaj vizite, Papa Gjon Pali II vetëm shprehi dashurinë, mirëkuptimin por edhe dhëmbjet e tij për vuajtjet dhe për martirizimin e njerëzve të pafajshëm gjatë periudhuës së komunizmit, ndërkohë që vuri në dukje edhe fisnikërinë e shqiptarëve tani dhe gjatë historisë, si popull e si komb.  30-vjet pas vizitës së Papa Gjon Palit në Shqipëri, kujtojmë fjalët e tija dashamirëse drejtuar shqiptarëve: “Ty o popull fisnik shqiptar, ta drejtoj përshëndetjen time të ngrohtë dhe të dashur!  Gjatë një dimri kaq të ashpër dhe të lodhshëm vuajtjesh dhe sprovash, Kisha heroike në Shqipëri, e tronditur nga persekutimi i rëndë dhe i gjatë, por e pasuruar nga dëshmia e martirëve të saj, ka ndarë deri në pikën e fundit dhimbjet dhe shpresat e Kombit, duke mbajtur të gjallë dhe me sakrificën personale të shumë anëtarëve të saj traditën e lashtë të krishterë, me bindjen se ajo përfaqëson një vlerë të përhershme të identitetit autentik shqiptar”.

Por, me atë rast, Papa Gjon Pali II pati edhe një porosi për shqiptarët, një amanet që është aq aktual edhe sot pas 30-vitesh, ndërkohë që për arsye dhe rrethana krejt të tjera, Shqipëria, Kosova, shqiptarët në përgjithësi, po kalojnë një periudhë tepër vështirë e dramatike, sidomos, përballë largimit të shqiptarëve nga trojet e veta shekullore gjatë 10-viteve të fundit: ”Shqipëri qëndro në lartësinë e detyrave që të presin”! Por edhe thirrja e tij për kujtesën e përhershme: “Që të mos harrohet e kaluara, por të shikohet e të ndërtohet me guxim e ardhmja…kjo liri e besimit fetar,të cilën ju më në fund po e shijoni, nuk është vetëm një dhuratë e çmuar e Zotit për ata që kanë hirin e fesë, por është një dhuratë për të gjithë sepse liria e besimit në Perëndinë është themeli i garancisë për çdo shprehje të lirisë. Ajo prek njeriun në intimitetin e vet, në atë pikë të shenjtë dhe të padhunueshme që është ndërgjegjja, ku qenia njerëzore takohet me Krijuesin dhe fiton ndërgjegjësinë e plotë të dinjitetit të vet.  Nga një liri e tillë, e trajtuar ashtu siç duhet, nuk ka përse t’i trembemi asnjë çrregullimi shoqëror”, ka porositur Papa Gjon Pali II, gjatë vizitës së tij në Shqipëri me 25 prill, 1993, ndërsa ka theksuar se, sado të vështira qofshin sfidat, ato janë më të lehta për tu përballur sipas tij, “Siç na mëson edhe feja: nëse kemi një Krijues të përbashkët, atëherë që të gjithë jemi vëllezër”, është shprehur ish-udhëheqsi i Kishës Katolike.

Në këtë përvjetor të vizitës së Papa Gjon Palit II, (të dates 25 prill, 1993) le të kujtojmë porositë e asaj dite të paharrueshme, si tejet aktuale edhe përball realitetit të sotëm shoqëror të vendit dhe për aktualitetin e sotëm politik e shoqëror.  Se çrregullimet politike, shoqërore dhe shëndetsore, gjithçka është më e lehtë për tu përballur, nëqoftse përballë këtyre sfidave sillemi si vëllezër e motra dhe në bashkpunim me njëri tjetrin, siç porosiste Papa Gjon Pali II, 30-vjet më parë, gjatë vizitës së tij historike në Shqipëri.  

Respekti, toleranca e pse jo edhe dasguria për njërin tjetrin janë e vetmja mënyrë për të ulur tensionet aktuale politiko-shoqërore në botën shqiptare dhe për të hapur shtigje të reja bashjetese dhe tolerance politike drejtë një demokracie të vërtetë, si në Shqipëri ashtu edhe në Kosovë.  Me qëllim që shqiptarët, “Të fluturojnë sa më lartë, ashtu si shqiponjat që nuk e lenë kurrë folenë e tyre”, siç është shprehur – Papa Françesku gjatë vizitës së tij në Shqipëri, 21 shtator 2014.  “Shqipëri, qëndro në lartësinë e detyrave që të presin”, sepse gjithçka ngjallet dhe përtërihet.

Frank Shkreli

Shkollat italiane në trevat shqiptare deri në vitin 1912

by

Dr. Nikollë Loka/

Marrëdhëniet midis italianëve dhe shqiptarëve janë diktuar nga afërsia gjeografike. Ndër shekuj, marrëdhëniet e Shqipërisë me gadishullin Italik kanë qenë të shumëllojëshme dhe midis tyre, në të gjitha rastet, ka pasur komunikim, i cili ka ndikuar edhe në zhvillimet arsimore. Mund të përmendim shkollimin e klerikëve katolikë shqiptarë në Itali, si dhe hapjen e shkollave shqipe nga misionarët me kombësi italiane. Me lindjen e nacionalizmit në Europë dhe pas bashkimit të Italisë, u formësua gardualisht një politikë shqiptare dhe që atëherë filloi zbatimi i politikës arsimore të Italisë për trevat shqiptare, si mjet për shtimin e ndikimit italian. Politika italiane fillimisht u përpoq të shfrytëzonte faktorin arbëresh, i cili në procesin e zgjimit kombëtar, në mënyrë të natyrëshme do të kërkonte të rivendoste lidhje me dheun amë dhe do të bënte të gjitha përpjekjet që Shqipëria të çlirohet prej osmanëve. Roma synonte që përmes shkollave të krijohej një brez i shkolluar ndër shqiptarë me kulturë italiane, me synim për të realizuar depërtimin ekonomik dhe politik në trevat shqiptare si porta hyrëse në Europën Juglindore.

Kultura e Perëndimit është elementi më i hershëm i kulturës dhe shkrimit të lartë shqiptar. Ajo erdhi në territorin verior shqiptar së bashku me misionet katolike. Tekstet e para të gjëra në shqip janë vepra fetare të shkruara nga priftërinjtë katolikë. Në territorin e gegëve shkrimi shqip u zhvillua falë urdhrave të françeskanëve, jezuitëve dhe më pas edhe dominikanëve, të cilët drejtonin shkollat katolike ku mësonin priftërinjtë e ardhshëm. Edhe misionarët italianë që erdhën në trevat shqiptare e patën detyrim të mësonin të lexonin dhe të shkruanin shqip. Nga ana tjetër, më të mirët nga studentët shqiptarë vazhduan arsimin e lartë katolik në Perëndim dhe kryesisht në Itali(Sawicka, 215: 95).

Tradita e shkollave shqipe të subvencionuara nga italianët është e herëshme. Shkolla të rëndësishme u krijuan që nga fundi i shek. XVI në Venedik, te vëllazëritë dhe kolegjet fetare për shqiptarët, që i gjejmë në disa qytete të rëndësishme të bregdetit të Adriatikut e në territoret e Mbretërisë së Napolit, ku u mirëpritën një pjesë e konsiderueshme e refugjatëve dhe emigrantëve nga trevat shqipfolëse të Ballkanit. Këto komunitete gjetën në Itali forcën kulturore dhe shpirtërore që u lejonte, jo vetëm të mos asimiloheshin nga mjedisi përreth, por edhe për të rigjeneruar identitetin e tyre(Altimari, Gli Arbëreshë d’Italia, Academia.edu). Një interes të madh ndaj komunitetit shqiptar në Ballkan dhe të atij arbëresh në Itali filloi ta sillte veprimtaria e zhvilluar nga papa Klementi XI, nga familja Albani, me origjinë shqiptare (1700-1721), por një kthesë të vërtetë në historinë fetare, politike, kulturore e qytetare të komunitetit arbëresh në Itali shënoi fillimisht themelimi i dy kolegjeve arbëreshe në Kalabri dhe në Siçili me interesimin e papa Klementit XII (1730-1740). Këto qendra të rëndësishme arsimore ishin Kolegji Korsini (1732) në Shën Benedhit në Kalabri, mbështetur fuqishëm nga vëllezërit Stefano e Felice Samuele Rodotà, dhe Seminari Arbëresh i Palermos në Siçili, i themeluar në vitin 1734, me nismën e At Gjergj Guxetës(Altimari, 2016, Academia.edu).

Me krijimin e Italisë së bashkuar dhe sidomos pas Kongresit të Berlinit (qershor-korrik 1877), kur Mbretëria e Italisë filloi të përvijonte një projekt koherent të politikës së jashtme, trevat shqiptare hynë në sferën e interesit italian. Në fund të fundit, i gjithë gadishulli Ballkanik ishte kthyer në një skenar gjeostrategjik me rëndësi parësore për Italinë(Basciani, 2013 : 503), e cila investoi shuma gjithnjë e më të mëdha për të mbrojtur interesat e saj në Shqipëri(Altimari, Arbëreshë d’Italia :2012: 6-7). Rreth vitit 1900 Shqipëria u bë një çështje gjithnjë e më e rëndësishme në jetën publike italiane(Altimari, Arbëreshë d’Italia :2012: 14).

Rilindja kombëtare shqiptare përmes arbëreshëve dhe hapja e shkollave shqipe

Përpara dy kolegjeve arbëreshe, të themeluara në shekullin e tetëmbëdhjetë në Kalabri dhe Siçili për trajnimin e klerit të komunitetit katolik shqiptar të ritit bizantino-grek, kishte qenë

Kolegji Grek i Romës dhe Manastiri i Mezzoiuso që shërbyen për të ushqyer këtë lidhje me identitetin e përbashkët greko-bizantin të territoreve ballkanike të origjinës(Altimari, Arbëreshë d’Italia :2012: 2). Kolegji Grek i Shën Athanasit është më i hershmi ndër Kolegjet Ortodokse Lindore të Romës, i themeluar nga Papa Gregori XIII, me Demin e 13 janarit 1576, në Apostolicae Sedis specula. Kolegji ishte i hapur dhe pranonte studentë ortodoksë, grekë, italo-shqiptarë dhe shqiptarë. Përveç klerikëve katolikë shqiptarë të ritit lindor, në këtë kolegj jezuitët përgatitën edhe klerikët ortodoksë shqiptarë, pasi Shqipërisë në atë kohë i mungonin shkolla të vetat për përagtitjen e klerikëve ortodoksë. Një kontribut të rëndësishëm në edukimin e klerit shqiptar dha edhe Kolegji Ilirik i Loretos në Itali, i themeluar nga Papa Gregori XIII në vitin 1580 dhe i vënë nën drejtimin jezuit(Murzaku, 2017 : 84-85).

Ndër institucionet arsimore të kishës arbëreshe lindore, ku përfshihen sidomos qendrat formuese të klerikëve të komunitetit arbëresh të Italisë së jugut, ishte Manastiri bazilian i Munxifsit (Mezzojuso-s), i themeluar në vitin1609 nga Andrea Reres në Siçili. Ky kolegj ka qenë e para qendër arsimore kishtare e Arbërisë siçiliane dhe më e rëndësishmja, deri në gjysmën e parë të shek. XVIII. Aty studionin dhe vepronin ”grekë” të ndryshëm: shumica arbëreshë vendas, grekë “venedikas” të gadishullit të Moresë (Peloponezi i sotëm) dhe të ishullit Kandja (Kreta e sotme), si dhe ndonjë italian i kishës “italo-greke”, që mbijetonte ende në Italinë e jugut në atë periudhë, si pasojë e sundimit të gjatë bizantin në ato treva. Në këtë manastir studiohej greqishtja liturgjike, por i gjallë ishte edhe interesi ndaj arbërishtes, që u shërbente murgjëve në misionet e tyre fetare në Shqipërinë e jugut, sidomos në Himarë, ku u duhej doemos të përdornin shqipen, krahas greqishtes(Altimari, Napoli, 2016: 4). Nevoja për t’u dalluar nga grekët i shtyu klerikët intelektualë arbëreshë të vinin në pah veçoritë gjuhësore, fetare dhe kulturore të etnisë së tyre, duke i hapur rrugë çështjes kombëtare që do të lindte në dhjetëvjeçarët më vonë. Në fakt, këto dy shkolla, krahas ndihmës për ruajtjen e ritit bizantin në Itali, u bënë dhe qendrat kryesore të formimit kulturor për intelektualët arbëreshë, deri në fund të shek. XIX(Vaccaro, 2008: 147; Tare:2021: 80; (Altimari, Arbëreshë d’Italia: 2012 : 3).

Kanë qenë misionarët arbëreshë që vinin nga manastiri bazilian i Munxifsit ata që hapën shkollat e para shqipe në Jugun e Shqipërisë. Qëllimi i këtyre shkollave në Himarë ishte kryesisht fetar, mbrojtja e besimit të krishterë sipas ritit bizantin, por brenda kishës katolike, që kërcënohej qoftë nga sundimi osman, qoftë edhe nga Kisha ortodokse greke. Ndër murgjit bazilianë arbëreshë por edhe italianë, katolikë të ritit bizantin, që morën pjesë nga gjysma e shek. XVII deri në gjysmën e shek. XVIII në këto misione të përkrahura nga Kongregata “De Propaganda Fide” mund të përmendim misionarët: Nilo Catalano, italian me origjinë nga Messina, që më pas u arbëreshizua nga ana kulturore dhe gjuhësore; Filoteo Zassi e Callinico Granà nga Munxifsi; Basilio Matranga e Giuseppe Schirò, të dy nga Hora e Arbëreshëve(Altimari, Napoli, 2016: 5).

Ndërkohë që Selia e Shenjtë ua bëri me detyrim misionarëve që do të dërgoheshin në Shqipëri ta mësonin gjuhën shqipe, u shtua interesi për të përgatitur klerikë vendës me arsim të lartë teologjik, të cilët do të shërbenin edhe si mësues, duke hapur shkolla shqipe në vend. Për ta realizuar këtë synim dhe për t’u ardhur në ndihmë bashkatdhetarëve të tij, Papa Klementi XI themeloi një vend të përhershëm në Kolegjin e Propagandës për shqiptarët(Shllaku, 2002 : 163). Në vitin 1713, në shkollën “San Pietro” në Montorio të Romës, me angazhimin e drejtpërdrejtë të tij filloi punë katedra e gjuhës shqipe. Mësimdhënës të kësaj katedre ishin italo-shqiptarët(Shllaku, 2002 : 55). Për mësimin e shqipes në shkollat italiane ishte përgatitur gramatika e parë sistematike e shqipes, në shek. XVII nga Francesco Da Lecce(Sawicka, 2015: 98). Në vitin 1736, për herë të parë filloi të shkruhej gjuha shqipe dhe, kësisoj për arbëreshet filloi një epokë e re e arsimit kombëtar dhe një epokë e re e gjuhës shqipe(Tare:2021: 80). Kur në krye te Kolegjit do të vendosej Imzot Zef Skiroi, nën drejtimin e tij dhe falë insistimit të Jeronim de Radës, u arrit te themelohej katedra e gjuhes shqipe. Krijimi i katedrës së gjuhës shqipe, në Kolegjin arberesh të Shen Adrianit, ndihmoi për mësimin dhe përhapjen e gjuhës shqipe me shkrim nëpër ngulimet arbëreshe të Italisë. Shqipja deri atëherë përdorej nga nxënësit vetëm në kumtimet me gojë me njëri-tjetrin(Tare:2021:83). De Rada, u bë mësuesi i parë i shkollës shqipe. Dëshira e tij për hapjen e shkollës në gjuhën shqipe, vihet re dhe në letërkëmbimet e kohës(Tare:2021:83) me atdhetarëve të ndryshëm, ndër të cilët dhe me Dora d’Istria, ku vë në dukje përpjekjet e arbëreshëve të Kalabrisë dhe Siçilisë për rimëkëmbjen e Shqipërisë.

Lëvizjet kulturore arsimore, D’Istria i shikonte si pjesë përbërëse e lëvizjes kombëtare shqiptare, e cila për vetë kushtet dhe rrethanat fillimet do t’i kishte në kolonitë arbëreshe të Italisë. Nga fillimi i vitit 1867, intelektualë arbëreshë si Jeronim de Rada, Dhimitër Kamarda, Vincens Dorsa, etj., morën iniciativën të parashtronin në Parlamentin italian një kërkesë për futjen e gjuhës shqipe në programin e shkollave dhe institucioneve arsimore, si dhe për gjallërimin e jetës në kolegjet arbereshe. Dora d’Istria përmes letrave dëshmonte vlerën e atdhetarëve arbëreshë në rilindjen e popullit shqiptar dhe bënte çmos për kthimin e atyre kolegjeve në vatra arsimore kombëtare shqiptare. Në një nga letrat e saj shkruante: “Shqiptarët e Italisë së Jugut, nga vetë pozita e tyre, nga patriotizmi i tyre i patundur, janë pikërisht ata që do të bëjnë të rilindë një popull që ka pasur fatkeqësira në shekuj me radhë”(Tare:2021:79).

Kolegji i Shën Adrianit, pikërisht në kohë të vështira e të turbullta për Shqipërinë, shërbeu edhe si qendër kulture e edukimi për rininë shqiptare. Që prej vitit 1898, deri me 1919, aty ndoqën mësimet mbi njëqind intelektuale shqiptare, të cilët u bënë veprimtarë entuziastë në shërbim të atdheut e të arsimit kombëtar. Të diplomuarit në shkollat italiane në Shqipëri fituan bursa italiane për të vazhduar studimet e tyre në Kolegjin e Shën Adrianit(Skëndi, 2000: 239).

Në vitin 1904, në kolegjin e Shën Adrianit në Shën Dhimitër Korona, vazhdonin studimet Kolë Kamsi, Pjetër Troshani, Luigj Kodheli, Zef Kurti, Lazër Prendushi, Ndoc Martin Camaj (Tare:2021: 85). Duke punuar në kolegj, De Rada bashkëpunoi me rilindas të shquar shqiptarë, si Zef Jubani e Thimi Mitko, Luigj Gurakuqi, i cili ishte nxënës i De Radës, pa harruar bashkëpunimin me Aleksandër Xhuvanin, studiuesin e çmuar të gjuhës shqipe, i cili shërbeu si mësues atje(Tare:2021:86).

Me nismën e De Radës, Skiroit dhe Aselmo Lorekios, publicist dhe avokat me profesion, i cili tregoi se ishte jashtëzakonisht energjik në veprimtarinë e tij për çështjen shqiptare, u mbajt i pari kongres në Corigliamo Calabro në tetor 1895. Françesko Krispi u zgjodh president nderi. Duke pranuar nderin, ai i telegrafoi Kongresit që si “një shqiptar nga gjaku dhe zemra” (ai qe një italo-shqiptar prej Siçilisë) ai ndihej i gëzuar për nismën e marrë, e cila, shpresonte ai, do të ishte e dobishme për historinë e qytetërimit të Shqipërisë dhe për mbarësinë e letërsisë së saj. Kongresi i dytë u mbajt në Lungro të Kalabrisë në shkurt 1897. Programi i të dy kongreseve kërkonte: a. një alfabet të unifikuar; b. përpilimin e një fjalori, c. themelimin e një shoqërie kombëtare shqiptare d.nisjen e lidhjeve dhe të marrëdhënive në një shkallë të gjerë me mëmëdhenë. Si pasojë e Kongresit të parë, doli më 1896 revista “Ili i Arbëreshëve”, botuar nga kryeprifti Antonio Argondizza, një burrë me kulturë të gjerë dhe studiues i gjuhës shqipe(Skëndi, 2000 :202). Në Kongresin e Lungros qe vendosur të kërkohej nga qeveria italiane të krijohej një katedër e gjuhës e të letërisë shqipe në Institutin Oriental të Napolit. Më 1900 poeti Zef Skiroi u emërua aty dhe filloi leksionet e tij. Ishte mbajtur dhe një kongres tjetër në Napoli, ku u propozua dhe çelja e një katedre të re në Universitetin e Palermos. Këtu u morën edhe disa vendime të tjera: 1. dhënia e më shumë bursave shqiptarëve në mëmëdhe për studime në Kolegjin italo-shqiptar të Shën Adrianit në San Demetrio Corone; 2. fillimi i mësimit të gjuhës shqipe në shkollat publike të komuniteteve arbëreshe në Itali(Muceku & Haloçi: 2015 :140).

Shkollat italiane në Shqipëri

Shkollat në gjuhën italiane janë hapur të parat, nisur nga nevojat e tregëtisë. Nxënësit e mësuan gjuhën italiane ndër shkolla private, si nismë e tyre, me mbështetjen e klerit katolik dhe të Konsullatës Austro-Hungareze në Shkodër, ku si lëndë mësimi u përdor gjuha shqipe, por edhe italishtja. Shkolla e parë, ku mësimi zhvillohej në italisht u themelua nga Gegë Kodheli në vitin 1830. Gjashtë vjet më vonë, u hap një shkollë tjetër që përdorte italishten si gjuhë mësimi, e Gjergj Benusit. Ai ishte për shumë kohë oficer i Vezirit të Shkodrës. Disa familje shkodrane, pasi që nuk ishte më oficer, i kërkuan të hapte një shkollë, të cilën ai e hapi në 1836(Kastrati, 1963: 63). Mësimet në këtë shkollë i jepte në italisht, pasi ai nuk dinte shqip. Shkollën e frekuentonin kryesisht fëmijët e tregtarëve, të cilët duke mësuar gjuhën italiane, do ta përdornin atë për t’i zhvilluar më lehtë marrëdhëniet tregtare, si dhe për arsimimin e tyre në Itali (Muceku, &Haloçi, 2015: 140). Meqenëse nxënësit e shkollës së Benusit u shtuan mjaft, u mendua se do të ishte mirë që të silleshin mësues të përgatitur nga Italia për të themeluar një shkollë publike të rregullt. Kështu u sollën nga Venediku tre mësues italianë të quajtur Mark Rebeskini, Gjuriq dhe Luigj Kataliniq, të cilët së bashku me Benusin hapën një shkollë me katër klasë. Shkolla pati frekuentim të lartë. Tre mësuesit italianë qëndruan në Shkodër një farë kohe, e pas kthimit të tyre në Itali, Benusi e vazhdoi vetë aktivitetin e tij, duke qenë se ndërkohë e kishte mësuar mirë shqipen, pasi edhe ishte martuar në Shkodër(Kazazi, 2018:241-242). Pas Gjergj Benusit, kjo traditë u mbajt më tej nga i biri, i cili së bashku me të atin drejtoi shkollën, por ai botoi edhe një abetare në Bukuresht, në fund të së cilës është një fjalor i vogël italisht-shqip(Muceku,&Haloçi, 2015: 140).

Diku nga gjysma e ‘800, në Shkodër u lejua hapja edhe e shkollave të tilla si Shkolla Teknike Tregtare, Shkolla e Arizanatit dhe Profesioneve, Shkolla Fillore Italiane, në të cilat programi dhe mësimi bëhej në gjuhë të huaj, në këtë rast italisht, kjo edhe sepse këto shkolla subvencionoheshin nga Italia(Osmani, 1963:44-45). Shkollë të veten kishte edhe zotëria italian, Signor Shjor Markja (siç e thërrisnin shkodranët)(Kastrati, 1963: 64). Emri i tij i vërtetë ishte Marko Rebeskini. Ai erdhi nga Venediku dhe u martua në Shkodër. Punoi një periudhë kohe si farmacist, por pastaj meqenëse nuk i pëlqente kjo punë, hapi një shkollë për fëmijë ku u mësonte edhe italisht(Gurakuqi, 1928:92). Kemi të dhëna se një shkollë/kurs gjuhe italiane u hap në Shkodër edhe nga Giuseppe Vittoli, patriot italian, i cili erdhi në Shqipëri në vitet para bashkimit politik të Italisë. Vittoli, pas udhëtimesh të gjata u vendos në Shkodër, ku edhe hapi këtë shkollë kundrejt një pagese (private), e cila ndiqej nga fëmijët e familjeve më të mira katolike shkodrane.(Galletti, Simini, 2011:17). Edhe urdhrat e jezuitëve dhe françeskanëve ishin aktivë dhe bënë përpjekje në hapjen e shkollave. Më 1854, Emzot Gjon Topiç OFM, në bashkëpunim me propagandën Fide, ftoi Klaudio Stanislao-Nerin, i cili vlerësohej si ekspert i talentuar dhe besimtar, por edhe si person që njihte mirë gjuhën shqipe dhe zakonet e Shqipërisë – të bënte planin e ndërtesës shkollore dhe të fillonte punën për themelimin e një seminari kombëtar në Shkodër(Murzaku,2006:122), i cili u hap në vitin 1859. Seminari shërbeu për të gjitha vendet e juglindjes së Ballkanit dhe në vitin 1862 u emërtua Kolegji Papnor, me varësi të drejtpërdrejtë nga Propaganda e Fesë(Papleka,2007 :18-19). Në atë kolegj mësoheshin gjuhët klasike: latinishtja dhe greqishtja e vjetër(Dushi, 2005:94), por edhe italishtja. Italisht mësohej dhe në Seminarin Françeskan, që u hap në vitin 186(Kurti,2003 :23). Veprimtaria e kësaj shkolle u zhvillua më tej dhe brenda një kohe të shkurtër shtoi klasa të cilat shkonin nga dy në tre në secilën paralele dhe në vitin 1902 u shtua shkolla e mesme qytetare. Gjatë këtij viti shkolla numëronte Kolegjin Françeskan, Saurian-Jezuit, një shkollë fillore me 5 paralele, shkollë reale me 3 paralele dhe shkollë tregtare me tre paralele. Po atë vit u hap shkolla e mbrëmjes e cila frekuentohej nga çirakë dhe punëtorë të ndryshëm. Mësimi i gjuhës italiane në këtë shkollë u bë më i konsoliduar dhe u zhvillua më tej nga mësimi i thjeshtë i të folurit të gjuhës deri te studimi i gramatikës italiane. Megjithatë duhet theksuar se të gjitha lëndët e tjera mësoheshin në gjuhën shqipe dhe kështu kjo shkollë ka qenë ndër të parat që ka prezantuar kurset e mësimit të gjuhës shqipe(Muceku & Haloçi, 2015: 140). Shkollë tjetër ku mësohej italishtja ishte Kolegji Saverian, i cili u hap më 17 tetor 1877, me themelues At Luigi Mazza. Në shkollë mësimi zhvillohej në gjuhën shqipe, por një nga lëndët kryesore ishte gjuha italiane, e cila ishte shumë e kërkuar nga njerëzit, që e shihnin atë si një mjet për t’i ndihmuar në zhvillimin e marrëdhënieve tregtare që kishin me Italinë. Kjo ishte arsyeja që klasat e para ishin të karakterit tregtar dhe teknik (3 tregtare dhe 3 teknike) (Muceku & Haloçi, 2015: 141).

Krahas arsimimit të djemve, një vend të rëndësishëm në sistemin arsimor në Shkodër kishte shkollimi i vajzave. Shkolla e parë e vajzave, e hapur në këtë qytet, u themelua nga motrat Stigmatine në vitin 1879 dhe funksionoi si shkollë fillore, gjysëm e mesme dhe më vonë si shkollë e mesme. Në klasat e ulëta mësimi jepej në shqip, ndërsa në klasat e larta italisht dhe shqip(Muceku & Haloçi, 2015: 141).

Kur Italia doli në skenën e arsimit si rivale e Austrisë, kjo e fundit e kuptoi se vazhdimi i italishtes si gjuhë e mësimit në shkollat me karakter fetar ishte në dëm të saj, e kufizoi përdorimin e italishtes, futi gjuhën shqipe në vend të saj dhe vetëm në shkollat tregtare futi gjuhën gjermane(Skëndi, 2000:241-242). Me shtimin e depërtimit italian, Perandoria Austro-Hungareze, duke filluar nga vitet 1880, rriti vazhdimisht shpenzimet e saj për protektoratin e kultit në territorin shqiptar(Csaplár-Degovics: 23). Nga ana tjetër, Roma filloi të financonte një pjesë të klerikëve italianë dhe të nxiste nismat që gjithnjë e më shumë seminaristë të ardhshëm të zgjidhnin seminaret italiane për studimet e tyre.

Shkollat italiane jashtë vendit e filluan veprimtarinë e tyre menjëherë pas krijimit të Italisë së bashkuar, fillimisht për italianët që jetonin jashtë dhe pastaj edhe për të përhapur ndikimin italian në vende të ndryshme. Duke qenë se nuk mundi të përfitonte të drejtën e Protektoratit të kultit mbi Shqipërinë, Italia hapi vetëm shkolla laike; në vitin 1888, dy shkolla laike në Shkodër, një për djem dhe një për vajza, me italishten si gjuhë mësimdhënies(Skëndi, 2000:128), si dhe shkollat në Prevezë, Vlorë e Durrës, të cilat në varësi të situatave të brendëshme dhe ndërkombëtare do të shtoheshin apo do të pakësoheshin, por gjithnjë do të kishte një prani të shkollave italiane në territoret shqiptare. Në vitin 1891, gjatë qeverisë së Rudinit, shkollat e mesme italiane të Prevezës, Vlorës dhe të Durrësit u mbyllën, ndërsa shkollat fillore në ato qytete vazhduan të funksionojnë(Skëndi, 2000: 239). Por në vitin 1899 kemi një shtim të këtyre shkollave aty ku ishin apo dhe në vende të tjera. Një shkollë tregtare italiane u themelua në Shkodër, e ndjekur nga shkolla fillore e shkolla nate si dhe nga kopshte fëmijësh e shkolla tregtare në qytete të tjera të Shqipërisë, si Durrës, Vlorë, Janinë dhe në Gjirokastër(Skëndi, 2000 :239). Një rol të rëndësishëm luajti përpjekja për tërheqjen e studentëve shqiptarë në Itali, rithemelimi i degës së gjuhës shqipe në Kolegjin Shën Adrian, rëndësia e veçantë që i dha këtij institucioni më pas, ngritja e degës së gjuhës shqipe pranë Institutit të Studimeve Orientale. në Napoli, botime për Shqipërinë etj(Sota, 2021:83).

Sistemi shkollor laik italian përfshinte gjithashtu shtypjen masive të librave, broshurave, gazetave dhe botimeve të tjera në italisht. Interesat italiane favorizoheshin edhe nga fakti se shkollat italiane ishin falas, ndryshe nga ato që i përkisnin protektoratit të kultit, edhe nëse në këtë të fundit ishte futur përdorimi i gjuhës shqipe(Csaplár-Degovics, 23-24). Për të promovuar pretendimet e saj politike dhe territoriale, Mbretëria e Italisë, pas hapjes së shkollave dhe institucioneve fetare në Shqipëri dhe pas financimit dhe formimit të shoqatave shqiptare në territorin italian, lejoi botimin e disa revistave, duke përfshirë “Avanti”, “Lavoro di Genova”, “Nuova Antologia” e “Impressioni d‟Albania”. Sipas shkrimeve të botuara në këto gazeta, në Itali jetonin rreth dyqind mijë shqiptarë, shumica e të cilëve emigruan nga shek. XV, kur Shqipëria u pushtua nga Perandoria Osmane(Hoti-Dani, 2014: 16-17).

Gjuha italiane ishte më e njohura në Shkodër. Nga njëra anë, programi arsimor, në përputhje me diplomacinë kulturore italiane të ndjekur në territorin shqiptar, iu përgjigj synimeve të qeverisë italiane, për t’i zhvendosur këto territore nën ndikimin e tyre dhe për të krijuar një treg lokal të favorshëm për Italinë dhe nga ana tjetër, vihet re edhe synimi i qartë për të realizuar një zgjim të ndërgjegjes kombëtare shqiptare(Lorenci: 83). Di San Giuliano që vizitoi Shqipërinë në vitin 1903, kur ishte deputet, theksoi gjithashtu rëndësinë e shkollave në gjuhën shqipe për formimin shkallë-shkallë të një ndërgjegje të vërtetë. Për këtë qëllim, ai gjithashtu bëri thirrje për revokimin e ndalimit të mësimit të shqipes nga ana e Portës(Skëndi, 2000 : 239-240).

Jo vetëm italianë të shquar, por edhe organizata kulturore italiane kanë këshilluar përkrahjen e kulturës shqiptare. Në Kongresin XII të Shoqërisë “Dante Aligeri” në shtator të 1901, u shpreh dëshira që qeveria e Romës të shqyrtonte mundësinë e rihapjes së shkollave në Durrës, Vlorë dhe Prevezë. Në të njëjtën kohë, Kongresi i besoj Këshillit të vet të Përgjithshëm të ndihmonte, për sa të ishte e mundshme, në përhapjen e kulturës italiane në Shqipëri dhe zhvillimin e kulturës shqiptare atje dhe në Itali(Skëndi, 2000 : 239-240). Ishte pikërisht kjo Shoqëri që ishte e angazhuar në përhapjen e gjuhës dhe kulturës italiane në botë(Caparelli, 1985: 11).

Në fillim Italia ndihmoi shkollat në gjuhën italiane, por duke filluar nga viti 1890 filloi të kontribuonte materialisht në shkollat në gjuhën shqipe. Duke iu referuar një raporti konsullor austro-hungarez, rezulton se në Shkodër, në vitin 1909, qeveria italiane ndihmoi në financimin e 6 shkollave, ndërsa në prag të Luftës së Parë Botërore numri i shkollave të financuara u rrit në 21(Sota, 2021:83).

Italia mbështeti bashkëpunimin në mes arbëreshëve të Italisë dhe shqiptarët në anën tjetër të Adriatikut, çfarë do ta favorizonte politikën italiane për të forcuar ndikimin e saj në Adriatik. Një meritë të veçantë për inaugurimin e politikës aktive në drejtim të Adriatikut lindor, veçanërisht ndaj Shqipërisë, pati pa dyshim kryeministri italian Francesco Crispi, me origjinë arbëreshe. Vizioni i tij politik i vështronte interesat e qeverisë italiane në gadishullin e Ballkanit, veçanërisht në Shqipëri(Tare,2011:251).

Shkollat italiane në Shqipëri vazhduan edhe pas shpalljes së Pavarësisë, me të njëjtat synime për të ruajtur dhe shtuar ndikimin e shtetit italian në Shqipëri. Pavarësisht synimeve politike për të shtuar ndikimin italian, ato shkolla e patën një të mirë se ndikuan në përmirësimin e nivelit arsimor të shqiptarëve, duke ndikuar në zhvillimet politike dhe shoqërore në vend.

Bibliografi

– Francesco Altimari, Gli Arbëreshë d’Italia per la rinascita dell’Albania tra XVIII e XIX secolo: parallelismi con altre diaspore di area italo-balcanica, https://www.academia.edu /24927912/ GLI_ ARBERESHE_DITALIA _PER LA_RINASCITA_ DELLALBANIA_ pARALLELISMI_ IN_AREA_BALCANICA

– Altimari, Francesco. Napoli, vatër e rëndësishme e Rilindjes arbëreshe dhe shqiptare (shek. XVIII-XIX), p.4, https://www.academia. edu/ 24927897/Napoli_ vat%C3%ABr_e_r%C3% ABnd%C3%ABsishme_ e_Rilindjes_ arb%C3%ABreshe_dhe_shqiptare_shek_XVIII_XIX_

– Basciani, Alberto. ” I rapporti tra Italia e Albania tra le due guerre mondiali”. Un profilo in Nuova Rivista Storica anno XCVII fasc. 2, 2013

– Caparelli, Filippo(1985). La “Dante Alighieri” 1920-1970, Roma.

– Csaplár-Degovics, Krisztián. “La rivalità fra l’Italia e l’Impero austro-ungarico concernente l’Albania (1878-1912)”, p. 2. http://real.mtak.hu/71233/1/Csapl%C3%A1r-Degovics_ Larivalta. pdf

– Dushi, Mark. (2005). “Tirana dhe rrethinat e saj”, Tiranë, botimet “Toena”.

– Hoti-Dani, Esmeralda.(2014) (Dissertazione) Le istituzioni educative in Albania dal 1978 al 1913, Il ruolo della manualistica scolastica nella formazione dell’identità nazionale albanese, Università degli studi di Macerata.

– Draga, Nail.(2018). “Roli i Austro-Hungarisë në shkollimin shqip në Mal të Zi (1916-1918)”, revista “Gegnia” Nr,7, viti 2018.

– Galletti, Mirella & Simini Gennaro. “Esule e medico nell’Albania Ottomana”, në Giacinto Simini, Un patriota leccese nell’Albania Ottomana, Argo, Lecce, 2011.

– Gurakuqi, Karl. “Françeskanët në Shqypni”, në “Dituria”, nr. 3, 1928.

– Kazazi, Lindita. “Kahe perëndimore të arsimit në Shkodër dhe mësimi i italishtes si gjuhë e huaj nëpër shkollat e Shkodrës(deri në fillim të shekullit XX)”, Buletini shkencor i Universitetiot të Shkodrës, Seria e shkencave të edukimit Viti XLVIII (68), Shkodër 2018.

– Kuçi, Blerina.(2021). “Shkollat katolike gjatë pushtimit italian (prill 1939-shtator 1943) ”, Studime Historike Nr.1-2.

– Muceku, Albana, Haloçi, Andomaçi. (2015).“Presence of Italian Language in the Albanian Education System during the, Years 1800-1944”, Journal of Educational and Social Research, Vol. 5 No.3 September 2015, MCSER Publishing, Rome-Italy.

– Murzaku, Ines A. Catholicism, culture, conversion: the history of the Jesuits in Albania (1841-1946), Pontificio Istituto Orientale, Roma, 2006.

– Kastrati, Jup. Kontribut për historinë e arësimit në rrethin e Shkodrës deri në vitin 1912, në Arësimi popullor, nr. 2, 1963.

– Kurti, Donat. (2003). Provinca Françeskane Shqiptare, botimet françeskane Shkodër.

– Lorenci, Markenc, L’emigrazione italiana nell’Albania pre-indipendente: il caso di due esuli italiani nella seconda metà del XIX secolo, p.83, https://www.academia. edu/51643589/L_ emigrazione_italiana_nell_ Albania_pre_ indipendente_il_caso_ di_due_esuli_italiani_ nella_ seconda_met%C3%A0_del_XIX_secolo

– Murzaku, Ines A. “Ad maiorem Dei gloriam: The Jesuits in Albania,” Occasional Papers on Religion in Eastern Europe: Vol. 37 : Iss. 6 , Article 4, 2017, p.84-85; https://digitalcommons.georgefox.edu/ree/vol37/iss6/4

– Osmani, Shefik. Mësuesit dhe shkollat e para në Shkodër për gjuhën dhe lirinë kombëtare, në Arësimi popullor, nr. 3, 1963.

– Papleka, Anisa.(2007). “Urdhëri i Jezuitëve, përhapja e shkencës dhe e dijes edhe te shqiptarët”, gazeta “Shqip”, viti II, Nr.119 (411), e premte 4 maj 2007

– Sawicka, Irena.(2015) “A Crossroad Between West, East and Orient- The Case of Albanian Culture”, Colloquia Humanistica, 6.

– Skëndi, Stavro.(2000). “Zgjimi kombëtar shqiptar 1978-1912”, Mendimi shqiptar, përkthyer nga Skënder Luarasin, Nestor Nepravishta, Phoenix and Shtëpia i Librit dhe e Komunikimit, Tiranë.

– Sota, Jani. “Albania and the Education Policies of Italy from the beginning until the end of the 30s of the Twentieth Century in Archival Documents and in the Albanian Press in General”, Academic Journal of Interdisciplinary Studies, Vol 10 No 3, May 2021.

– Shllaku, Ludovik.(2002) Shkollat klerikale, vështrim historik nga fillimet deri më 1924, Shkodër, botimet “Camaj-Pipa.

– Tare, Denisa.(2021). “Kolegjet arsimore arbëreshe”, Revista Albanon, 2 (2).

– Tare, Denisa. “Italian Politics and Albanian National Movement in the end of XIX-th and the begining of the XX-th”, Mediterranean Journal of Social Sciences, Vol. 2, No. 3, September 2011.

– Vaccaro, Attilio.(2008). ”Il pontifi cio Collegio Corsini: presidio di civiltà e ortodossia per gli albanesi di Calabria”, Hylli i Dritës Nr.3.

– Van Kessel, Tamara. (2011). Cultural promotion and imperialism: the Dante Alighieri Society and the British Council contesting the Mediterranean in the 1930, University of Amsterdam.