Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

JETA DUHET PARË ME BUKURITË QË TË SJELL…

by

Piktorja Estela Ruka në një intervistë për Diellin ne Vatrës dhënë Editorit Sokol Paja, zbulon detajet e ekspozitës së saj të pikturave, që do jetë e hapur 30 ditë nga 1 – 30 Shtator 2022. Ekspozita është hapur në Nyack Library. Ekspozita ka 34 punime dhe shumica janë piktura në stilin abstract. Fuqia e mesazhit dhe ndjenjave vijnë nga shijimi i së bukurës…

NJË EKSPOZITË, DY VITE PUNË, PASION E PËRKUSHTIM

Një nga zhanret e Artit që unë e dua shumë është dhe Piktura, gjë që brenda meje ishte si një dëshirë për ta realizuar. Duke qënë se profesioni im bazë me të cilin punoj akoma është Mjeke Stomatologe, gjatë kohës në Shqipëri nuk gjeta mundësinë ta zhvilloja. Të pikturosh apo të bësh art është edhe çështje frymëzimi, dhe ndoshta këtë frymëzim e gjeta në Amerikë, ku gjërat shkojnë më të planifikuara dhe më në sinkron në përgjithësi. Ekspozita ime e hapur pikërisht më 1 shtator 2022 është një punë e dy viteve rresht me pasion e përkushtim.

JETA DUHET PARË ME BUKURITË QË TË SJELL…

Mesazhi që përcjell është se jeta duhet parë me bukuritë që të sjell që nga natyra, muzika, njerëzit e afërm, shoqëria, dhe duhet të jemi falenderues ndaj Zotit dhe ndaj njëri-tjetrit, dhe ti falim momente sa më të bukura artistike dhe njerëzore njerëzve tanë të shtrenjtë, shoqerisë , kolegëve, pra të gjithëve. Ekspozita do jetë e hapur 30 ditë nga 1 – 30 Shtator. Ekspozita është hapur në Nyack Library. Ekspozita ka 34 punime dhe shumica janë në piktura në stilin abstrakt. Mua më pëlqejnë ngjyrat e forta në pikturë pasi kanë dinamikë të fuqishme zhvillimi.

LIDHJA E NJERIUT ME TË BUKURËN…

Njerëzit e duan artin në shumë zhanre të tij, është pikërisht lidhja që ka njeriu me të bukurën, njëlloj si me muziken që ështëe pavdekshme dhe lidhet direkt me ndjeshmëritë e njeriut, ashtu dhe me pikturën, artin pamor të së bukurës. Këto dy vitet e fundit kanë qënë vite të vështira pasi ishte një kohë e gjatë pandemie dhe njerëzit u mbyllën për muaj me radhë, nuk patëm mundësi argëtimi, mbledhjesh në gëzime të përbashkëta, udhetime etj. Unë gjeta një mënyrë për të kaluar kohën time duke hequr mendjen nga lajmet dhe shumë gjëra që të stresonin në atë kohë, dhe kjo ishte piktura me orë të tëra. Sinqerisht ishte e vetmja gjë antistres që bëja.

NGA BUZËQESHJA QË I FAL NJERËZVE…

Të jesh Ambasadore e paqës për mendimin tim puna fillon që nga buzëqeshja që i fal njerëzve, komoditeti që i krijon atyre që në komunikim, të bësh më të mirën në atë punë që bën, ndërkohë nëse ke një talent në art, ta ndash atë me të tjerët për ti krijuar sa më shumë kënaqësi dhe gëzime. Ideja që në daten 11 Shtator të bëja ftesa për njerëzit në ekspoziten time, nuk ishte vetëm promovimi i ekspozitës , por një takim kryesisht me shqiptarë të diasporës, për të folur edhe për arritjet e tyre në Amerikë, njohjen në komunitet, përcjelljen e një mesazhi të madh që nga Skënderbeu yne, bashkimi bën fitoren, kjo në kontekstin e ndihmës reciproke të shqiptarëve.

SHQIPTARËT SI KRIJUES, SI ARTISTË

T’ju tregojmë miqve tanë me kombësi të ndryshme se shqiptarët janë krijues, janë punëtorë, jane njerëz largpamës, dhe të ngrejmë vlerat tona të edukuara që nga familja, gjysher e stergjysher, e deri tek fëmijet tanë si tradita, gjuha, historia e vërtetë shqiptare dhe vlerat kombëtare. Në ditën e promovimit dhe takimit me bashkëatdhetarë do jenë shumë miq e koleg Amerikanë të ftuar në komunitetin tonë për tu njohur më mirë me Shqipërine dhe shqiptarët. Zëri i Shqipërisë në botë duhet të dëgjohet si i barabartë dhe i vlerësuar. Zëri i Shqipërise në diasporë jemi pikërisht ne shqiptarët, dhe kemi përgjegjësi jo vetëm për familjet tona por edhe për vendin tonë që ta përfaqësojmë denjësisht. Shpresoj që 11 Shtatori të jetë një takim frytëdhënës artistik.

Shën Pali në Durrës…

by

Nga Fotaq Andrea/

Libri i Prof. Thanas L. Gjikës « Disa korrigjime në shënimet sqaruese dhe hartat e Dhiatës së Re »  – një kontribut me vlerë për historiografinë shqiptare. Këto ditë doli nga shtypi libri më i ri i Prof. Thanas L.Gjikës « Disa korrigjime në shënimet sqaruese dhe hartat e Dhiatës së Re ». Është libri i tij i tretë me tematikë të mirëfilltë shkencore në fushën e shpirtërores ungjillike, bazuar drejtpërdrejt te Dhiata e Re, tek ka botuar tashmë me sukses “Kur dhe ku u shkrua Dhiata e Re” më 2007, dhe “Shën Pali punoi dhe në brigjet e Adriatikut” më 2014. Vepra këto që përbëjnë sot që të trija një korpus unik dhe një risi të veçantë për historiografinë shqiptare, të lidhura ngushtë siç janë me udhëtimet misionare të Shën Palit, sidomos në trevat iliro-shqiptare të Ilirikumit të lashtë dhe me fillimet e përhapjes mes tyre të krishtërimit, Frymës së Shenjtë.

Me bagazh të rëndë si studiues i mirëformuar para viteve të demokracisë, kur kish punuar tashmë për 26 vjet me radhë në Institutin e Gjuhë-Letërsisë, prof. Gjika vjen me këtë libër të ri, i një veçantie të dukshme, për të vërtetuar sërish se edhe në fushën e Shkrimeve të Shenjta, përtej dogmave dhe vendimeve historike të Koncilit, përtej paragjykimeve në rrafsh të brendshëm e të jashtëm, ka vend përherë për studime të thelluara shkencore, të cilat e vendosin sot prof. Gjikën në radhën e studiuesve dhe biografëve më të njohur sidomos të jetës apostolike të Shën Palit, madje, do thoshim pa ndrojë, në pararojë të tyre, me prurje përherë të reja, përmes vështrimesh dhe analizash shkencore nën filtrin e kritikës konstuktive.

Dhe nuk kishte si të ndodhte ndryshe përderisa këto vepra janë fryt i një pune këmbëngulëse 25 vjeçare filluar nga prof. Gjika që më 1997 në Amerikë, kur me përpjekje të vazhdueshme shkencore ai rrok fuqishëm e guximshëm një tematikë me përmasa botërore dhe me rëndësi madhore për vetë forcën e shpirtërores njerëzore. Kësisoj, tek bën objekt të punës së tij shkencore këtë fushë mjaft të vështirë e delikate, si ajo Frymës së Shenjtë përhapur nëpërmjet apostujve të saj, prof. Gjika ka meritën e padiskutueshme se ia del mbanë të flasë me sukses, në rrafsh ndërkombëtar, për kundërthëniet apo përplasjet nga një studim te tjetri të Dhiatës së Re, për kontradiktat dhe pasaktësitë që hasen në këto studime dhe në hartat historike shoqëruese të tyre, sidomos lidhur me jetën dhe veprën e apostujve të Jezusit. Duke respektuar traditën shekullore të Kishës së krishterë dhe doktrinën e saj të shenjtë, Prof. Gjika guxon dhe korrigjon me forcën e besimit shkencor tërë pasaktësitë që përmbajnë studimet historike lidhur me Shkrimet e Shenjta. Sepse ai e zotëron plotësisht lëndën biblike, di ta ndajë dhe ristrukturojë atë në mënyrë të saktë shkencore, për t’i trajtuar veçmas dhe hollësisht pikërisht katër Udhëtimit misionare të Shën Palit. Dhe e tërë kjo domosdo mbi bazën e hulumtimit këmbëngulës, tek ka vëzhguar, qëmtuar, krahasuar, arsyetuar me analiza të thella faktet dokumentare në shënimet dhe hartat e Dhiatës së Re, gjë që e lejon atë të sjellë saktësimet dhe korrigjimet e duhura, me probabilitet të pashmangshëm historiko-shkencor. 

Njohës i thellë, i përpiktë, i kujdesshëm, specialist i veçantë në fushën e shpirtërores sipërpore, Prof. Gjika nxjerr fuqishëm në pah krijimin e bashkësive të para të krishtera arbërore në Iliri, krahas bashkësive greke e maqedone, si dhe rolin e madh që luante Kisha e krishterë themeluar në Durrës nga Shën Pali. Ashtu si në librat e tij të këtij korpusi të veçantë, edhe në këtë vepër të re, prof. Gjika i përmbahet me besnikëri dhe frymë krijuese ndër të tjera dy burimeve kryesore bibliografike me tematikë shqiptare, konkretisht: veprës madhore të Barletit nga njëra anë, i cili jep të dhënën e rëndësishme se “në Shtëpinë princërore të Pal Dukagjinit, në TejDrinën e Sipërme, vërehen përmendore prej mermeri, ku shihen emra perandorësh romakë… dhe gjurmë se këtu apostulli Pal u ka predikuar njerëzve besimin e Krishterë” (f.79); dhe nga ana tjetër, të dhënën burimore të jezuitit dhe historianit Daniele Farlati në veprën e tij madhore “Illyricum Sacrum”, sipas së cilës Shën Pali themeloi në Durrës në v.56 bashkësinë e parë me të krishterë dhe Kishën e saj. Dhe, pikërisht aty, në Durrës –  ku ishte bërë në fushën e saj edhe përplasja historike Cezar-Pompe për fatet e botës pas kalimit të Rubicon-it dhe zbarkimit të Cezarit në gjirin e Palasës sonë –, po aty, në Dyrrahiumin historik, Shën Pali shkroi Letrën e famshme kanonike drejtuar romakëve. Nuk mungon me këtë rast, dhe me të drejtë, propozimi i prof. Th. Gjikës, me shumë largpamje dhe ndjenjë krenarie kombëtare që të ngrihet shi në Durrës përmendorja e Shën Palit duke shkruar këtë letër kanonike. E mbështesim fuqimisht këtë propozim të tij me besimin se së shpejti koha do ta bëjë realitet.

Udhëtimi i tretë misionar (UM3) dhe Udhëtimi i katërt misionar (UM4) i Shën Palit në trevat shqiptare përbëjnë kështu objekt studimi të hollësishëm për Prof. Gjikën, i cili, pasi parashtron tërë toponiminë me emrin e Shën Palit në trevat shqiptare, propozon edhe korrigjimet e tij të nevojshme të hartave zyrtare UM3 për lëvizjet e Shën Palit në këto treva shqiptare, si dhe kohëzgjatjen e këtyre udhëtimeve në vitet  52-57 (f. 92). Po ashtu, edhe për UM4, prof. Gjika nxjerr në pah sërish lëvizjet e Apostullit Pal në trevat iliro-shqiptare, gjithnjë duke pasur për bazë qytet-portin e Durrësit dhe rrugën Egnantia gjatë periudhës mars 62 – qershor 63. Dhe e jep me përpikmëri tërë këtë udhëtim: Romë – Puteoli – Brindisi – Durrës – Nikopol – Lasca – Cezara – Milet – Peloponez, etj dhe përsëri kthimin nga qyteti i Durrësit (f. 114-115).

Është e njohur se kryesisht gjatë shekullit XIX, studiues dhe dijetarë të huaj ishin të parët që trajtuan shkencërisht të dhënat historiko-gjuhësore për Shqipërinë dhe shqiptarët, sikurse ndodh edhe me këtë të dhënë të akademistit francez Jacques Bourcart (1891-1965) për udhëtimin e Shën Palit në Shqipëri tek nënvizon: “Shën Pali e predikoi atë (kristianizmin) mbi kodrën e Dyrrahut” (sipas librit F.Andrea, Pena të arta franceze për shqiptarët, f. 509-516). E megjithatë, baza e shkencave albanologjike do fillonte mrekullisht me kontributin e figurave të ndritura të Rilindjes shqiptare dhe do themelohej shkencërisht në mesin e shekullit XX, kur do të ishin tanimë dijetarët shqiptarë, historianë, arkeologë, gjuhëtarë, etj. që do të thoshin me vendosmëri e vërtetësi dokumentare fjalën e tyre shkencore që frymëzon sot dijetarët e huaj për thellime të mëtejshme në shkencat albanologjike. Dhe në këtë mes, prof. Thanas Gjika, me kompetencë studiuesi serioz flet bukurisht e ndërkombëtarisht, për të na e sjellë figurën e Shën Palit tepër njerëzor dhe tepër përkushtues për kauzën e tij të shenjtë apostolike. E paraqet këtë figurë me dashuri, vërtetësi, me tërë cilësitë e larta njerëzore e mbinjerëzore (misionare e hyjnore), duke parashtruar të dhëna të reja, saktësime e korrigjime, me frymë novatore, përtej çdo ndjenje inferioriteti, kur popuj të vegjël kanë nxjerrë dhe nxjerrin përherë figura të ndritura historike si Nënë Tereza, shenjëtorja shqiptare. 

Por, që të studiuesit shqiptarë të flasin sot ndërkombëtarisht dhe në mënyrë dinjitoze në tërë fushat e albanologjisë, e sidomos në këtë fushë të shpirtërores supreme, siç bën prof. Gjika me librat e tij, lypset para së gjithash e mbi të gjitha një strategji e tërë kombëtare për punë të mirëfilltë përkthimore të veprave madhore albanologjike. E më tej me revista shkencore dhe deri te dokumentarë shkencorë. Lypset popullarizimi i figurave dhe vendeve historike shqiptare me tabela e shënjues në gjuhë të huaja, me lapidare e përmendore, me tregues historikë e katalogë, si dhe me punë të vijueshme krijuese nga autorët dhe artistët shqiptarë, nga piktorët e skulptorët tanë të talentuar. 

Shqipëria po hapet përherë e më shumë për vizitorin dhe turisitin e huaj, Shqipëria ka se çfarë t’i tregojë denjësisht njerëzimit pasuritë e veta historiko-kulturore, traditat e saj të famshme në mikëpritje dhe dashuri të shenjtë njerëzore. Dhe këtë dashuri të shenjtë për figurën e Shën Palit dhe misionin e tij historik e shpreh fuqimisht libri më i ri i prof. Thanas L. Gjikës « Disa korrigjime në shënimet sqaruese dhe hartat e Dhiatës së Re ». 

Duke përshëndetur daljen në dritë të kësaj vepre të re, po sjellim në vëmendje të lexuesit një hartë të vitit 1886 nga gjeografi dhe kartografi i njohur gjerman Richardf Andrée që shfaq bukurisht nisjen e udhëtimit të Shën Palit pikërisht nga Durrësi ynë historik, siç e vërteton po ashtu edhe një hartë tjetër e dytë që paraqet të plota katër udhëtimet e famshme misionare të Shën Palit për të realizuar shërbimin e tij të shenjtë të përhapjes së Krishtërimit.

𝐏𝐫𝐞𝐦𝐢𝐞𝐫𝐚 “𝐅𝐥𝐮𝐭𝐮𝐫𝐚𝐭”, 𝐭𝐞̈ 𝐢𝐧𝐭𝐞𝐫𝐧𝐮𝐚𝐫𝐚𝐭 𝐧𝐞̈ 𝐆𝐫𝐚𝐝𝐢𝐬𝐡𝐭𝐞̈ 𝐞 𝐒𝐚𝐯𝐞̈𝐫, 𝐝𝐣𝐞 𝐝𝐡𝐞 𝐬𝐨𝐭

by

Autoriteti i Dosjeve/

📽Dokumentari “𝐅𝐥𝐮𝐭𝐮𝐫𝐚𝐭” u shfaq premierë në kinema “Millennium”, më 30 gusht, Ditën Ndërkombëtare të Personave të Zhdukur, duke bërë bashkë në sallë qindra të mbijetuar, familjarë, përfaqësues të institucioneve homologe dhe partnere të Autoritetit, përfaqësues të komunitetit artistik në vend, grupe të interesit, përfaqësues të pushtetit qendror e vendor, trupit diplomatik e medias.

🦋“𝐅𝐥𝐮𝐭𝐮𝐫𝐚𝐭” e regjisorit Bujar Alimani ndjek përmes një spiraleje gjithëpërfshirëse historitë e 𝟐𝟏 𝐯𝐚𝐣𝐳𝐚𝐯𝐞 që i mbijetuan internimeve me breza në Gradishtë e Savër të Lushnjës. Regjisori dhe ekipi i tij i kanë intervistuar në vende të ndryshme të globit ku ata jetojnë sot, nga SHBA në Kanada dhe nëpër Europë, duke bërë bashkë në një mozaik të zgjeruar, rrëfimet e tyre për jetën që e nisën në internim, në Savër e Gradishtë.

Pas mbylljes së kampit me tela me gjemba të Tepelenës në 1952, familjet e internuara u transferuan për në fshatrat e Lushnjës, ku shkuan jetën me brezni, të dënuara e të ndëshkuara kolektivisht që në lindje, të etiketuar si “armiq të popullit”.

📽Historitë e përditshme të mbijetesës, rezistencës, solidaritetit dhe humanizmit, të jetuara në hapësirat e kufizuara të jetesës, por jo të mendimit, zbërthejnë përmes vajzave e grave, Shqipërinë që i rezistoi diktaturës, i mbijetoi asaj dhe u ringrit.

E shkuara dhe e sotmja shkrihen në rrëfime e përjetime, por drita e “fluturave” është e dukshme, ata janë modele të triumfit të jetës mbi të keqen.

➡️Sipas regjisorit Alimani, “ishte e rëndësishme për filmin që “𝐅𝐥𝐮𝐭𝐮𝐫𝐚𝐭” të paraqiteshin me të gjithë dimensionin e tyre, qëndrimet, personalitetin, kujtimet, qasjen ndaj jetës e sfidave, dhe të sillnin në mënyrën e tyre ngjyrat, historitë e mesazhet që janë përballje e dinjitetshme me totalitarizmin.”

➡️Në vijim e morën fjalën të mbijetuarat Shpresa Kaloshi, Lindita Ndreu Aliçka, Floreta Kaloshi dhe Ritvana Mena, e cila e vuri theksin te rëndësia e kujtesës për shoqërinë e sotme dhe brezat e rinj, për të ndërtuar një shoqëri të shëndetshme të së nesërmes, të bazuar mbi vlera dhe vetëdije qytetare.

➡️Znj. Gentiana Sula, kryetare e Autoritetit, falënderoi regjisorin Alimani dhe të mbijetuarat e pranishme në premierë për mesazhet e forta që përcollën, po ashtu për leksionet e qytetarisë e humanizmit dhe premtoi që, krahas punës së përditshme të Autoritetit për vënie dokumentacioni në dispozicion, do të vijojë bashkëpunimin me partnerë për zbardhje të së shkuarës.

🦋“𝐅𝐥𝐮𝐭𝐮𝐫𝐚𝐭”është i pari i një serie dokumentarësh të regjisorit Alimani, që trajtojnë diktaturën komuniste në vend, duke vlerësuar mendimin ndryshe dhe dinjitetin njerëzor.

Dokumentari do të shfaqet në vend dhe ndërkombëtarisht, për të rritur ndërgjegjësimin për krimet e komunizmit dhe shkeljen e të drejtave të njeriut, për të inkurajuar dialog me universitetet, akademikët, komunitetet vendore, të mbijetuarit e familjarët e tyre, mediat dhe publikun e gjerë.

+2

642

People reached

14

Engagements

Boost post

44

ARBËRESHI PAPAS GAETANO PETROTTA PËR GJËNDIE E STUDIMEVE MBI LITERATURËN ITALO-ARBRESHE

by

Portret i Papap Gaetano Petrottes
Ilustrim, nje nga veprat e prof. Petrottes
Vepra e fundit e prof. Petrottes

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies – Budapest

Në diasporën e vjetër dhe atë të re shqiptare kanë jetuar e jetojnë personalitete të jashtëzakonshme krijuese e studiuese të fushave të ndryshme të shkencës dhe dijes. Kontributi i tyre jo gjithmonë vlerësohet dhe renditet në vende meritore. Rast specifik janë Arbëreshët e Italisë, nga ku kanë dalë figura dhe personalitete të nderuara shkencore, politike, ekonomike, mjekësore dhe studiues të patejkaluar edhe në ditët e sotme të historisë e në veçanti të albanologjisë. Po t’i shënonim të gjithë, do krijohej një rend i gjatë dhe do rrezikonim të harronim pa dashje ndonjërin. Kësaj radhe po sjellim një studim të Prof. Papas Gaetano PETROTTËS të cilin e kemi nxjerrë nga: “Mâ i Pari Kuvend i Studimeve Shqiptare /Il Primo Convegno di Studi Albanesi/. Tiranë, 9-13 Prill 1940-XVIII, f. 23-32.” Nuk kemi bërë ndërhyrje në shkrimin origjinal autorial të Prof. Papas Gaetano Petrottës, duke ruajtur me besnikëri grafinë, formën e të shprehurit e tij, karakteristikë e kohës në të cilën jetoi.

KUSH ISHTE PAPAS GAETANO PETROTTA?

Papas Gaetano Petrotta lindi në Piana degli Albanesi (Hora e Arbërshëve) më 18 qershor 1882. Ishte fëmija i tretë i një familje të madhe arbëreshe. I ati ishte Salvatore, ndërsa e e ëma Marianna Bennici. Kishte një motër, Katerinën dhe pesë vëllëzër: Rosolinon, Viton, Giovannin, Antonion dhe Filippon. Mësimet i bëri në Seminarin italo-shqiptar të Palermos. Si student i teologjisë kishte fituar Medaljen e artë për letërsi italiane, greke dhe latine. Shugurohet meshtar të Shtunën e Shenjtë në vitin 1907 nga arbëreshi imzot Pal Skiori, në Katedralën e Horës së Arbëreshëve. Më 1913 u diplomua për letërsi me rezultate të shkëlqyeshme në Universitetin e Palermos me tezën Fonetika krahasuese e gjuhës shqipe. /Fonetika comparata della lingua albanese/, një studim ky me vlera të mëdha dhe prurje të reja në fushën e albanologjisë. Në 1912 bashkëpunoi me Rivista dei Balcani ku botoi esenë kritike: Catechismo albanese  del  sec.  XVII  e Cenno  storicodelle  Colonie  albanesi  di  Sicilia  e  lorocondizioni, që ishte botimi i parë në fushën e albanologjisë. Nga viti 1912 deri në maj të vitit 1915 ishte bashkëpunëtori kryesor i ipeshkvit /peshkopit/ arbëresh Imzot Paolo Schirò në të përjavshmen shqipe Fiala e t’in’Zoti me përkthime shumë cilësore dhe të vlerësuara lart, ku dallohet sidomos përkthimi i Dhiatës së Vjetër. Në vitin 1913 botoi: L’Albania e gli Albanesi nella crisi Balcanica. Bashkëpunoi me revistat e Grottaferratës: Roma e l’Oriente dhe Bollettino della Badia Greca di Grottaferrata. Shkrimet e tij i botoi edhe në: Saggio di Fonetica comparata della lingua albanese. Në vitin 1926 filloi të shkruajë te: Cronache ilalo-albanesi, ndërsa nga viti 1923 deri më 1927 bashkëpunoi me Rassegna Italo-Albanse. Në vitin 1920 e gjejmë si bashkëpunëtor te: Rassegna Italiana di Lingue e Letterature Clasiche, kurse në vitin 1924 me: Saggio di Fonetica comparata della lingua albanese. Në vitin 1926 bashkëpunoi me: Cronache italo-albanesi. Nga viti 1923 deri më 1937 ishte pjesë e grupit: Tradizione nga ku më pas (pas enciklikës Rerum Orientalium të Papa Piut XI) lindi lëvizja Pro Oriente Cristiano e Palermos. Vazhdoi me: Il Cattolicesimo nei Balcani – L’Albaniae, ku mbajti marrëdhënie të mira bashkëpunimi me Settimane pro-Oriente Cristiano deri në vitin 1940. Në vitin 1930 boton shkrimet e tij në La  Sicilia  e  l’Oriente  Cristiano. Ndërsa në vitin 1931 botoi veprën: Popolo, Lingua  e  Letteratura  albanese, duke e ribotuar në vitin 1932. Në vitin 1932 së bashku me Pal Skiroin filloi botimin e Messale albanese del Buzuku (1555) në: Rivista Indo-Greco-Italica. Ndërkohë Petrotta filloi punën si mësimdhënës në shkollën e mesme në Partinico e më pas në Palermo, në Liceun e Kryeipeshkvisë dhe në Seminarin Italo-Shqiptar. Në vitin 1934 u emërua profesor i gjuhës dhe letërsisë shqipe në Universitetin e Palermos. Ishte njëri ndër iniciatorët dhe promovuesit kryesorë të Kongresit Ndërkombëtar të Studimeve Shqiptare, me rastin e 500-vjetorit të shpërnguljes së shqiptarëve në Sicili, që u mbajt në tetor të vitit 1948 në Palermo. Po ashtu ishte njëri nga themeluesit e Qendrës Ndërkombëtare për Studime Shqiptare të Palermos. Vepra e tij e fundit është Svoglimento storico della cultura albanese, /Zhvillimi historik i kulturës shqiptare, botuar në vitin 1950. Pas një sëmundje të rëndë, vdiq më 30 dhjetor të vitit 1952 në Piana degli Albanesi (Hora e Arbrëshëve). Papas Gaetano Petrotta ka lënë shumë dorëshkrime dhe studime të pabotuara, ku ndër më të rëndësishmet janë: Fjalori dhe Gramatika e dialektit të Piana degli Albanesi (Hora e Arbëreshëve), trashëgimia gojore dhe ajo liturgjike e kolonive shqiptare në Sicili etj. Disa nga veprat kryesore të prof, Papas Gaetano Petrotës janë:

  1. L’Albania e gli Albanesi. Ant. Trimarchi Editore, Palermo, 1913.
  2. Saggio di Bibliografia Albanese 1500 – 1930. Seminario Italo-Albanese, Palermo, 1931.
  3. Popolo, Lingua e Letteratura albanese. Saggio Monografico, tip. Pontificia, Palermo, 1931.
  4. La questione etnico linguistica greco-albanese. Palermo, 1950.
  5. Poeti siculo-albanesi, Palermo, 1950.
  6. Enciclopedia dell’Albania Letteraria.
  7. Svolgimento Storico della Letteratura Albanese, Scuola tip. Boccone del Povero, Palermo, 1950.
  8. Valori religiosi e culturali delle Colonie Siculo-Albanesi in: “Estratto-Bollettino di Grottaferrata.” Grottaferrata, 1949, vol. III, fasc. I., etj.

***********

Prof. Papas Gaetano PETROTTA – Palermo

GJËNDIE E STUDIMEVET MBI LITERATURËN ITALO-ARBRESHE

Idheja Kombëtare shqiptare kâ zënë rrenjë kâ pasur giellë në Italî përcè këtu ù kâ ruajtur njêr sot gluha arbreshe è këtù kâ lulzuar një prodhim literâr è poetik çë kùr Shqipëria ndodhej në gjëndien më të poshtërme morale, civile, ekonomike.

Andai mirë shkruaj te i çëmuashmi libër L’Albania (1869) arbreshi i Siqelîs Pietro Chiara, bashkëqitetâr e mik i Françesk Crispit, se “jò politika, jò fuqia e armëvet kish ringjallëjën në opinion publik rëndësîn e popullit shqiptâr: po dî fuqî të veçanta të njëi rendi më të lart, çë janë sinteza e karakterit è të fisionomîs kombëtare, kanë klënë të nglakuame nga logjika e paluftuashme e popujvet è e kokëravet sâ të rivendosiçn embrin e moçëm è të famëshëm të të bijvet të Pirrit è të Gjerq Kastriotit, sâ të plotësojën aspiratat kombëtare, è të dëftojën sâ të drejtë janë dishrimet e tirreve përpara gjithë jetës. Andai të këtij harrimi të padrejt kanë marrë shpagim: Literatura è gluhësia”.

Tue përmendur pran veprat literare è gluhësore çë tek ai qërò shkruheshin në Italî nga Arbreshët, P. Chiara shton se isht dëtirë t’i jipet “një deshmim publîk mirënjohjie è dashurie atireve të ndritëshëmë Arbreshe të Italîs të çilët, të lehtëduarë nga njohia naturale e gluhës amëtare, kanë dhënë një kontribùt të math zhvillimit të ksâj llojê literaturie è shkencie”.

È këtù më duhet të falnderoj Shkëlqesîn Koliqin çë më kâ grizur të flas mbi gjëndien e studimevet mbi literaturën italo-arbreshe te kîi pari Kuvènt i studimeve shqiptarë, çë me kaq ngê è bujarî mbahet te këtò ditë këtù te krieqitet i Shqipërîs të përtrieme è çë më jep nanî një rast shumë të lum sâ u përpara ksâj mbledhje bujare burrash të diturë të dëftonj mirenjohien é dashurîn e jinivet të reja për atè të madhe radhë italo-arbreshësh të çilët të gjithë qëronjet kanë smolur è kanë mbajtur të gjallë atè livizie politike kulturore litereare e çila prîn, përgadit è parathòt risgjimin kombëtâr shqiptâr.

Në historî të rilindies politke të kombit të Skënderbeut è në historî të literaturës shqiptare dot jên shkruarë me germa të pashuashme embret e shumë Arbreshëve: At Gjerq Guzzeta /1682-1756/, At Pâl Mërî Parrino /1710-1765/, Kolë Cheta /1742-1803/, Imzot Josif Crispi /1781-1859/ Jeronim de Rada /1814-1903/, Françesk Crispi /1818-1901/, Dimitër Camarada /1821-1882/, Vincenc Dorsa /1823-1901/, Anselm Lorecchio /1843-1924/, Josif Schirò /1865-1927/ è disa të tierëve të çilët me veprimin e ‘tierve è me të shkruamet literare, politike, historike, glukësore dhanë gjithë botës njohien e njëi kombi të fortë è të fuqishëm, kûr kî rroj i errët è i harruam përpòsh thundrit otomàn è nën drês të ish shkulur è gorromisur nga rrëpira çë shkuli edhè rrenjët e Perandorîs turke nga Europa.

***

Literatura popullore isht një pjesë e madhe e prodhimit literar italo-arbrèsh: janë kënka çë dëftojën i thot Koliqi, “zakonë më të buta è më çivie, dëftojën grât të nderuame me një njerëzî bujare, në kuptimin provencal të fialës, janë plotë me kuptimin e qetësîs e të pasurîs çë Shqipëria trashëgoi thomse vetëm kur ish një them bizantin /shek IX-XIV/”; janë kënka eroike çë kujtojën epokën e pushtimit otomàn è të dalit nga vendi të të mjerëvet Arbreshë të çilët erdhën në Italî; janë kënka fetare, kënka morale, balata të bukura, kënka darsmore çë kujtojën ndjenjat fetaretë Shqipërîs paraislamike, çë madhërojnë idhealin e families ètë kombit të shpëndarëm po jo të shuam; janë novele, legjende, pugare, proverbe o se fialë të moçme, të çilat bashk me pasurîn gojdhenore fetare è bashk me zakonët të moçme trashëgimore, edhè sot veçojën italo-arbreshët nga popullsît kufitare.

Mbledhja më e moçme kënkash popullore italo-arbreshe, çë njihet, gjënde te dorëshkrimi i Kriepriftit Nicolò Figlia /1737/ nga Mezzoiuso. Michele Marchianò botoi këtò kënka te viti 1908: Canti popolari albanesi delle Colonie d’Italia; këtirreve i glasiën shumë kënkat çë mbjodhi Imzot G. Crispi, edhè kî arbrèsh i Siqelîs, è i botoi te libri: Lionardo Vigo, Canti popolari siciliani /Catania 1857/.

Pakë vlerë kanë atò kënka è atò copa kënkash çë botoi V. Dorsa te libri Su gli Albanesi ricerche e pensieri /1847/, è B. Biondelli: Studi linguistici /1856/, vetëm në kthimin italisht.

Disâ kënka popullore të Siqelîs è të Kalabrîs, tekst, këthim, shenime, përmbjodhi D. Camarda në Appendice al saggio di Grammotologica Comparata sulla lingua Albanese /1866/.

Rëndësî të madhe, në çë do pikëpamje, ka mbjedhia e kënkavet popullore çë G. De Rada botói me ndihmën è nën mprojties të të madhit shkrimtar, poèt e patriòt italiàn N. Tommaseo: Rapsodie d’un poema albanese, raccolte nelle Colonie del Napoletano, tradotte da Girolamo De Rada, e per cura di lui e di Nicolò Jeno de’ Coronei, ordinate e messe in luce, Rirenze, /1866/; klenë ribotuarë në Bibliotekën e Fiamurit Arbërit /1883-1887/ nga De Rada, è pameta, vetëm italisht, nga Goffredo Ruggero /1876/, nga Demetrio De Grazia /1889/, nga Alberto Straticò /1896/ è nga të tierë më pakë piesa të shtuame o të ndërruame.

Tekst è këthim, i botoi me ndo shtim pak të rëndëshëm përsëri Antonio Scura: Gli Albanesi in Italia e i loro canti tradizionali /1912/.

Folkloristi i famëshëm palermitàn Giuseppe Pitrè /1842-1916/ tèvepra e tij madhështore: Biblioteca delle tradizioni popolari siciliane, përmbjodhi, me ndihmën e disâ miqëve sikulo-arbreshë, novele, pugare, legjende, proverbe: veçanërisht i dha ndihmë G. Schirò. Ianë këtò copa shkruarë si flitet gluha arbreshe te kolonît e Siqelîs, andai vlera gluhësore isht e madhe; si e madheisht vlera e njëi novelie të Dekameronit përkëthierë në dimbëdhjetë dialekte arbreshë të kolonivet të Italîs e botuarë me kujdesin e D. Camaradës, në vëllimin: Giovanni Papanti, I parlari italiani a Certaldo, alla festa del V centenario di Messer Giovanni Boccaccio, Livorno 1872.

Poesî  e prozë popullore gjënden të shpërndarëme te të përkohëshmet è te fletoret shqipe të botuara në Italî, në Shqipërî è jashta çë kur zuri fîh livizia politikal kulturore njêr më sot.

Po më e reja è mê e pasura mbledhie kënkash è prozash popullore italo-arbreshe, tekst è këthim, isht ajò e botuame Napull në vitin 1923 nga Prof. G. Schirò: Canti tradizionali ed altri saggi delle Colonie albanesi di Sicilia con Cenni sulla origine e fondazione delle stesse. Kî vëllim i math përmbjèth: kënka gojedhënore, kënka didaskalike, elegjî è proverbe, kënka fetare, vjershe të botuamë o se të rrallë è ndo kënkë popullore, pesëmbëdhjetë pugare è poesît origjinale të Poetit për kujtim të të birit, çë vdiq në 23 të korrikut 1920.

Këtè veprë Poeti ja kushton të birit tue thënë se këjò mbjedhie përbèn “një monument të shkluam për formimin e të çilit kanë dhënë kontributin kjtimet eroikë è përshpirtëria fetare, mendimet, ndjenjat è dëshiret è fantasia e shkëlqieshme të pesëmbëdhjetë brezeve Arbreshësh të Siqelîs”.

Përkrahu literaturës së thjeshtë popullore u kâ zhvilluar një prodhim literâr, jò krièsë e popllit, po veprë poetësh è shkrimtarësh të çilët tue imituar è tue ripunuar motivet të veçantë popullore, kan shkruar novele, pugaren, liriken e tireve è kanë bêr kënkën epike eroike tue përdorur gluhën, shprehiet, konstruktet, metrikën popullore.

Kî prodhim në gluhë italishte kâ klenë nomotisur: popolareggiante  ose popolaresco.

Tue marrë lënden nga tradhitat e moçme è tue përdorur motivet è gluhën è metrikën e poesîs popullore, si G. De Rada shkruajti poemet Milosaat /1836/ è Canti storici albanesi di Serafia Thopia /1839/ è të tiera kriesa poetike, ashtù G. Dara përpunoi poemthin e tij Il Canto ultimo di Bala /Kënka e sprasme e Balës/ botuar nga një nip në vitin 1906, è G. Schirò veprën e parë Rapsodie Albanesi /1887/ è idillin e hjieshëm Mili e Haidhia /1891/, te ku përtrihet jeta kombetare è fetare të të parëvet Arbreshë çë jerdhën nga Shqipëria në Siqei.

Edhè literatura fetare popullore è ajò thritur popolaregginate merr një vent të rëndëshëm në historîn e literaturës Italo-arbreshe.

Tradhita e Arbreshëvet të Italîs, si dihet mirë, isht thellësisht patriotike è fetare: andai bashk me prodhimin literâr eroik historik kombetâr u kâ shvilluarë një llojê literaturie fetare popullore. È të gjitha prozat è poesît fetare, të botuara è pâ të botuara, të përhapura te Kolonît arbreshe të Italîs, shumë herë edhè me embrin e auktorit, kanë karaktêr popullòr. Në vitin 1592 një prift nga Piana dei Greci, Luca Matranga, shtipi Romë Katekismin /Dottrina Cristiana/ këthier arbrisht nga italishtia për mësimin e fëmijës: isht kî një dokumènt gluhësôr ka mê të vjetrit çë njihen. Nicolò Figlia te dorëshkrimi siprë përmendur kâ lënë një katekism arbrisht çë Michele Marchianò botoi me këthimin italiàn è me shenime /1911/.

Një prift kalabro-arbrèsh, Giulio Variboba, botoi Romë /1762/ poemthin: Gjella e Shën Mëris Virgjërë /La vita di Santa Maria Vergine/ bashk me të tiera kënka popullore fetare; përdôr dialektin e Katundit San Giorgio albanese /Cosenza ku ai kish lêr/. At Antonio Santori nga Santa Caterina /Cosenza/ botoi në vitin 1856 një libër lutjesh è punësh fetare: Chrështeu i Shëjtëruorë /Il Cristiano albanese/, për përdorim të bestarëvet italo-arbreshë. Ki libër fetârk popullôr përmbân: lutje, himne, kënka, një shkurtim të katekismit Katolik è një Ligjëratë marrë nga vepra e madhe e Bogdanit.

Vepra fetare mëndë thuhen këthimet e Vengjejit të Shën Mateut në dialektin kalabro-arbrèsh bêr nga V. Dorsa /1869/ nga Frasicneto /Cosenza/ è në dialektin sikulo-arbrèsh bêr nga Giuseppe Camarada /1866/ nga Piana dei Greci /Palermo/.

D. Camarada në Appendice, etc., botoi disâ kënka fetare të Kolonivet të Siqelîs. Mê e madhe isht mbjedhia çë botoi Prof. G. Schirò: Canti sacri delle Colonie albanesi di Sicilia /Kënka të përshpyrtëshme të Shqyptarëvet të Siqelîs, 1907/. Disâ janë auktorët e ktire kënkave, disâ janë pâ embër të auktorit, shumë janë te Schiroit, ndo një, si këmka e Ngjallies së Lazarit, isht e moçme popullore.

Gjithë këtò kënka i ribotoi me shumë të tiera të pbaotuara tek e treta piesë të vëllimit: Canti tradizionali, etc. /1923/.

Lënde vetëm fetare përmbân Fiala e t’in’Zoti, e përjavëshmia çë botonej në Piana dei Graci /1912-1914/, shkruarë me dialektin të veçant të këîj qiteti: këthime nga Vangjeji, nga Apostolli, nga Punët e Apostojëvet, historia e Dhitës së Vietrë, Komente Katekismi, e disâ këthime nga libret liturgjike è të tierë shkrime.

Nga poesia popullore ndahet è veçohet edhè kur frimëzonet nga ajò, poesia epike è poesia lirike historike patriotike.

Girolamo De Rada auktor i poemit të math: Scabderbeku i pa-faan /1873-1884/ è Giuseppe Schirò auktôr i di poemëvet epikë historikë: Te dheu i huaj, i botuar në vitin 1940, me kuidesin e vllaut Dott. Giovanni è me ndihmën Qeverisë Shqiptare, è Kthimi, njêr nani i pabotuar, janë pa dishim poetët epikë më të mbëdhenj italo-arbreshë.

At A. Santori botoi: Il Canzoniere albanese /1839/; At L. De Martino: L’Arpa d’un italo-albanese /1881/; Giuseppe Serembe /1841-1891/ lâ shumë vepra të pa-botuara; klenë botuarë tridhietë è nëndë lirike me kuidesin e nipit, Cosmo Serembe: Vjershe /1926/; B. Bilotta botoi si një dizet sonete nën titullit: Versi lugubri; dott. Agostino Ribecco në vitin 1917 një mbjedhje: Vjersha Mali /Canti d’amore/ è tiera lirike: Shpirt è Zemër /Anima e cuore/.

Po mbi gjithë këtà è të tierët poetë lirike dot vuhet Giuseppe Schirò të çilit kujtojëm Kënkat e luftës /I Canti di Battaglia, 1897/, poesit për vdekien e të birit Mino, Kenkat e Litorit /I Canti del Littorio/.

Shumë poezî lirike të ndrishëme për lënden è për auktorët, nga mê të famëshit, si De Rada è Schirò, njêr te poetët pak të njohurë è të panjohurë, kanë klenë botuarë te antologjît, te Kalendarët, te të përkohëshëmet è te fletoret shqiptare è  italo-arbreshe.

Ndër të parët drame të shkruarë me gluhën shqipe kujtojëm atà të italo-arbreshëvet G. De Rada, A. Santori è L. De Martino, të çilëvet disâ copa janë të botuame te Fiamuri Arbërit è te Antologia Albanese /1896/ të De Radës.

Në Shqipëri, pa folë për dokumentet literarë të moçme shkruarë në prozë, te qëroi i livizies më të gjallë politike kombetare shqiptare, proza literarei zhvillonet ndër të forta vështërsira ortografike, morfologjike, leksikale; për kundrazi në Itali Arbreshët shkruajën mbi argumente fetarë, historikë, politikë, literarë me një prozë e çila nga fialët, nga frazat, nga shprehiet thieshtë dialektale, sigurisht shumë interesante nga pikëpamia gluhësore, vete dal’e dalë tue marrë formë è karaktêr literarë.

De Rada shkruan vërtetani një prozë shumë herë të përdhedhurë è të zorëshme, D. Camarada më kthimin shqip të shkrimit të Dorës D’Istria: La nationalitè albanaise d’après les chants populaires, kâ lënë një shèmbërë prozie të përpunuame: Fyletia e Arbenore prej kanëkatë të Laoshima /1867/; G. Schirò nga të parat prozë të Dielmërîs s’tîj /Arbri i Rii, 1887/, bën përmirësime è përparime te mbëdhenj sâ arrën të shkruanjë një prozë politike, polemike, kritike, kallximtare, fetare të pasurë, të psatrë, të hjieshme, klasike çë të k’ënda t’e sglethësh.

Në një prozë literare dialektale shumë interesante isht shkruarë Fiala e t’in’Zoti, edhè disâ këthime veçanërisht fetarë è liturgjikë è copa Dhiatës s’Vietrë è së Rê të botuara ose të pabotuara.

Piesë e vlerëshme e literaturës italo-arbreshe dot jêt mbajtur shtipi i përkohëshëm shkruar arbrisht ndo herë ose italisht è arbrisht më një herë; edhè atò fletore çë zakonisht shkruheshin në gluhë italiane përmbajën shpeshherë prozë è poesî në gluhë arbreshe.

Tue kujtuar se gazetarismi politik è litrâr shqiptâr zu fîh në Italî me fletoren e De Radës: L’Albanese D’Italia /1848/, te kî vent numëronj vetëm fletoret è të përkohëshme italo-arbreshe çë dhanë mê shumë ndihmë livizies politike kulturore literare shqiptare, ndër të shumtat çë u shtipën në Italî: Fiamuri Arbërit /1883/, G. De Rada; Arbri i Rii /1887/, G. Schirò; La Nazione albanese /1897/, A. Lorecchio;  La Nuova Albania /1898/, G. Lusi; Flamuri i Shqipëris /La bandiera albanese, 1904/, G. Schirò; La Rivista dei Balcani /1912/, T. Tocci; Fiala e t’in’Zoti /1912/, Imzot P. Schirò; La Rassegna italo-albanese /1919/, Rosolino Petrotta.

***

Cila isht gjëndia e sotme të studimevet për mbi literaturën italo-arbreshe?

Sâ të përgjegjemi ksâj piejtie m’u kâ dukur i nevojëshëm kî shkurtim i vogëlë çë kam parashtrua të historîs të literaturës italo-arbreshe, e çila mëndë thuhet me të drejtë piesë integrante të literaturës shqiptare të përgjithëshme: jo vetëm se isht shkruarë në gluhë shqipe, po edhè, e më shumë, përçè ishit e frimëzuame nga tradhitat të veçanta è nga ngjariet historike të Arbreshëvet, të çilët kanë ruajtur me kuidès të math gluhën, zakonët è besën e Atëravet tue shpresuar ringjallien e Shqipëris (…).

Mosnjerî mëndë ket dishim se poemet e de Radës è atà të Schiroit këndojën epopên e kombit të Skënderbeut; lëvdît, mjerimet, ngjariet, shpërndarien, shpresat, ringjallien e popullit Shqiptâr (…).

Disâ artikuj interesantë è disâ shkrime të shkuturë mbi literaturën popullore gjënden në të përkohëshmet è në fletoret, po kronje të buroshëmë lajmesh mbi prodhimin popullêr italo-arbrèsh janë parathëniet è ligjiratat paraqitësë çë kanë shkruarë thuaj se të gjihtë mbjedhësit kënkash, pugaresh, legjendash, proverbesh: si bëri Imzot G. Crispi për Kënkat Sikuko-arbreshe, è D. Camarada me një ligjiratë plotë diturî: Discorso preliminare all’Appendice, etc.; siq bën edhè M. Marchianò, D. De Grazia, A. Scura me parathëniet të glata te boimet të përmendurë të çilat, me gjithë se përmbajën mendime të kaluamë mbi rrjedhien e gluhës è mbi përkasien e popullit shqiptâr, kanë rëndësî sâ të ndëlgonen mirë kënkat e tradhitat italo-arbreshe.

Këtë vlerë të vetme kanë mendimet të përgithëshmë të kapitullit mbi kënkat popullore çë shkruan A. Starticò, i çili shton shenime è vrejtie paragrafëvet të kapitullit: kënka malli, kënka darsmore, kënka ndjenjash familiare, kënka lipi, kënka eroike, njerime è mergim, të librit të ‘tij: Letteratura albanese /Manuale Hoepli, 1896/.

Mbi këtè argumènt mëndë shohësh vrejtiet e mençme çë bën V. Dorsa, studimet e de Radës, disâ mendimet interesantë të Dorës d’Istria, kërkimet e humëtë è të hollë të Pitrut è të Schiroit è mednimet e rî origjinalë të E. koliqit te studimi: Epica popolare albanese, 1937. 

Po për karakterin të veçant të informatif të veprës s’ime nge janë bêr kërkime të humbëtë mbi problemet më të rrahurë të kësâj lëndie literare popullore.

Vlera e parë, o thomse e vetmia, e veprës s’ime isht shumica e njohtimevet è të shenimevet të përmbjedhurë nga libre, botime, fletore, të përkohëshme bashk me mendimet më të rëndëshëmë të dijetarevet mbi origjinën, mbi zhvillimin, mbi vlerën estetike historike gluhësore të prodhimit literâr popullôr italo-arbrèsh.

Pakë è me pakë rëndësî janë studimet mbi literaturën artistike arbreshe è mi shkrimtarët è poetët italo-arbreshë.

Disâ botime janë shumë të moçme è të shkurturë, si kapitulli mbi literaturën të V. Dorsës te vepra e përmendurë, è artikulli i Dorës D’Istria, këthier italisht nga elenisti i famëshëm N. Camarada: Scritori albanesi dell’Italia Meridionale, /1887/; pakë njohtime mbi shkrimtarët e trehës përmbân libri i P. Chiarës Albania /1869/, è artikulli çë G. Meger botoi te Nuova Antologia /1885/: Della lingua e della letteratura albanese.

Më të plotë è mê të rëndëshëmë, po nanit të moçmë edhè atà, janë artikujit çë M. Marchianò botoi te Rivista d’Italia, /1913/: le Colonie albanesi d’Italia e la loro letteratura, è Shkëlqesa P. S. Pavolini te fletoreja La Voce, /1913/: Lingua e letteratura albanese.

Vepra e kuituame: A. Starticò, Ltteratura albanese ngë kâ vlerë të madhe, përçè, edhè për qëroin kur kle shkruarë, isht e vapëkë, e munguashme è shumë herë jep lajme të gabuarshme, veç se përmbân edhè ajò teorî të vjetruame è të kaluame mbi origjinën e gluhës è të popullit shqiptarë.

Te kapitulli: Scrittori albanesi, pas mendimevet të përgjithëshmë, flet vetëm mê glat për pesë shkrimtarë arbreshë G. Variboba, A. Santori, G. De Rada, G. Serembe è Vincenc Startigò poèt socialist; prân jep pakë njohtime mbi disâ të tierë shkrimtarë jò të gjith të famëshmë.

Prof. Michele Marchianò bëri studime të veçantë mbi veprën literare të De Radës è bototi disâ shkrime ndër të çilët mê të rëndëshmë janë di vëllime: L’Albania e l’opera di G. De Rada, /1902/, è: Poemi albanesi di G. De Rada scelti tradotti e annotati con prefazione e appendice cronistorico, /1903/; te ku isht shqirtuar è peshuar me kuidès me vëmendje të madhe prodhimi i tërë poetik literâr të të madhit poèt kalabro-arbrèsh. Plotesim i mirë i studimevet të Prof. Marchianòt isht vepra e punuame me mê të madre hollësi kritike è me vrejtie historike è estetike të humpta, çë botoi në vitin 1930, Prof. V. G. Gualtieri, përkëthiesi i Milosaut è të disâ copave të Scanderbeccut në vjeshe italiane: Girolamo De Rada Poeta albanese – L’Uomo, il clima storico letterario, l’opera e caratterre romantico dell’opera.

Pakë njohtime mbi mêtë famëshit shkrimtârë arbreshë ka dhënë At J. Rrota te Letratyre Shqype. 

Mê i kuidesëshëm isht shkurtimi i shenimevet biografike è bibliografike çë ka bër Eqrem Çabei te libri i ‘tij: Elemente të gjuhësisë è literaturës shqipe, /1936/, kûr flet për shkrimtarët è poetët mê të njohurë italo-arbreshë.

Shumë rëndësî kâ në pikëpamien e historî të literaturës arbreshe të veçantë të Siqelîs, Parathënia çë shkruajti G. Schirò për kënkat të përshpyrtëshme të Shkjyptarëvet të Sikjiliè, /1907/; isht një burim njohtimesh è shenimesh mbi shrimtarët è poetët sikulo-arbreshë.

Mêe buroshme è mê e pasurë isht lënda bigrafike literare çë përmbân shkurtimi historik i origjinës è i themelimit të Kolonivet arbreshe të Siqelis, vunë si parathënie të vëllmit shumë herë të kujtuar i Schiroit: Canti tradizionali, etc.

Një shkurtim i plotësuam i literaturës të pergjithëshme talo-arbreshe isht ligjirata çë ai mbajti në rast të fillimit të vitit akademik 1917 të Institutit Orientàl të Napulit: Delle lingua albanese e della sua letteratura anche in rapporto alle Colonie albanesi d’Italia.

Mmbëkkinj fialimin t’im të vrapëshëm mbi studimet e literaturës italo-arbreshe tue kujtuar se shumë arkuj, shkrime, shenime biografikë è bibliografikë literarë rreth prodhimit artistik è rreth vepravet të shkrimtarëvet è të poetëvet arbreshë, janë shprishure te shtipi i përkohëshëm, shqiptâr è italo-arbrèsh o se italiàn è të tierëve kombe të huaj.

Lip ndëjesë nansi se kam të bënj fialë pameta për librin t’im: Popolo, lingua e letteratura albanese /1931/, i çili me gjithë mungimet è me gjithë gabimet, naturisht të pâ dashurë, çë kushdò mëndë i gjejne, isht njêr më sot, mê i pasuri burim i historîs të literaturës shqiptare è italo-arbreshe çë përfshîn një piesë të madhe të lëndes historike biografike è bibliografike shqiptare të përmbjedhurl me durim e me kërkime të imëtë è të hollë çë nga diemëria jime njêr në vitin 1930.

Kam pasur për shkak, tue botuar librin t’im, të parashtroja studiosëvet pasurîn e literaturës shqiptare è të jipia edhè u, pas fuqivet të mia, një kontribùt të vogëlë zhvillimit të studimeve literarë e gluhësorë shqipëtarë, è të dëftoja se edhè Shqipëria kâ një literaturë çë duhet njohurë me kuidès è me interès të veçantë, è të nxiria në shesh rëndësin e prodhimit literâr italo-arbresh (…)

Kam shpresë se me ndihmën e Institutit të studimevet kat mbaronet puna jime me një botim të mbath sa të përfshinjë historîn e përgjithëshme të literaturës, historîn e livizies kulturore, historîn e studimevet è të kërkimevet gluhësorë è të gazetarismit shqiptâr.

Kam shpresë edhè se te kî qërò i ringjallies të studimevet shqiptarë kat vinjë në dritë një historî e plotë è e mabruame e literaturës italo-arbreshe bashk me ribotimin e vepravet të shkrimtarëvet è poetëvet arbreshë è me botimin e vepravet njêr më nani të pabotuame.

Duhen botuarë ose ribotuarë veprat kriesore poetike të di poetëvet mê të mbëdhenj. Girolamo De Rada e Giuseppe Schirò, të çilët bashk me mê të dijshmit burra arbreshë të Italîs kanë smolur è kanë shprishur atë influks të math mirëprurës mendimesh è ndjenjash çë kâ ushqier è kâ rritur rriedhjet naturale simpatie ndër vllezërë të përbashkuarë në vijën e fatevet çë projzimi è dora e t’in’Zoti i kâ parashtruarë në historîn e popujvet è të kombevet.

Prof. Papas Gaetano PETROTTA – Palermo, filolog, letrar.

Tiranë, 12 prill 1940.

Marrë nga:

MÂ I PARI KUVEND I STUDIMEVE SHQIPTARE

/IL PRIMO CONVEGNO DI STUDI ALBANESI/

Tirana

9-13 aprile 1940-XVIII. 

F. 23-32.

/INSTITUTI I STUDIMEVE SHQIPTARE I TEMELATËS “SKENDERBEG”;

INSTITUTO DI STUDI ALBANSEI DELLA FONDAZIONE “SKENDERBEG”/

Përgatiti për botim, prof. dr. Musa Ahmeti

Një ëndërr bëhet realitet!

by

Etleva Gerbi Mançe/

Qyteti i Brühlit, që ndodhet midis Kölnit dhe Bonit, është një qytezë e vogël, por që ofron shumë. Ka një pallat mbretëror, jo çdo qytet ka një të tillë, ka Phantasialandin , një nga parqet më të medhaja në Gjermani dhe Europë, ka gjithashtu si çdo qytet një infrastrukturë të mirë, por mbi të gjitha ka një komunitet shqiptar të mrekullueshëm, qe vinë nga të gjitha trojet shqiptare dhe prej gati 30 vjetësh Brühli është bërë për ta si një vendlindje e dytë. Ata janë si një familje e madhe shqiptare, që mirëpresin çdo shqiptar që vjen në këtë qytet, dhe janë për njeri-tjetrin aty, në ditë të mira dhe të vështira. Rrallë herë ndodh që ata që kanë ardhur e të kenë banuar një herë në këtë qytet e të largohen prej tij.

Ishte pikërisht ky komunitet, familja Ukuqi, Kastrati, Dernjani, Bakolli, Buzhala, Qorraj, Latifi etj. që nuk e lanë asnjëherë në harresë, dhe me kujtonin herë pas here, se kur do hapet shkolla shqipe, e kur do bëhet edhe Brühli me një Shkollë Shqipe.

Për të gjithë ata, që sot janë vetë prindër dhe sollen fëmijët e tyre në shkollën shqipe, për të gjithe ata që ndër vite bënë përpjekje për të hapur një shkollë shqipe në Brühl, për të gjithë ish nxënësit që për vite të tëra udhëtonin deri në Wesseling për të mësuar gjuhën shqipe, për të gjithë atë familjen e madhe të komunitetit shqiptar në Brühl, më 22.08.2022 u hap zyrtarisht Shkolla Shqipe.

Askush nuk e mendonte që në këto kohë të vështira pas një pandemie të gjatë do të realizohej ky projekt. Pati takime dhe diskutime, u bisedua disa herë me institucionet përkatëse e gjithë infarstruktuara, dita, shkolla edhe orari, dhe u mundua të arrinim më të mirën, si për nxënësit ashtu edhe për prindërit. Ky është një proçes i gjatë dhe jo i lehtë, mbasi dëshira dhe vullneti për të mësuar gjuhën shqipe nuk i ka munguar asnjëherë këtij komuniteti, por kjo duhej aprovuar e miratuar edhe në rrugë institucionale.

Dhe kur gjerat arrihen me vështirësi bëhen edhe më të bukura, jetojnë edhe më gjatë, kështu që për të gjithë ne, edhe për brezat që do të vinë kjo ditë do të mbetet një ditë historike.

Lira, Riad, Matis, Kron, Emonda, Majlinda, Enisa, Loresa, Megi, Emiljano, Mollza, Sumila etj. kishin edhe më shumë emocine se mësuesja, por ata në fund të ditës së parë të tyre të shkollës shqipe dolën nga klasa të kënaqur e duke buzëqeshur. Jo ne çdo qytet ka një shkolle shqipe, madje kjo është tashmë një privilegj, kështu që aty ku ka është e mira që rreth saj të mblidhen sa më shumë fëmijë.

Tani e tutje për të gjithë fëmijët e këtij qyteti, por edhe për brezat e ardhshme do të ketë një derë të hapur ku nuk do të mësojnë vetëm të lexojnë dhe shkruajnë gjuhën shqipe, atë gjuhe që na bashkon të gjithëve, por do të mësojnë për historinë e popullit shqiptar, kulturën do ta mësojnë nëpërmjet këngëve dhe valleve tona të bukuara.

Shkolla shqipe është një derë e hapur jo vetëm për nxënesit, por do të jetë institucioni ku do mbledhi rreth saj të gjithë komunitetin shqiptar. Mësimi i gjuhës shqipe është rruga e integrimit me identitet të çdo shqipatri apo fëmije që lind, rritet apo do të jetoj në këtë qytet.

Ja kisha borxh Brühlit, qytetit që tash e 30 -vjet është bërë vendlindja ime e dytë!