Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

TË VËRTETAT E “FOLTORES”

by


AGRON GJEKMARKAJ

© Panorama.al

Asnjëherë s’më ka pëlqyer të bëj sikur për më tepër tani që kam një angazhim publik në Partinë Demokratike, formacion ky i cili po kalon ditët e veta më të këqija në historinë e vet. Në krye të lëvizjes për të rrezuar Lulzim Bashën kreun legjitim të kësaj force është vetë Sali Berisha lideri historik i demokratëve. Ai po e bën këtë pasi Basha nën presionin ultimativ të SHBA-së u detyrua ta pezullojë atë nga grupi parlamentar me një vendim personal të kryetarit.
Nëse Amerika nuk do të kishte marrë një vendim për Sali Berishën statuskuoja nuk do të ishte prishur dhe PD-ja do të notonte në të njëjtat ujëra dhe me të njëjtin kurs mbështetje të doktorit për Bashën i patrazuar nga pirgu i problemeve që PD-ja trashëgon nga e kaluara e Berishës dhe e Bashës.
Ky kontekst e komprometon etikisht dhe bën të pabesueshme lëvizjen e “Foltores” dhe zërin që del prej saj. Berisha po reagon si një njeri që dikush i ka marrë pronën dhe ai do ta rikthejë atë te trashëgimtarë më të besueshëm. “Foltorja” i ikën thelbit që është verdikti amerikan. Kjo lëvizje e Sali Berishës do të kishte kuptim kohë më parë, sidomos pas zgjedhjeve të 2017 apo edhe më vonë por jo tani.


TË VËRTETAT E “FOLTORES”


Ndonëse prej saj duhen marrë disa të vërteta që ekzistojnë përtej shtysave që një ditë duhen zgjidhur. Sali Berisha po e sulmon egërsisht Bashën dhe ky i fundit është mbyllur në një heshtje të zgjatur aq sa të krijon përshtypjen se s’do flasë kurrë mjaftueshëm. Kjo është një krizë e madhe dhe krizat nuk përballohen me heshtje i mbyllur në zyrë. Ato kërkojnë përballje, ide dhe debat e mbi të gjitha shumë kurajë. Sali Berishës i duhet dhënë çfarë është e Sali Berishës, sepse ai ka merita të shumta në PD dhe në vend e mbi të gjitha për 13 vite këtë formacion politik e ka mbajtur në pushtet.
Por, Sali Berisha nuk është shenjtor, por politika që mban në kurriz krahas sukseseve edhe dështime. Më i fundit ishte në 2013 kur mori 1 milion vota kundra. Nëse Berisha thotë të vërtetën apo gënjen Lulzim Basha duhet t’i pohojë, të thotë po është e vërtetë ose kjo është gënjeshtër, sepse po lakohet në vetë të parë. Alegoria është shumë pak. Ai duhet të shpjegojë më qartë e më thellë vendimin e tij , pozitën e tij dhe të PD-së në raport me SHBA-në dhe aq sa di e mundet të thotë për pozitën e Sali Berishës ndaj tyre.
PD-ja ka nevojë të ndryshojë dhe të dalë kjo nga një gjendje të menduari. PD-ja nuk mund të sillet sikur asgjë nuk ka ndodhur. PD-ja nuk mund të vazhdojë pas kësaj historie me rutinën e normalitetit. Këtë proces ndryshimi nuk mund ta drejtojë Sali Berisha për aq kohë sa shtysë është interesi krejt personal. PD-ja ka nevojë për bashkim të gjerë njerëzish e alternativash, por jo si masë karshillëku ndaj SHBA-së. Kjo është sa e dëmshme po aq qesharake. PD-ja si parti nën tehun e sulmit amerikan do të shndërrohej në një organizatë pa oksigjen e pa të ardhme, qytetarët e kuptojnë këtë, antihistorike dhe e sigurt në shuarjen e saj të dhimbshme.
Nëse në krye të saj sot rikthehej Sali Berisha 77 vjeç ose një kukull e tij shanset e saj për të ardhur në pushtet janë zero, po kaq zero pranimi nga SHBA-ja. Partitë janë si shoqëria si jeta e përditshme, aty nuk ka sublimitet, ka mendime racionale, ndershmëri, arsye, idealizëm po aq sa ka intriga, banalitet, iracionalitet, gënjeshtra, shtirje, servilizëm, skema dhe nuk është hataja, por hataja është nëse në një parti vret garën, në një parti si PD-ja nuk duhet të ketë emërime, për asnjë post, çdokush duhet të konkurrojë, të shndërrojë në mendësi hapjen ndaj elitave, duhet të mësohet me idenë e së përkohshmes, të vijë e të ikë në paqe, duhet të vihet në diskutim Lulzim Basha si lider siç bëri me 13 qershor dhe sa herë krizat ia kërkojnë, Agron Gjekmarkaj si deputet, si anëtar Kryesie, si kryetar Komisioni, çdokush aty brenda nga kupola drejtuese duhet ta mendojë vetën në konkurrencë pse jo edhe të mundur prej saj.
Shoh sot persona që flasin për kontribute a thua se na dhanë ujin e shpëtimit ditën e gjykimit, por nuk thonë sa kanë marrë nga PD-ja dhe pushteti i saj. Janë bërë presidentë, kryeministra, kryetar Kuvendi, ministra, deputetë nga mbi 20 vite, drejtorë e kanë rregulluar jetën e tyre, e boll mirë po mos t’u shesin dëngla me parime shqiptarëve. Një ditë do të vdesim të gjithë ne aktualët e jeta do vazhdojë edhe pas nesh, edhe politika po ashtu. Ndjesia e së përjetshmes është thjeshtë e rreme, barbare dhe e dhunshme ndaj ligjësive hyjnore. Kjo kapje pas karriges është e frikshme, kjo dëshirë rikthimi po kaq. Njerëzit në PD kanë nevojë të pyeten, të dëgjohen, të konsiderohen, të përfshihen dhe jo një pjesë të jenë të besuar si ambasador të dijeve të epërme, të mbyllur në klauzurën e heshtjes e të tjerët punëtorë me mëditje si mbushje topi kur diferencat intelektuale e politike me pjesën tjetër nuk është se janë fort të shquara.
Kjo shkëputje në PD bie në sy. Fryma e grupit mungon. Ata që kanë akuzuar Lulzim Bash%n pse nuk e largon Sali Berishën tani mund t’i kuptojnë më qartë arsyet sa e vështire dhe pamundur dukej kjo. Në optikën time kryetari real i PD-së, Basha, është prej katër javësh, por ende ai nuk po gjen kurajën, pasi ka ngritur në qiell anët e mira të Berishizmit të dënojë anët e këqija të tij. Ai së pari duhet të kërkojë falje për trashëgiminë e mungesës së institucioneve demokratike brenda PD-së, ose ekzistimi i tyre si fasadë e nevojës së kryetarit për të sunduar, këtë e trashëgoi nga Berishizmi.
Çfarë duhet të bëj Basha Basha edhe pse nuk ka faj, duhet të bëjë aktin duke i shkuar në qelize komprometimit të demokracisë qysh në periudhën 1992-1997, ku u burgos lideri i opozitës, u manipuluan zgjedhjet e vitit 1996, u rrah masivisht lidershipi opozitar dhe Shqipëria shkoi në prag të luftës civile në vitin 1997 pas falimentimit të skemave piramidale. Duhet të kërkoje falje për bathorizimin e Shqipërisë nga pikëpamja urbane dhe fjalorin e dhunshëm që PD-ja dhe lidershipi i saj me libër shtëpie imponuan në diskursin publik.
Të persekutuarit politik, elita e familjeve të Shqiperisë në vitin 1994 hynë në greve urie për të drejtat e tyre që me shumë se kujtedo u takonin por qeveria e PD i rrahu, i nxorri me dhune, i fyeu duke u sjelle me perbuzje klasore! Dekomunistizimi që ata kerkonin nuk u krye kurrë, demshperblimi dhe integrimi po njesoj. Basha edhe për këtë duhet të kerkojë falje edhe pse asokohe ishte student drejtësi një drejtësi që në vendin tonë nuk po troket.
Të zhgenjyerit e të vjedhurit e parë mbeten e janë ënde ish pronaret , dyqanet e cileve i moren shitesit, vilat e pronat, tokat e fabrikat e prej 30 vitesh vertiten poshte e lart sa në një gjykatë vendore sa ne Strazburg ! PD dhe qeveria e saj të kompleksuar nga kultura socialiste e prones nuk bënë akte të guximshme që këtë drejtë themelore të jetes siç është prona ta kthenin tek i zoti ! Perseri falja nuk është e tepert! Në një kohë kur PD erdhi në pushtet me moton e duam “Shqiperinë si gjithe Europa” në mesin e qeverisjes u spostua aksi gjeostrategjik drejt linjes së mesme gabim ky që u tentua të ndreqej më vonë.
Mbase ndjesë jo por një reflektim duhet edhe për këtë!
Sot, Basha akuzohet për marrëveshje e pazare me Edi Ramën nga Berisha dhe njerëzit më afër tij, por duhet t’i shpjegojë shoqërisë që marrëveshjet e mëdha me socialistët i ka bërë Sali Berisha dhe mirë ka bërë, qeveria e stabilitetit, qeveria teknike e vitit 1991, marrëveshja e 9 marsit dhe qeveria e Bashkim Finos, marrëveshja me Fatos Nanon për Presidentin, kryeprokurorin dhe kryetarin e Shërbimit Informativ në 2002 dhe ajo e 2007-ës ku me 6 vota socialistësh u zgjodh Bamir Topi President, marrëveshja e vitit 2008 për ndryshime kushtetuese me Edi Ramën dhe mirë ka bërë, sepse me kundërshtarin do të bësh edhe marrëveshje në të mirë të vendit, se nëse nuk bën marrëveshje shkon në konflikt dhe luftë si në vitin 1997.
Duhet demistifikuar njëherë e përgjithmonë konspiracioni mbi marrëveshjet politike në këtë vend dhe me këtë që po them nuk po përligj, as po nxis ndonjë marrëveshje inekzistente me Edi Rimën. Por mbi të gjitha, Basha duhet të prezantojë projektin që shoqëria dëshiron për PD-në si projekt ringritjeje e përfaqësimi, projektin e fitores. Basha duhet të flasë. Heshtja e tij po humbet kuptimin që etika e ditëve të para ia impononte. Kjo nuk është vetëm beteja e tij, por shumë më e madhe se kaq, një betejë mes lindjes dhe perëndimit, një beteje për një PD proamerikane apo antiamerikane, kauza këto për të cilat gjithkush duhet të vihet në diskutim. Basha duhet t’i prijë kësaj beteje dhe jo të mbrohet nga sulmi. Demokratët qanë njëherë për Sali Berishën kur u largua në verën e vitit 2013 dhe nuk mund të qajnë gjithë jetën për të.

© Panorama.al

“Agjensia për mediat” si instrument propagande, kontrolli e shantazhi

by


Agron Gjekmarkaj


Një qeveri e cila “fitoren” e vet e mbeshteti tek “inxhinjeria elektorale” nuk pritet që të ketë vizione për ta shtuar demokracinë në vend ! E kunderta është e vertete dhe logjike, minimi i saj me të gjitha menyrat ! Shenja e parë pas mashtrimit elektoral ishte vete qeveria ku si sukses paraqiti vetem numerin e madh të zonjave në të por që në vetvete është një ekzekutiv sa qesharak aq i demshem! E para nga ligjerimi publik i prezantimit. Një gjuhë papagalli, me parulla të shperlara dominoi hapesiren akustike të parlamentit. Disa idiotesi varg e vister si dhëmbë ari në gojen e qeverisë shkelqyen gjithëaq ! Asgjë konkrete për të ndihmuar qytetaret pos zërit të qashtër ku spikat r-ja e butë dhe e lemuar !E demshme se asnjë prejt tyre nuk ka personalitet as prefesional as politik e as publik për të permbushur profilin e ministrit! Shumë mirë permbushin një tjeter rrol atë të hyzmeqarve lepe peqe të Kryeministrit -Vezir i madh !! Akti i dytë pas pispillosjes fotografike që vendimi i keshillit të ministrave per “Agjensinë per mediat” një imitim gebelsian në brendi për të shtuar një tjeter instrument propagande, kontrolli e shantazhi ! Në fund të fundit po bën atë qe di më mirë -po nderton kolonat ku mbahet tempulli i genjeshtrave ë tij ! Është në të drejten e tij si korruptues dhe kontrollues i lirise se fjales dhe demokracisë në këtë vend ta bëjë këtë siç është në të drejten e saj opozita e Shqiperisë për të mbrojtur lirinë e fjales , punetoret e saj, mediat nga shantazhi e presioni e vendosur më shumë se kurrë për çdo beteje në mbrojtje të fjales së lirë!Sot Opozita ka shume armiq dhe agresore, shoqeria gjithashtu , liritë dhe shpresat po kaq , nje i ri u shtua me “agjensinë” ! Shumë armiq shumë nder ! Beteja për sundimin e ligjit kunder sundimtarve nuk do të ndalet, nuk do të blihet, nuk do të mposhtet ! Ajo do të triumfojë ! Historia e progresit njerëzor na e jep këtë leksion.

Shqipëria e dosjeve

by


Nga Agron Gjekmarkaj/


Shqipëria gëlon nga dosjet. Gjithëndoresh janë ato. Pirgu i tyre, tash 30 vjet e para kësaj kohe, është më i lartë se kulla te stadiumi i ri në Tiranë. Por ajo me numër “184”, si emërtim avioni apo luftanijeje, u bë e famshme në Europë nga tabloidi gjerman “Bild” për korrupsionin zgjedhor në vendin tonë. Habiti e ngrata për mënyrën sesi e gjithë qeveria e “Rilindjes” zhytej në të deri nën sqetulla për të frikësuar qytetarët e marrë vota nën siglën e të fortëve, “çunave problematikë” dhe vetë shtetit me policë, xhandarë e zaptije që rrinë zyrave të administratës. Premtoi “drejtësia e re” që do merrej me të, po u dorëzua para saj duke kompromentuar rëndë imazhin e saj si e “pavarur”.Aty brenda ishte Kryeministri më i kujdesshëm në fjalë, por lëvdonjës e përgëzues për trimoshët e tij gjithsesi, por shkëlqimin më të madh në aktivitet e patën ministrat Tahiri e Gjiknuri e ai që dje mori frenat e drejtësisë, punëtori i palodhur i partisë, zoti Ulsi e ca të tjerë me rang më të ulët.Te tre në biseda të shpenguara plot zell e hare, premtonin, kërcënonin e jepnin sihariqe, duke dënuar me vdekje zgjedhjet e lira e të ndershme.Përbetohej Rama se do e shqyrtonte drejtësia këtë shëmti (edhe ky një paradoks tautologjik më vete se ai ishte regjisori dhe fjala i duhej sa për të kaluar radhën), premtonin ndërkombëtarët, e kërkonte opozita me protesta, por ja jemi në piken e metamorfozës si dëshmi që krimi zgjedhor të siguron karrierë.Dje, dosja “184” u promovua me shumë krenari, mburrje dhe sfidë nga Edi Rama. Të gjithë dhunuesit e votës u ndien të nderuar e të respektuar dhe të nxitur për të ardhmen. Lajmi u ra si melhem mbi plagë. Damian Gjiknuri u bë Sekretar i Përgjithshëm dhe drejtues politik i Elbasanit, duke i zënë vendin Taulant Ballës, i cili i përket brezit të politikanëve socialistë para “Rilindje”, tanimë i zënë në kurth dhe i shtyrë në marxhine, nuk duroi pa ia përmendur “tërmetin” e dosjes “184” Gjiknurit. Sot, PS mund të konsiderohet një parti lokaliste e “bregut”. Po kaq u gradua Ulsi Manja si ministër Drejtësie, i cili në tekstet e dosjes shfaqej mjaft aktiv e sokolan, shto këtu edhe drejtimin e komisioneve komike e antikushtetuese.Që kjo do ishte një qeveri shegertësh, shërbëtorësh, byrekblerësish, duke sharruar çdo individualitet politik të mbetur pas sosjes me një fare peshe brenda PS-së si Majko, Braçe, Balla, Klosi, më parë Bushati, edhe ai tani kokulur e plot shpresë, mos e merr Ulsiu si këshilltar kjo merrej me mend, por jo deri aty sa të parashikohej triumfi i dosjes “184”. Dje përdora termin “harem politik”, sigurisht që nuk e kisha atë në kuptimin klasik siç e përdornin sulltanët otomanë apo siç nxituan ta interpretonin sejmenët e agjitpropit, por vetëm si koncept politik pa dallime gjinore, pa pasur aspak qëllim të fyej apo komentoj zonjat e qeverisë në etikën morale. Nuk më mungon ndjesa për to nëse kështu e kanë lexuar.Gjykimi shkon mbi sjelljen politike publike, atë të bindjes dhe nënshtrimit pa kushte, atë të ambicies pa fre, e cila i shndërron në komikë, atë të pjesëmarrjes vullnetare në shkatërrimin e demokracisë, në vjedhjen e zgjedhjeve, në vrasjen e ekonomisë, në shpopullimin e vendit, në votime moniste, në propagandë që themelohet mbi gënjeshtrën e rritet me ritmet e saj, në nxitjen e korrupsionit e tarafit e plot karakteristika shënjuese të këtyre viteve që nuk rilindëm. Kryeministri u shpreh të enjten në “Opinion” për bashkëpunimin me opozitën pa vija të kuqe. E gjitha një retorikë boshe kur sapo ka emëruar në postet më të lartë dy “yjet” e dosjes famëkeqe, kësaj “kryevepre” të Rilindjes, Damian Gjiknurin dhe Ulsi Manjën, të cilët kanë kontribuar më shumë se kushdo për të dhunuar votën dhe proceset e votimit. Ndaj është e vetëkuptueshme që Rama do të bëjë simpatikun pasi ka bërë “hajdutin” me rrenën që bashkon dy skajet e vektorit. Këto dy karriera, ose janë një provokim edhe për ndërkombëtarët, prej të cilëve pritet një reagim, ose, ose, ata përvijohen si miratues dhe palë. Nuk mjafton më gishti që tregon hajdutin. Nuk mjafton më ekspozimi i dosjes “184” si shembull kur më 25 prill gjithë Shqipëria u bë dosje “184” dhe punëtorët e saj bëhen ministra. Ky nuk është më vetëm një problem i opozitës, por edhe i shoqërisë, i elitave dhe i mediave. Të gjithë bashkë, ose duhet ta zgjidhim, ose duhet të bëjmë kinse jetojmë në një vend normal duke e nisur udhëtimin tonë nga hipokrizia për të mbërritur në frikë!!

AT Zef Pllumi, një përkujtim në ditëlindjen e tij

by

Nga Agron Gjekmarkaj/

Këso kohe vite më parë, lindi At Zef Pllumi dhe pas rreth një muaji ka përvjetorin e ndarjes nga jeta, sipas besimit të tij katolik, kaloi në jetën e pasosun në mbretërinë e Zotit. Ndërsa në jetën e pasosun të kulturës kishte kaluar sapo u shfaq me librin e tij “Rrno vetëm për me tregue”. Mënyra më e mirë për ta kujtuar Patriarkun, që gjithnjë e më tepër mungon si prani, është duke i lexuar e studiuar veprën duke u identifikuar më kumtin e saj. Rënia e komunizmit në Shqipëri u shoqërua edhe me rënien e natyrshme të një metode letrare të shkrimit, siç ishte realizmi socialist. Përkufizimi për historinë e Shqipërisë, e sidomos për periudhën e komunizmit, filloi të ndryshonte rrënjësisht. I pari që theu këtë tabu ishte zhanri i kujtimeve, i cili u shfaq si një formë e re shkrimi, si antimodel metodik dhe si një informacion i dorës së parë për historinë e tjetërsuar apo ende të panjohur për ne. Nga të gjitha kampet ideologjike janë shkruar libra të shumtë. Shoqëria shqiptare, nëpërmjet kësaj rrëfimtarie, u përball me faktet për masakrat e një regjimi, me tmerret e burgjeve të komunizmit, të kampeve të punës dhe internimit pikërisht me atë element që i ishte fshehur historisë sonë.

Disa shkruanin kujtime për të justifikuar veten për atë që kishte ndodhur, veprimet e kryera kanë qenë të rënda. Duke e zhvendosur përgjegjësinë dhe fajin gjithmonë drejt një njeriu të vetëm apo më empirikisht drejt sistemit, duke pohuar “se ashtu ishte koha”, “ai ishte sistemi” shpresonin t’i largoheshin apo mjegullonin sadopak fajësinë. Personalisht mendoj se ka të drejtë Martin Camaj kur në romanin e tij “Rrathë” shkruan “sistemi jena na”, pra sistemin e bëjnë njerëzit të cilët nuk mund dhe nuk duhet së paku t’i shpëtojnë përgjegjësisë morale nëse pretendojmë një higjienë morale minimale.

Më parë, kujtime shkruante vetëm diktatori. Tani, falë lirisë, këtë mund ta bëjnë edhe të persekutuarit e tij, por njëkohësisht edhe shërbëtorët e tij. Këto libra kanë një vlerë njohëse: më së shumti shërbejnë për të kuptuar njeriun shqiptar, virtytet dhe cenet e tij nën diktaturë si dhe në liri, ndryshimin e hispostazave nga një sistem te një tjetër, nga një gjendje te një tjetër, krijimin e “njeriut të ri”, rrugën për ta fekonduar atë, mentalitetin dhe trashëgiminë që ai la mbi këtë vend.

Në shumë prej këtyre teksteve gjejmë të rrëfyer tmerrin e akteve barbare që një regjim kreu mbi shtetasit e vet, gjejmë zhgënjimin që në epokën e lirisë askush nuk i kërkoi falje askujt për 46 vjet dhunë tiranike të njeriut mbi njeriun, të shqiptarit ndaj shqiptarit. Nga ana tjetër, na shfaqen një sërë librash që e përdorin lirinë për të ngritur kultin e harresës dhe për të përligjur çdo gjë kriminale të atij regjimi! Duket sikur faji nuk ekziston mbi këtë tokë, se të gjithë ishin të dhembshur e të përkushtuar, kryenin vetëm detyrën ndoshta mes rreshtash e qortojnë veten lehtas për pak naivitet që paskëshin besuar në një sistem jo edhe aq të përsosur, që njerëzit e pushkatuar dhe ata të dënuar i kishin ca faje, që jo krejt kot e kaluan jetën, ata dhe familjaret e tyre, në honet e ferrit, por që ka pasur ndonjë ekzagjerim, gabime siç i quajnë….!

Shoqëria shqiptare, pas një topitjeje të parë dhe një tendence që t’i shmangej fenomenit po jep shenjat e para të një faze reflektimi. Ajo është në kërkim të të vërtetave historike për të bërë llogaritë me krimet e komunizmit dhe me ndërgjegjen e vet, por kryesisht për të reflektuar mbi ardhmërinë e saj. Në këtë rrugë jo të lehtë, më shumë se kushdo tjetër na vjen në ndihmë At Zef Pllumi me veprën dhe jetën e tij.

Vepra e tij “Rrno vetëm për me tregue”, shkruar në dialektin gegë, është kryevepra që mban në titull amanetin e rrëfimit. Dhe vërtet, ai rrëfen në dukje jetën e vet, por më shumë nëpërmjet saj atë të të tjerëve, jetën e shqiptarëve nën diktaturë, rezistencën dhe sakrificat, shndërrimet dhe thyerjet, heroizmin dhe poshtërsinë njerëzore, trimërinë dhe frikën, forcën e besimit përballë ateizmit dhe dhunës së tij, kohezionin kombëtar e kulturor të shqiptarëve përtej besimeve të ndryshme fetare, forcën dhe qëndresën e Kishës Katolike shqiptare përballë persekutimit dhe terrorit më të madh që ajo ka njohur në tërë itinerarin e historisë sonë kombëtare. Kudo e shpërndarë në këto dikotomi gjendet jeta e françeskanit At Zef Pllumi. “Rrno për me tregue” shndërrohet në vepër ku çdo shqiptar gjen të vërtetën e vet sepse ajo është një vepër polifonike.

Të qenit françeskan, thelbi i doktrinës së Shën Françeskut “Paqe e mirësi”, e ka ndihmuar ta shmangë urrejtjen, por jo gjykimin për njerëzit që mbesin njerëz pikërisht atëherë kur njeriu shndërrohet në kafshë pune dhe thyhet apo përkulet nga dhuna dhe ligësia. Nëpërmjet kësaj vepre kryesore, por edhe me të tjerat që e pasojnë atë si “Françeskanët e Mëdhaj”, “Ut heri dicebamus”, “Frati i pashallarëve Bushtali”, “Njerëz fisnikë” etj., figura e At Zef Pllumit shndërrohet në atë të një shkrimtari dhe personaliteti specifik në kontekstin social, politik dhe kulturor të Shqipërisë. Dhe jo vetëm kaq! Nxënësi i Fishtës dhe Harapit, i fundmi i françeskanëve të mëdhenj shqiptarë, ai shfaqet në epokën moderne si Hermesi që sjell kumtin e përgjakur të Ferrit, të historisë së Shqipërisë të gati 50 viteve.

At Zef Pllumi, më shumë se kushdo tjetër, i dha vlerën që i mungonte zhanrit të kujtimeve, por edhe vlerën e re simbolike personaliteteve që deri aso kohe historia jonë i kishte anatemuar apo deformuar. Ai u bë zëdhënësi i qëndresës dhe i rezistencës ndaj tiranisë, por edhe shpjeguesi racional i pasojave që ajo la mbi individin dhe shoqërinë, mbi traditën, të tashmen dhe të ardhmen. Zëri i tij ishte tredimensional, i mjaftueshëm për të grishur çdo studiues të letërsisë, të historisë, e të antropologjisë, për ta parë jetën dhe veprën e tij si një rast studimi.

Për një sërë rrethanash, vepra e At Zef Pllumit njohu pengesa të mëdha për të arritur te lexuesi shqiptar. Së pari, shoqëria shqiptare nuk dukej e përgatitur për të dëgjuar rrëfimin për tmerret e komunizmit. Pjesëmarrëse në krim, ajo përpiqej t’i shmangej kësaj të vërtete të hidhur duke favorizuar një vërshim të madh të kujtimeve recidiviste të funksionarëve të diktaturës që romanizojnë të shkuarën komuniste duke mos gjetur kurajë për të pranuar fajet apo kërkuar falje publike.

Së dyti, institucionet arsimore dhe kulturore në vend si dhe masmedia vazhdonin, ndonëse në demokraci, të silleshin sipas klisheve të trashëguara nga e kaluara komuniste duke u treguar refraktare ndaj produkteve intelektuale dhe kulturore që vinin nga shtresa e të persekutuarve politikë në përgjithësi e të produkteve françeskane në veçanti.

Do të duhej një përpjekje e madhe – më shumë se sa institucionale do të thosha personale, e disa intelektualëve të rinj vullnetmirë, që kjo letërsi të gjente një vend modest në tekstet e shkollës, më shumë si referencë, sesa si pjesë reale e antologjive.

Për një periudhë të gjatë, për këtë vepër nuk do të flitej, sikur ajo të mos ekzistonte! Madje, siç shprehej At Zef Pllumi, shtypi dhe media në Shqipëri ende ushqenin diktaturën me qasjet e veta ndaj historisë. Shpesh At Zefi përsëriste faktin se libri i tij në vitin 1995, i sapodalë në qarkullim, do të zhdukej nga libraritë duke u blerë nga segmente të lidhura me ish-Sigurimin famëkeq të Shtetit shqiptar. Synohej që e vërteta e kësaj vepre të pengohej sa të ishte e mundur. Mirëpo një përpjekje e tillë antihistorike do të mundej nga dëshira e lexuesit shqiptar për të vërtetën. Raportin me ndërgjegjen dhe emancipimin demokratik dukej se kishin hyrë në një fazë të re.

Do të duhej ribotimi i saj në vitin 2006 nga shtëpia botuese “55” dhe një mendësi e re e krijuar tashmë që do të favorizonte qarkullimin dhe shndërrimin e tij në “Bestseller”, në një nga librat më të kërkuar dhe më të shitur në tregun shqiptar të librit këto 20 viteve të fundit. Madje, shumë lexues mendonin që ajo vepër ishte shkruar pikërisht në vitet 2005-2006, kur në fakt, pjesa e parë e trilogjisë së saj, ishte botuar në vitin 1995, plot 11 vjet më parë.

Suksesi i madh që njohu e vazhdon të njohë ky libër qëndron edhe në faktin se lexuesi rizbulon një kundërvënie ndërmjet dy memuaristikave, njëra e turpshme e tjetra dinjitoze. Dinjiteti moral i kësaj vepre dhe i kësaj jete janë gjithashtu një shtysë për studim. Neutraliteti i rrëfimit, gjithashtu.

Shqipëria dilte nga përvoja katastrofike e dezintegrimit psiko-nacional sikur të qenkësh “ndërruar” a “zëvendësuar” krejt si popull, prandaj zombizmi stadial gjatë komunizmit do të përbënte një tjetër shtysë për ta marrë në shqyrtim të shumanshëm këtë vepër, e cila, gjithsesi, triumfueshëm, mbetet në thelb, një mësimi i madh etik për lirinë dhe tolerancën.

Kemi thënë që është jeta e tij në këto kujtime dhe tashmë garancia e figurës së dëshmitarit mund të bëhet dhe është bërë objekt studimi. At Zef Pllumi shkruan gegërisht, duke u shndërruar me atë që rrëfen dhe me mënyrën se si e rrëfen në të vetmin fill, në të vetmen urë që mban lidhur kujtesën dhe traditën e madhe gege me bashkëkohësinë. “Gega i fundit” në kuptim e madhështisë do ta përkufizojë Sabri Hamiti. Edhe ky realitet gjuhësor e antropologjik në kushtet e një debati të rizgjuar gjatë këtyre viteve të marrëdhënies që gjuha shqipe standarde duhet të ketë me gegërishten, do të përbënte një arsye më shumë e të vlefshme për ta hulumtuar këtë vepër.

“Rrno vetëm për me tregue” është vepra kryesore e At Zef Pllumit. Ajo është vepra më e rëndësishme e letërsisë memuaristike shqiptare. Kjo vepër rri krahas kryeveprave botërore të zhanrit. Si vepër memuaristike, objekt studimi prej nesh, “Rrno vetëm për me tregue” përfshin këto karakteristika: bart në vetvete kujtesën sociale të epokave të ndryshme, duke paraqitur një shtresë të zgjeruar të “konstruktit mendor” për filozofinë aplikative të kulturës.

Memuaristika e At Zefit është ndërthurur organikisht në një kronotop sociokulturor, duke përmbushur funksionet e kulturës. Ajo është polifonike, duke sugjeruar një dialog shumënivelësh me vetëdijen bashkëkohore. Sasia e madhe e karakteristikave portretizuese dhe analiza e thelluar psikologjike që ajo bën, i lejon kësaj memuaristike të pasqyrojë kohën përmes personalitetit njerëzor dhe statusit të saj social (të memuaristikës).

Zgjedhja e materialit jetësor, që sipas Pllumit nuk është më shumë se 20% e ngjarjeve të jetuara, na shpie në koncentrim faktesh, personash, ngjarjesh, idesh të cilat përbëjnë “kuintesencën” e kohës së përshkruar dhe bartin një potencial thelbësor. “Rrno vetëm për me tregue” në thelbin e vet është reprezantuese, çka përbën një mundësi të madhe për të nxjerrë prej saj materialin mendor karakteristikë e gati 50 vjetëve histori. Shërben si një pikë reference për vlerësimin dhe denoncimin e krimeve të komunizmit dhe për plotësimin e dosjes së diktaturës.

Kësisoj, kemi arritur logjikisht në përfundimin se gjatë kuptimësimit të mentalitetit të një epoke a një tjetre, të një vendi a një tjetri, të mentalitetit të një grupi njerëzish a një tjetri, Pllumi mbledh dhe paraqet një burim të veçantë autentik, i cili bart në vetvete material thelbësor kulturologjik dhe të cilin, në një trajtë e vëllim të tillë, nuk mund ta ndeshësh në llojet e burimeve të tjera. Pikërisht “Rrno vetëm për me tregue” në optikën e tij përfshin 45 vjet ngjarje të përshkruara në një mënyrë të tillë që krahas shumëçkaje tjetër origjinale, e lejojnë At Zef Pllumin të ketë edhe një moral origjinal të shkrimit.

Në këtë libër nuk është ideologjia ajo që e përcakton shkrimin, por fakti. Mundësia më e thjeshtë dhe gjenetikisht parësore e interpretimit të tekstit artistik është kuptimi i tij intuitiv.

Receptimi intuitiv i tekstit nga recepienti motivohet me një radhë faktorësh të brendshëm e të jashtëm: Lidhur me interpretimin e përshtatshëm të tekstit nga lexuesi në sferën e normave estetike dhe etike të kohës historike.

Lidhur me qëllimet ideo-tematike të folësit (autorit, heroit, rrëfyesit). “Rrno vetëm me tregue” përbën një objekt studimi për letërsinë dhe historinë shqiptare. Ajo është një vepër autentike, misionare, e shkruar me stil mjeshtëror prej shkrimtari të racës, e shkruar pa mllef për një nga periudhat më të rënda të historisë sonë kombëtare. Totalitarizmi shqiptar, tirani, shërbëtorët e tij të zellshëm, njeriu shqiptar, kleri shqiptar i të gjitha besimeve, Kisha Katolike, françeskanët shqiptarë, heronjtë e rezistencës antikomuniste, njeriu i zakonshëm, por edhe veglat e bashkëpunëtorët e një regjimi kriminal si askund tjetër, përkufizohen në këtë vepër. Pjesa tjetër e veprës së At Zef Pllumit janë aktet e tij të shumta e të ndryshme nga këndvështrimi.

Gjatë viteve të lirisë At Zef Pllumi është në kontakt të vazhdueshëm me personalitetet më të rëndësishme të botës shqiptare e përtej saj. Moderniteti i traditës i përfaqësuar prej tij komunikonte me modernitetin e bashkëkohësisë, kemi parasysh këtu marrëdhënien e tij të veçantë me Nënë Terezën, Ismail Kadarenë, Aurel Plasarin, Arshi Pipën, Sabri Hamitin e shumë të tjerë, personalitete të letrave dhe të politikës si Van der Linden, Sali Berisha, Edi Rama, Ilir Meta etj. Marrëdhënia e tij me bashkëkohësinë shndërrohet në objekt studimi për ne sepse tek ajo shohim shumë prej ideve të tij për një Shqipëri europiane.

Në kontekstin e kësaj marrëdhënieje kemi parë edhe kontaktet e tij të shumta me masmedian dhe na rezulton se ai ishte ndoshta personazhi më i kërkuar prej saj gjatë tranzicionit shqiptar, edhe pse kritik ndaj saj, sepse siç mendon Plasari: “Këta ‘njerëz të mëdhenj’, simbas tij, i dërgon nji populli Zoti. (Këtu nuk ka nevojë për sqarim që ai besonte në Zot). Nëse atë vetë, fratin e ideologjisë së dashurisë përkundrejt dhunës dhe të lirisë përkundrejt tiranisë, e pati sjellë po Zoti, mund të ngurrojmë të themi. Por, edhe pa qenë klerikë, nuk mund të mos pranojmë se do na bëhet ‘dhanti’ një tjetër i tillë.” Mark Marku shkonte më tej veç dy ditë pas shuarjes së Atit, duke thënë: “Jo vetëm pse i kishte njohur të gjithë me radhë që nga Fishta e deri te Harapi, jo vetëm pse kishte qenë nxënës i tyre, jo vetëm pse ishte i mbushur plot me kujtime nga afria me ta. Kishe përshtypjen se Padër Zefi ishte një shumatore e cilësive të tyre më të spikatura. Ishte një ekstrakt i çuditshëm i një shqiptari ku ngërtheheshin tradicionalja me modernen, inteligjenca natyrore me kulturën, aftësia abstraguese me shprehitë praktike, vizionarja me pragmatiken, vokacioni fetar me shpirtin qytetar, karakteri kryengritës etj.”. Për At Zef Pllumin jeta vazhdon, vërtet jeta e pasosun përtej vdekjes është kudo në veprën e tij, e cila e mban gjallë Pllumin në jetë të jetve duke rrëfyer “Shqipninë” e tij nga lartësia e dashurisë për të

Këso kohe 5 vjetë më parë, At Zef Pllumi, sipas besimit të tij katolik, kalonte në jetën e pasosun në mbretërinë e Zotit. Ndërsa në jetën e pasosun të kulturës kishte kaluar sapo u shfaq me librin e tij “Rrno vetëm për me tregue”. Mënyra më e mirë për ta kujtuar Patriarkun, që gjithnjë e më tepër mungon si prani, është duke i lexuar e studiuar veprën duke u identifikuar më kumtin e saj.

Rënia e komunizmit në Shqipëri u shoqërua edhe me rënien e natyrshme të një metode letrare të shkrimit, siç ishte realizmi socialist. Përkufizimi për historinë e Shqipërisë, e sidomos për periudhën e komunizmit, filloi të ndryshonte rrënjësisht. I pari që theu këtë tabu ishte zhanri i kujtimeve, i cili u shfaq si një formë e re shkrimi, si antimodel metodik dhe si një informacion i dorës së parë për historinë e tjetërsuar apo ende të panjohur për ne. Nga të gjitha kampet ideologjike janë shkruar libra të shumtë. Shoqëria shqiptare, nëpërmjet kësaj rrëfimtarie, u përball me faktet për masakrat e një regjimi, me tmerret e burgjeve të komunizmit, të kampeve të punës dhe internimit pikërisht me atë element që i ishte fshehur historisë sonë.

Disa shkruanin kujtime për të justifikuar veten për atë që kishte ndodhur, veprimet e kryera kanë qenë të rënda. Duke e zhvendosur përgjegjësinë dhe fajin gjithmonë drejt një njeriu të vetëm apo më empirikisht drejt sistemit, duke pohuar “se ashtu ishte koha”, “ai ishte sistemi” shpresonin t’i largoheshin apo mjegullonin sadopak fajësinë. Personalisht mendoj se ka të drejtë Martin Camaj kur në romanin e tij “Rrathë” shkruan “sistemi jena na”, pra sistemin e bëjnë njerëzit të cilët nuk mund dhe nuk duhet së paku t’i shpëtojnë përgjegjësisë morale nëse pretendojmë një higjienë morale minimale.

Më parë, kujtime shkruante vetëm diktatori. Tani, falë lirisë, këtë mund ta bëjnë edhe të persekutuarit e tij, por njëkohësisht edhe shërbëtorët e tij. Këto libra kanë një vlerë njohëse: më së shumti shërbejnë për të kuptuar njeriun shqiptar, virtytet dhe cenet e tij nën diktaturë si dhe në liri, ndryshimin e hispostazave nga një sistem te një tjetër, nga një gjendje te një tjetër, krijimin e “njeriut të ri”, rrugën për ta fekonduar atë, mentalitetin dhe trashëgiminë që ai la mbi këtë vend.

Në shumë prej këtyre teksteve gjejmë të rrëfyer tmerrin e akteve barbare që një regjim kreu mbi shtetasit e vet, gjejmë zhgënjimin që në epokën e lirisë askush nuk i kërkoi falje askujt për 46 vjet dhunë tiranike të njeriut mbi njeriun, të shqiptarit ndaj shqiptarit. Nga ana tjetër, na shfaqen një sërë librash që e përdorin lirinë për të ngritur kultin e harresës dhe për të përligjur çdo gjë kriminale të atij regjimi! Duket sikur faji nuk ekziston mbi këtë tokë, se të gjithë ishin të dhembshur e të përkushtuar, kryenin vetëm detyrën ndoshta mes rreshtash e qortojnë veten lehtas për pak naivitet që paskëshin besuar në një sistem jo edhe aq të përsosur, që njerëzit e pushkatuar dhe ata të dënuar i kishin ca faje, që jo krejt kot e kaluan jetën, ata dhe familjaret e tyre, në honet e ferrit, por që ka pasur ndonjë ekzagjerim, gabime siç i quajnë….!

Shoqëria shqiptare, pas një topitjeje të parë dhe një tendence që t’i shmangej fenomenit po jep shenjat e para të një faze reflektimi. Ajo është në kërkim të të vërtetave historike për të bërë llogaritë me krimet e komunizmit dhe me ndërgjegjen e vet, por kryesisht për të reflektuar mbi ardhmërinë e saj. Në këtë rrugë jo të lehtë, më shumë se kushdo tjetër na vjen në ndihmë At Zef Pllumi me veprën dhe jetën e tij.

Vepra e tij “Rrno vetëm për me tregue”, shkruar në dialektin gegë, është kryevepra që mban në titull amanetin e rrëfimit. Dhe vërtet, ai rrëfen në dukje jetën e vet, por më shumë nëpërmjet saj atë të të tjerëve, jetën e shqiptarëve nën diktaturë, rezistencën dhe sakrificat, shndërrimet dhe thyerjet, heroizmin dhe poshtërsinë njerëzore, trimërinë dhe frikën, forcën e besimit përballë ateizmit dhe dhunës së tij, kohezionin kombëtar e kulturor të shqiptarëve përtej besimeve të ndryshme fetare, forcën dhe qëndresën e Kishës Katolike shqiptare përballë persekutimit dhe terrorit më të madh që ajo ka njohur në tërë itinerarin e historisë sonë kombëtare. Kudo e shpërndarë në këto dikotomi gjendet jeta e françeskanit At Zef Pllumi. “Rrno për me tregue” shndërrohet në vepër ku çdo shqiptar gjen të vërtetën e vet sepse ajo është një vepër polifonike.

Të qenit françeskan, thelbi i doktrinës së Shën Françeskut “Paqe e mirësi”, e ka ndihmuar ta shmangë urrejtjen, por jo gjykimin për njerëzit që mbesin njerëz pikërisht atëherë kur njeriu shndërrohet në kafshë pune dhe thyhet apo përkulet nga dhuna dhe ligësia. Nëpërmjet kësaj vepre kryesore, por edhe me të tjerat që e pasojnë atë si “Françeskanët e Mëdhaj”, “Ut heri dicebamus”, “Frati i pashallarëve Bushtali”, “Njerëz fisnikë” etj., figura e At Zef Pllumit shndërrohet në atë të një shkrimtari dhe personaliteti specifik në kontekstin social, politik dhe kulturor të Shqipërisë. Dhe jo vetëm kaq! Nxënësi i Fishtës dhe Harapit, i fundmi i françeskanëve të mëdhenj shqiptarë, ai shfaqet në epokën moderne si Hermesi që sjell kumtin e përgjakur të Ferrit, të historisë së Shqipërisë të gati 50 viteve.

At Zef Pllumi, më shumë se kushdo tjetër, i dha vlerën që i mungonte zhanrit të kujtimeve, por edhe vlerën e re simbolike personaliteteve që deri aso kohe historia jonë i kishte anatemuar apo deformuar. Ai u bë zëdhënësi i qëndresës dhe i rezistencës ndaj tiranisë, por edhe shpjeguesi racional i pasojave që ajo la mbi individin dhe shoqërinë, mbi traditën, të tashmen dhe të ardhmen. Zëri i tij ishte tredimensional, i mjaftueshëm për të grishur çdo studiues të letërsisë, të historisë, e të antropologjisë, për ta parë jetën dhe veprën e tij si një rast studimi.

Për një sërë rrethanash, vepra e At Zef Pllumit njohu pengesa të mëdha për të arritur te lexuesi shqiptar. Së pari, shoqëria shqiptare nuk dukej e përgatitur për të dëgjuar rrëfimin për tmerret e komunizmit. Pjesëmarrëse në krim, ajo përpiqej t’i shmangej kësaj të vërtete të hidhur duke favorizuar një vërshim të madh të kujtimeve recidiviste të funksionarëve të diktaturës që romanizojnë të shkuarën komuniste duke mos gjetur kurajë për të pranuar fajet apo kërkuar falje publike.

Së dyti, institucionet arsimore dhe kulturore në vend si dhe masmedia vazhdonin, ndonëse në demokraci, të silleshin sipas klisheve të trashëguara nga e kaluara komuniste duke u treguar refraktare ndaj produkteve intelektuale dhe kulturore që vinin nga shtresa e të persekutuarve politikë në përgjithësi e të produkteve françeskane në veçanti.

Do të duhej një përpjekje e madhe – më shumë se sa institucionale do të thosha personale, e disa intelektualëve të rinj vullnetmirë, që kjo letërsi të gjente një vend modest në tekstet e shkollës, më shumë si referencë, sesa si pjesë reale e antologjive.

Për një periudhë të gjatë, për këtë vepër nuk do të flitej, sikur ajo të mos ekzistonte! Madje, siç shprehej At Zef Pllumi, shtypi dhe media në Shqipëri ende ushqenin diktaturën me qasjet e veta ndaj historisë. Shpesh At Zefi përsëriste faktin se libri i tij në vitin 1995, i sapodalë në qarkullim, do të zhdukej nga libraritë duke u blerë nga segmente të lidhura me ish-Sigurimin famëkeq të Shtetit shqiptar. Synohej që e vërteta e kësaj vepre të pengohej sa të ishte e mundur. Mirëpo një përpjekje e tillë antihistorike do të mundej nga dëshira e lexuesit shqiptar për të vërtetën. Raportin me ndërgjegjen dhe emancipimin demokratik dukej se kishin hyrë në një fazë të re.

Do të duhej ribotimi i saj në vitin 2006 nga shtëpia botuese “55” dhe një mendësi e re e krijuar tashmë që do të favorizonte qarkullimin dhe shndërrimin e tij në “Bestseller”, në një nga librat më të kërkuar dhe më të shitur në tregun shqiptar të librit këto 20 viteve të fundit. Madje, shumë lexues mendonin që ajo vepër ishte shkruar pikërisht në vitet 2005-2006, kur në fakt, pjesa e parë e trilogjisë së saj, ishte botuar në vitin 1995, plot 11 vjet më parë.

Suksesi i madh që njohu e vazhdon të njohë ky libër qëndron edhe në faktin se lexuesi rizbulon një kundërvënie ndërmjet dy memuaristikave, njëra e turpshme e tjetra dinjitoze. Dinjiteti moral i kësaj vepre dhe i kësaj jete janë gjithashtu një shtysë për studim. Neutraliteti i rrëfimit, gjithashtu.

Shqipëria dilte nga përvoja katastrofike e dezintegrimit psiko-nacional sikur të qenkësh “ndërruar” a “zëvendësuar” krejt si popull, prandaj zombizmi stadial gjatë komunizmit do të përbënte një tjetër shtysë për ta marrë në shqyrtim të shumanshëm këtë vepër, e cila, gjithsesi, triumfueshëm, mbetet në thelb, një mësimi i madh etik për lirinë dhe tolerancën.

Kemi thënë që është jeta e tij në këto kujtime dhe tashmë garancia e figurës së dëshmitarit mund të bëhet dhe është bërë objekt studimi. At Zef Pllumi shkruan gegërisht, duke u shndërruar me atë që rrëfen dhe me mënyrën se si e rrëfen në të vetmin fill, në të vetmen urë që mban lidhur kujtesën dhe traditën e madhe gege me bashkëkohësinë. “Gega i fundit” në kuptim e madhështisë do ta përkufizojë Sabri Hamiti. Edhe ky realitet gjuhësor e antropologjik në kushtet e një debati të rizgjuar gjatë këtyre viteve të marrëdhënies që gjuha shqipe standarde duhet të ketë me gegërishten, do të përbënte një arsye më shumë e të vlefshme për ta hulumtuar këtë vepër.

“Rrno vetëm për me tregue” është vepra kryesore e At Zef Pllumit. Ajo është vepra më e rëndësishme e letërsisë memuaristike shqiptare. Kjo vepër rri krahas kryeveprave botërore të zhanrit. Si vepër memuaristike, objekt studimi prej nesh, “Rrno vetëm për me tregue” përfshin këto karakteristika: bart në vetvete kujtesën sociale të epokave të ndryshme, duke paraqitur një shtresë të zgjeruar të “konstruktit mendor” për filozofinë aplikative të kulturës.

Memuaristika e At Zefit është ndërthurur organikisht në një kronotop sociokulturor, duke përmbushur funksionet e kulturës. Ajo është polifonike, duke sugjeruar një dialog shumënivelësh me vetëdijen bashkëkohore. Sasia e madhe e karakteristikave portretizuese dhe analiza e thelluar psikologjike që ajo bën, i lejon kësaj memuaristike të pasqyrojë kohën përmes personalitetit njerëzor dhe statusit të saj social (të memuaristikës).

Zgjedhja e materialit jetësor, që sipas Pllumit nuk është më shumë se 20% e ngjarjeve të jetuara, na shpie në koncentrim faktesh, personash, ngjarjesh, idesh të cilat përbëjnë “kuintesencën” e kohës së përshkruar dhe bartin një potencial thelbësor. “Rrno vetëm për me tregue” në thelbin e vet është reprezantuese, çka përbën një mundësi të madhe për të nxjerrë prej saj materialin mendor karakteristikë e gati 50 vjetëve histori. Shërben si një pikë reference për vlerësimin dhe denoncimin e krimeve të komunizmit dhe për plotësimin e dosjes së diktaturës.

Kësisoj, kemi arritur logjikisht në përfundimin se gjatë kuptimësimit të mentalitetit të një epoke a një tjetre, të një vendi a një tjetri, të mentalitetit të një grupi njerëzish a një tjetri, Pllumi mbledh dhe paraqet një burim të veçantë autentik, i cili bart në vetvete material thelbësor kulturologjik dhe të cilin, në një trajtë e vëllim të tillë, nuk mund ta ndeshësh në llojet e burimeve të tjera. Pikërisht “Rrno vetëm për me tregue” në optikën e tij përfshin 45 vjet ngjarje të përshkruara në një mënyrë të tillë që krahas shumëçkaje tjetër origjinale, e lejojnë At Zef Pllumin të ketë edhe një moral origjinal të shkrimit.

Në këtë libër nuk është ideologjia ajo që e përcakton shkrimin, por fakti. Mundësia më e thjeshtë dhe gjenetikisht parësore e interpretimit të tekstit artistik është kuptimi i tij intuitiv.

Receptimi intuitiv i tekstit nga recepienti motivohet me një radhë faktorësh të brendshëm e të jashtëm: Lidhur me interpretimin e përshtatshëm të tekstit nga lexuesi në sferën e normave estetike dhe etike të kohës historike.

Lidhur me qëllimet ideo-tematike të folësit (autorit, heroit, rrëfyesit). “Rrno vetëm me tregue” përbën një objekt studimi për letërsinë dhe historinë shqiptare. Ajo është një vepër autentike, misionare, e shkruar me stil mjeshtëror prej shkrimtari të racës, e shkruar pa mllef për një nga periudhat më të rënda të historisë sonë kombëtare. Totalitarizmi shqiptar, tirani, shërbëtorët e tij të zellshëm, njeriu shqiptar, kleri shqiptar i të gjitha besimeve, Kisha Katolike, françeskanët shqiptarë, heronjtë e rezistencës antikomuniste, njeriu i zakonshëm, por edhe veglat e bashkëpunëtorët e një regjimi kriminal si askund tjetër, përkufizohen në këtë vepër. Pjesa tjetër e veprës së At Zef Pllumit janë aktet e tij të shumta e të ndryshme nga këndvështrimi.

Gjatë viteve të lirisë At Zef Pllumi është në kontakt të vazhdueshëm me personalitetet më të rëndësishme të botës shqiptare e përtej saj. Moderniteti i traditës i përfaqësuar prej tij komunikonte me modernitetin e bashkëkohësisë, kemi parasysh këtu marrëdhënien e tij të veçantë me Nënë Terezën, Ismail Kadarenë, Aurel Plasarin, Arshi Pipën, Sabri Hamitin e shumë të tjerë, personalitete të letrave dhe të politikës si Van der Linden, Sali Berisha, Edi Rama, Ilir Meta etj. Marrëdhënia e tij me bashkëkohësinë shndërrohet në objekt studimi për ne sepse tek ajo shohim shumë prej ideve të tij për një Shqipëri europiane.

Në kontekstin e kësaj marrëdhënieje kemi parë edhe kontaktet e tij të shumta me masmedian dhe na rezulton se ai ishte ndoshta personazhi më i kërkuar prej saj gjatë tranzicionit shqiptar, edhe pse kritik ndaj saj, sepse siç mendon Plasari: “Këta ‘njerëz të mëdhenj’, simbas tij, i dërgon nji populli Zoti. (Këtu nuk ka nevojë për sqarim që ai besonte në Zot). Nëse atë vetë, fratin e ideologjisë së dashurisë përkundrejt dhunës dhe të lirisë përkundrejt tiranisë, e pati sjellë po Zoti, mund të ngurrojmë të themi. Por, edhe pa qenë klerikë, nuk mund të mos pranojmë se do na bëhet ‘dhanti’ një tjetër i tillë.” Mark Marku shkonte më tej veç dy ditë pas shuarjes së Atit, duke thënë: “Jo vetëm pse i kishte njohur të gjithë me radhë që nga Fishta e deri te Harapi, jo vetëm pse kishte qenë nxënës i tyre, jo vetëm pse ishte i mbushur plot me kujtime nga afria me ta. Kishe përshtypjen se Padër Zefi ishte një shumatore e cilësive të tyre më të spikatura. Ishte një ekstrakt i çuditshëm i një shqiptari ku ngërtheheshin tradicionalja me modernen, inteligjenca natyrore me kulturën, aftësia abstraguese me shprehitë praktike, vizionarja me pragmatiken, vokacioni fetar me shpirtin qytetar, karakteri kryengritës etj.”. Për At Zef Pllumin jeta vazhdon, vërtet jeta e pasosun përtej vdekjes është kudo në veprën e tij, e cila e mban gjallë Pllumin në jetë të jetve duke rrëfyer “Shqipninë” e tij nga lartësia e dashurisë për të.

AT Zef Pllumi, një përkujtim në ditëlindjen e tij
Nga Agron Gjekmarkaj Këso kohe vite më parë, lindi At Zef Pllumi dhe pas rreth një muaji ka përvjetorin e ndarjes nga jeta, sipas besimit të tij katolik, kaloi në jetën e pasosun në mbretërinë e Zotit. Ndërsa në jetën e pasosun të kulturës kishte kaluar sapo u shfaq me librin e tij “Rrno vetëm për me tregue”. Mënyra më e mirë për ta kujtuar Patriarkun, që gjithnjë e më tepër mungon si prani, është duke i lexuar e studiuar veprën duke u identifikuar më kumtin e saj. Rënia e komunizmit në Shqipëri u shoqërua edhe me rënien e natyrshme të një metode letrare të shkrimit, siç ishte realizmi socialist. Përkufizimi për historinë e Shqipërisë, e sidomos për periudhën e komunizmit, filloi të ndryshonte rrënjësisht. I pari që theu këtë tabu ishte zhanri i kujtimeve, i cili u shfaq si një formë e re shkrimi, si antimodel metodik dhe si një informacion i dorës së parë për historinë e tjetërsuar apo ende të panjohur për ne. Nga të gjitha kampet ideologjike janë shkruar libra të shumtë. Shoqëria shqiptare, nëpërmjet kësaj rrëfimtarie, u përball me faktet për masakrat e një regjimi, me tmerret e burgjeve të komunizmit, të kampeve të punës dhe internimit pikërisht me atë element që i ishte fshehur historisë sonë.Disa shkruanin kujtime për të justifikuar veten për atë që kishte ndodhur, veprimet e kryera kanë qenë të rënda. Duke e zhvendosur përgjegjësinë dhe fajin gjithmonë drejt një njeriu të vetëm apo më empirikisht drejt sistemit, duke pohuar “se ashtu ishte koha”, “ai ishte sistemi” shpresonin t’i largoheshin apo mjegullonin sadopak fajësinë. Personalisht mendoj se ka të drejtë Martin Camaj kur në romanin e tij “Rrathë” shkruan “sistemi jena na”, pra sistemin e bëjnë njerëzit të cilët nuk mund dhe nuk duhet së paku t’i shpëtojnë përgjegjësisë morale nëse pretendojmë një higjienë morale minimale.Më parë, kujtime shkruante vetëm diktatori. Tani, falë lirisë, këtë mund ta bëjnë edhe të persekutuarit e tij, por njëkohësisht edhe shërbëtorët e tij. Këto libra kanë një vlerë njohëse: më së shumti shërbejnë për të kuptuar njeriun shqiptar, virtytet dhe cenet e tij nën diktaturë si dhe në liri, ndryshimin e hispostazave nga një sistem te një tjetër, nga një gjendje te një tjetër, krijimin e “njeriut të ri”, rrugën për ta fekonduar atë, mentalitetin dhe trashëgiminë që ai la mbi këtë vend.Në shumë prej këtyre teksteve gjejmë të rrëfyer tmerrin e akteve barbare që një regjim kreu mbi shtetasit e vet, gjejmë zhgënjimin që në epokën e lirisë askush nuk i kërkoi falje askujt për 46 vjet dhunë tiranike të njeriut mbi njeriun, të shqiptarit ndaj shqiptarit. Nga ana tjetër, na shfaqen një sërë librash që e përdorin lirinë për të ngritur kultin e harresës dhe për të përligjur çdo gjë kriminale të atij regjimi! Duket sikur faji nuk ekziston mbi këtë tokë, se të gjithë ishin të dhembshur e të përkushtuar, kryenin vetëm detyrën ndoshta mes rreshtash e qortojnë veten lehtas për pak naivitet që paskëshin besuar në një sistem jo edhe aq të përsosur, që njerëzit e pushkatuar dhe ata të dënuar i kishin ca faje, që jo krejt kot e kaluan jetën, ata dhe familjaret e tyre, në honet e ferrit, por që ka pasur ndonjë ekzagjerim, gabime siç i quajnë….!Shoqëria shqiptare, pas një topitjeje të parë dhe një tendence që t’i shmangej fenomenit po jep shenjat e para të një faze reflektimi. Ajo është në kërkim të të vërtetave historike për të bërë llogaritë me krimet e komunizmit dhe me ndërgjegjen e vet, por kryesisht për të reflektuar mbi ardhmërinë e saj. Në këtë rrugë jo të lehtë, më shumë se kushdo tjetër na vjen në ndihmë At Zef Pllumi me veprën dhe jetën e tij.Vepra e tij “Rrno vetëm për me tregue”, shkruar në dialektin gegë, është kryevepra që mban në titull amanetin e rrëfimit. Dhe vërtet, ai rrëfen në dukje jetën e vet, por më shumë nëpërmjet saj atë të të tjerëve, jetën e shqiptarëve nën diktaturë, rezistencën dhe sakrificat, shndërrimet dhe thyerjet, heroizmin dhe poshtërsinë njerëzore, trimërinë dhe frikën, forcën e besimit përballë ateizmit dhe dhunës së tij, kohezionin kombëtar e kulturor të shqiptarëve përtej besimeve të ndryshme fetare, forcën dhe qëndresën e Kishës Katolike shqiptare përballë persekutimit dhe terrorit më të madh që ajo ka njohur në tërë itinerarin e historisë sonë kombëtare. Kudo e shpërndarë në këto dikotomi gjendet jeta e françeskanit At Zef Pllumi. “Rrno për me tregue” shndërrohet në vepër ku çdo shqiptar gjen të vërtetën e vet sepse ajo është një vepër polifonike.Të qenit françeskan, thelbi i doktrinës së Shën Françeskut “Paqe e mirësi”, e ka ndihmuar ta shmangë urrejtjen, por jo gjykimin për njerëzit që mbesin njerëz pikërisht atëherë kur njeriu shndërrohet në kafshë pune dhe thyhet apo përkulet nga dhuna dhe ligësia. Nëpërmjet kësaj vepre kryesore, por edhe me të tjerat që e pasojnë atë si “Françeskanët e Mëdhaj”, “Ut heri dicebamus”, “Frati i pashallarëve Bushtali”, “Njerëz fisnikë” etj., figura e At Zef Pllumit shndërrohet në atë të një shkrimtari dhe personaliteti specifik në kontekstin social, politik dhe kulturor të Shqipërisë. Dhe jo vetëm kaq! Nxënësi i Fishtës dhe Harapit, i fundmi i françeskanëve të mëdhenj shqiptarë, ai shfaqet në epokën moderne si Hermesi që sjell kumtin e përgjakur të Ferrit, të historisë së Shqipërisë të gati 50 viteve.At Zef Pllumi, më shumë se kushdo tjetër, i dha vlerën që i mungonte zhanrit të kujtimeve, por edhe vlerën e re simbolike personaliteteve që deri aso kohe historia jonë i kishte anatemuar apo deformuar. Ai u bë zëdhënësi i qëndresës dhe i rezistencës ndaj tiranisë, por edhe shpjeguesi racional i pasojave që ajo la mbi individin dhe shoqërinë, mbi traditën, të tashmen dhe të ardhmen. Zëri i tij ishte tredimensional, i mjaftueshëm për të grishur çdo studiues të letërsisë, të historisë, e të antropologjisë, për ta parë jetën dhe veprën e tij si një rast studimi.Për një sërë rrethanash, vepra e At Zef Pllumit njohu pengesa të mëdha për të arritur te lexuesi shqiptar. Së pari, shoqëria shqiptare nuk dukej e përgatitur për të dëgjuar rrëfimin për tmerret e komunizmit. Pjesëmarrëse në krim, ajo përpiqej t’i shmangej kësaj të vërtete të hidhur duke favorizuar një vërshim të madh të kujtimeve recidiviste të funksionarëve të diktaturës që romanizojnë të shkuarën komuniste duke mos gjetur kurajë për të pranuar fajet apo kërkuar falje publike.Së dyti, institucionet arsimore dhe kulturore në vend si dhe masmedia vazhdonin, ndonëse në demokraci, të silleshin sipas klisheve të trashëguara nga e kaluara komuniste duke u treguar refraktare ndaj produkteve intelektuale dhe kulturore që vinin nga shtresa e të persekutuarve politikë në përgjithësi e të produkteve françeskane në veçanti.Do të duhej një përpjekje e madhe – më shumë se sa institucionale do të thosha personale, e disa intelektualëve të rinj vullnetmirë, që kjo letërsi të gjente një vend modest në tekstet e shkollës, më shumë si referencë, sesa si pjesë reale e antologjive.Për një periudhë të gjatë, për këtë vepër nuk do të flitej, sikur ajo të mos ekzistonte! Madje, siç shprehej At Zef Pllumi, shtypi dhe media në Shqipëri ende ushqenin diktaturën me qasjet e veta ndaj historisë. Shpesh At Zefi përsëriste faktin se libri i tij në vitin 1995, i sapodalë në qarkullim, do të zhdukej nga libraritë duke u blerë nga segmente të lidhura me ish-Sigurimin famëkeq të Shtetit shqiptar. Synohej që e vërteta e kësaj vepre të pengohej sa të ishte e mundur. Mirëpo një përpjekje e tillë antihistorike do të mundej nga dëshira e lexuesit shqiptar për të vërtetën. Raportin me ndërgjegjen dhe emancipimin demokratik dukej se kishin hyrë në një fazë të re.Do të duhej ribotimi i saj në vitin 2006 nga shtëpia botuese “55” dhe një mendësi e re e krijuar tashmë që do të favorizonte qarkullimin dhe shndërrimin e tij në “Bestseller”, në një nga librat më të kërkuar dhe më të shitur në tregun shqiptar të librit këto 20 viteve të fundit. Madje, shumë lexues mendonin që ajo vepër ishte shkruar pikërisht në vitet 2005-2006, kur në fakt, pjesa e parë e trilogjisë së saj, ishte botuar në vitin 1995, plot 11 vjet më parë.Suksesi i madh që njohu e vazhdon të njohë ky libër qëndron edhe në faktin se lexuesi rizbulon një kundërvënie ndërmjet dy memuaristikave, njëra e turpshme e tjetra dinjitoze. Dinjiteti moral i kësaj vepre dhe i kësaj jete janë gjithashtu një shtysë për studim. Neutraliteti i rrëfimit, gjithashtu.Shqipëria dilte nga përvoja katastrofike e dezintegrimit psiko-nacional sikur të qenkësh “ndërruar” a “zëvendësuar” krejt si popull, prandaj zombizmi stadial gjatë komunizmit do të përbënte një tjetër shtysë për ta marrë në shqyrtim të shumanshëm këtë vepër, e cila, gjithsesi, triumfueshëm, mbetet në thelb, një mësimi i madh etik për lirinë dhe tolerancën.Kemi thënë që është jeta e tij në këto kujtime dhe tashmë garancia e figurës së dëshmitarit mund të bëhet dhe është bërë objekt studimi. At Zef Pllumi shkruan gegërisht, duke u shndërruar me atë që rrëfen dhe me mënyrën se si e rrëfen në të vetmin fill, në të vetmen urë që mban lidhur kujtesën dhe traditën e madhe gege me bashkëkohësinë. “Gega i fundit” në kuptim e madhështisë do ta përkufizojë Sabri Hamiti. Edhe ky realitet gjuhësor e antropologjik në kushtet e një debati të rizgjuar gjatë këtyre viteve të marrëdhënies që gjuha shqipe standarde duhet të ketë me gegërishten, do të përbënte një arsye më shumë e të vlefshme për ta hulumtuar këtë vepër.“Rrno vetëm për me tregue” është vepra kryesore e At Zef Pllumit. Ajo është vepra më e rëndësishme e letërsisë memuaristike shqiptare. Kjo vepër rri krahas kryeveprave botërore të zhanrit. Si vepër memuaristike, objekt studimi prej nesh, “Rrno vetëm për me tregue” përfshin këto karakteristika: bart në vetvete kujtesën sociale të epokave të ndryshme, duke paraqitur një shtresë të zgjeruar të “konstruktit mendor” për filozofinë aplikative të kulturës.Memuaristika e At Zefit është ndërthurur organikisht në një kronotop sociokulturor, duke përmbushur funksionet e kulturës. Ajo është polifonike, duke sugjeruar një dialog shumënivelësh me vetëdijen bashkëkohore. Sasia e madhe e karakteristikave portretizuese dhe analiza e thelluar psikologjike që ajo bën, i lejon kësaj memuaristike të pasqyrojë kohën përmes personalitetit njerëzor dhe statusit të saj social (të memuaristikës).Zgjedhja e materialit jetësor, që sipas Pllumit nuk është më shumë se 20% e ngjarjeve të jetuara, na shpie në koncentrim faktesh, personash, ngjarjesh, idesh të cilat përbëjnë “kuintesencën” e kohës së përshkruar dhe bartin një potencial thelbësor. “Rrno vetëm për me tregue” në thelbin e vet është reprezantuese, çka përbën një mundësi të madhe për të nxjerrë prej saj materialin mendor karakteristikë e gati 50 vjetëve histori. Shërben si një pikë reference për vlerësimin dhe denoncimin e krimeve të komunizmit dhe për plotësimin e dosjes së diktaturës.Kësisoj, kemi arritur logjikisht në përfundimin se gjatë kuptimësimit të mentalitetit të një epoke a një tjetre, të një vendi a një tjetri, të mentalitetit të një grupi njerëzish a një tjetri, Pllumi mbledh dhe paraqet një burim të veçantë autentik, i cili bart në vetvete material thelbësor kulturologjik dhe të cilin, në një trajtë e vëllim të tillë, nuk mund ta ndeshësh në llojet e burimeve të tjera. Pikërisht “Rrno vetëm për me tregue” në optikën e tij përfshin 45 vjet ngjarje të përshkruara në një mënyrë të tillë që krahas shumëçkaje tjetër origjinale, e lejojnë At Zef Pllumin të ketë edhe një moral origjinal të shkrimit.Në këtë libër nuk është ideologjia ajo që e përcakton shkrimin, por fakti. Mundësia më e thjeshtë dhe gjenetikisht parësore e interpretimit të tekstit artistik është kuptimi i tij intuitiv.Receptimi intuitiv i tekstit nga recepienti motivohet me një radhë faktorësh të brendshëm e të jashtëm: Lidhur me interpretimin e përshtatshëm të tekstit nga lexuesi në sferën e normave estetike dhe etike të kohës historike.Lidhur me qëllimet ideo-tematike të folësit (autorit, heroit, rrëfyesit). “Rrno vetëm me tregue” përbën një objekt studimi për letërsinë dhe historinë shqiptare. Ajo është një vepër autentike, misionare, e shkruar me stil mjeshtëror prej shkrimtari të racës, e shkruar pa mllef për një nga periudhat më të rënda të historisë sonë kombëtare. Totalitarizmi shqiptar, tirani, shërbëtorët e tij të zellshëm, njeriu shqiptar, kleri shqiptar i të gjitha besimeve, Kisha Katolike, françeskanët shqiptarë, heronjtë e rezistencës antikomuniste, njeriu i zakonshëm, por edhe veglat e bashkëpunëtorët e një regjimi kriminal si askund tjetër, përkufizohen në këtë vepër. Pjesa tjetër e veprës së At Zef Pllumit janë aktet e tij të shumta e të ndryshme nga këndvështrimi.Gjatë viteve të lirisë At Zef Pllumi është në kontakt të vazhdueshëm me personalitetet më të rëndësishme të botës shqiptare e përtej saj. Moderniteti i traditës i përfaqësuar prej tij komunikonte me modernitetin e bashkëkohësisë, kemi parasysh këtu marrëdhënien e tij të veçantë me Nënë Terezën, Ismail Kadarenë, Aurel Plasarin, Arshi Pipën, Sabri Hamitin e shumë të tjerë, personalitete të letrave dhe të politikës si Van der Linden, Sali Berisha, Edi Rama, Ilir Meta etj. Marrëdhënia e tij me bashkëkohësinë shndërrohet në objekt studimi për ne sepse tek ajo shohim shumë prej ideve të tij për një Shqipëri europiane.Në kontekstin e kësaj marrëdhënieje kemi parë edhe kontaktet e tij të shumta me masmedian dhe na rezulton se ai ishte ndoshta personazhi më i kërkuar prej saj gjatë tranzicionit shqiptar, edhe pse kritik ndaj saj, sepse siç mendon Plasari: “Këta ‘njerëz të mëdhenj’, simbas tij, i dërgon nji populli Zoti. (Këtu nuk ka nevojë për sqarim që ai besonte në Zot). Nëse atë vetë, fratin e ideologjisë së dashurisë përkundrejt dhunës dhe të lirisë përkundrejt tiranisë, e pati sjellë po Zoti, mund të ngurrojmë të themi. Por, edhe pa qenë klerikë, nuk mund të mos pranojmë se do na bëhet ‘dhanti’ një tjetër i tillë.” Mark Marku shkonte më tej veç dy ditë pas shuarjes së Atit, duke thënë: “Jo vetëm pse i kishte njohur të gjithë me radhë që nga Fishta e deri te Harapi, jo vetëm pse kishte qenë nxënës i tyre, jo vetëm pse ishte i mbushur plot me kujtime nga afria me ta. Kishe përshtypjen se Padër Zefi ishte një shumatore e cilësive të tyre më të spikatura. Ishte një ekstrakt i çuditshëm i një shqiptari ku ngërtheheshin tradicionalja me modernen, inteligjenca natyrore me kulturën, aftësia abstraguese me shprehitë praktike, vizionarja me pragmatiken, vokacioni fetar me shpirtin qytetar, karakteri kryengritës etj.”. Për At Zef Pllumin jeta vazhdon, vërtet jeta e pasosun përtej vdekjes është kudo në veprën e tij, e cila e mban gjallë Pllumin në jetë të jetve duke rrëfyer “Shqipninë” e tij nga lartësia e dashurisë për tëKëso kohe 5 vjetë më parë, At Zef Pllumi, sipas besimit të tij katolik, kalonte në jetën e pasosun në mbretërinë e Zotit. Ndërsa në jetën e pasosun të kulturës kishte kaluar sapo u shfaq me librin e tij “Rrno vetëm për me tregue”. Mënyra më e mirë për ta kujtuar Patriarkun, që gjithnjë e më tepër mungon si prani, është duke i lexuar e studiuar veprën duke u identifikuar më kumtin e saj.Rënia e komunizmit në Shqipëri u shoqërua edhe me rënien e natyrshme të një metode letrare të shkrimit, siç ishte realizmi socialist. Përkufizimi për historinë e Shqipërisë, e sidomos për periudhën e komunizmit, filloi të ndryshonte rrënjësisht. I pari që theu këtë tabu ishte zhanri i kujtimeve, i cili u shfaq si një formë e re shkrimi, si antimodel metodik dhe si një informacion i dorës së parë për historinë e tjetërsuar apo ende të panjohur për ne. Nga të gjitha kampet ideologjike janë shkruar libra të shumtë. Shoqëria shqiptare, nëpërmjet kësaj rrëfimtarie, u përball me faktet për masakrat e një regjimi, me tmerret e burgjeve të komunizmit, të kampeve të punës dhe internimit pikërisht me atë element që i ishte fshehur historisë sonë.Disa shkruanin kujtime për të justifikuar veten për atë që kishte ndodhur, veprimet e kryera kanë qenë të rënda. Duke e zhvendosur përgjegjësinë dhe fajin gjithmonë drejt një njeriu të vetëm apo më empirikisht drejt sistemit, duke pohuar “se ashtu ishte koha”, “ai ishte sistemi” shpresonin t’i largoheshin apo mjegullonin sadopak fajësinë. Personalisht mendoj se ka të drejtë Martin Camaj kur në romanin e tij “Rrathë” shkruan “sistemi jena na”, pra sistemin e bëjnë njerëzit të cilët nuk mund dhe nuk duhet së paku t’i shpëtojnë përgjegjësisë morale nëse pretendojmë një higjienë morale minimale.Më parë, kujtime shkruante vetëm diktatori. Tani, falë lirisë, këtë mund ta bëjnë edhe të persekutuarit e tij, por njëkohësisht edhe shërbëtorët e tij. Këto libra kanë një vlerë njohëse: më së shumti shërbejnë për të kuptuar njeriun shqiptar, virtytet dhe cenet e tij nën diktaturë si dhe në liri, ndryshimin e hispostazave nga një sistem te një tjetër, nga një gjendje te një tjetër, krijimin e “njeriut të ri”, rrugën për ta fekonduar atë, mentalitetin dhe trashëgiminë që ai la mbi këtë vend.Në shumë prej këtyre teksteve gjejmë të rrëfyer tmerrin e akteve barbare që një regjim kreu mbi shtetasit e vet, gjejmë zhgënjimin që në epokën e lirisë askush nuk i kërkoi falje askujt për 46 vjet dhunë tiranike të njeriut mbi njeriun, të shqiptarit ndaj shqiptarit. Nga ana tjetër, na shfaqen një sërë librash që e përdorin lirinë për të ngritur kultin e harresës dhe për të përligjur çdo gjë kriminale të atij regjimi! Duket sikur faji nuk ekziston mbi këtë tokë, se të gjithë ishin të dhembshur e të përkushtuar, kryenin vetëm detyrën ndoshta mes rreshtash e qortojnë veten lehtas për pak naivitet që paskëshin besuar në një sistem jo edhe aq të përsosur, që njerëzit e pushkatuar dhe ata të dënuar i kishin ca faje, që jo krejt kot e kaluan jetën, ata dhe familjaret e tyre, në honet e ferrit, por që ka pasur ndonjë ekzagjerim, gabime siç i quajnë….!Shoqëria shqiptare, pas një topitjeje të parë dhe një tendence që t’i shmangej fenomenit po jep shenjat e para të një faze reflektimi. Ajo është në kërkim të të vërtetave historike për të bërë llogaritë me krimet e komunizmit dhe me ndërgjegjen e vet, por kryesisht për të reflektuar mbi ardhmërinë e saj. Në këtë rrugë jo të lehtë, më shumë se kushdo tjetër na vjen në ndihmë At Zef Pllumi me veprën dhe jetën e tij.Vepra e tij “Rrno vetëm për me tregue”, shkruar në dialektin gegë, është kryevepra që mban në titull amanetin e rrëfimit. Dhe vërtet, ai rrëfen në dukje jetën e vet, por më shumë nëpërmjet saj atë të të tjerëve, jetën e shqiptarëve nën diktaturë, rezistencën dhe sakrificat, shndërrimet dhe thyerjet, heroizmin dhe poshtërsinë njerëzore, trimërinë dhe frikën, forcën e besimit përballë ateizmit dhe dhunës së tij, kohezionin kombëtar e kulturor të shqiptarëve përtej besimeve të ndryshme fetare, forcën dhe qëndresën e Kishës Katolike shqiptare përballë persekutimit dhe terrorit më të madh që ajo ka njohur në tërë itinerarin e historisë sonë kombëtare. Kudo e shpërndarë në këto dikotomi gjendet jeta e françeskanit At Zef Pllumi. “Rrno për me tregue” shndërrohet në vepër ku çdo shqiptar gjen të vërtetën e vet sepse ajo është një vepër polifonike.Të qenit françeskan, thelbi i doktrinës së Shën Françeskut “Paqe e mirësi”, e ka ndihmuar ta shmangë urrejtjen, por jo gjykimin për njerëzit që mbesin njerëz pikërisht atëherë kur njeriu shndërrohet në kafshë pune dhe thyhet apo përkulet nga dhuna dhe ligësia. Nëpërmjet kësaj vepre kryesore, por edhe me të tjerat që e pasojnë atë si “Françeskanët e Mëdhaj”, “Ut heri dicebamus”, “Frati i pashallarëve Bushtali”, “Njerëz fisnikë” etj., figura e At Zef Pllumit shndërrohet në atë të një shkrimtari dhe personaliteti specifik në kontekstin social, politik dhe kulturor të Shqipërisë. Dhe jo vetëm kaq! Nxënësi i Fishtës dhe Harapit, i fundmi i françeskanëve të mëdhenj shqiptarë, ai shfaqet në epokën moderne si Hermesi që sjell kumtin e përgjakur të Ferrit, të historisë së Shqipërisë të gati 50 viteve.At Zef Pllumi, më shumë se kushdo tjetër, i dha vlerën që i mungonte zhanrit të kujtimeve, por edhe vlerën e re simbolike personaliteteve që deri aso kohe historia jonë i kishte anatemuar apo deformuar. Ai u bë zëdhënësi i qëndresës dhe i rezistencës ndaj tiranisë, por edhe shpjeguesi racional i pasojave që ajo la mbi individin dhe shoqërinë, mbi traditën, të tashmen dhe të ardhmen. Zëri i tij ishte tredimensional, i mjaftueshëm për të grishur çdo studiues të letërsisë, të historisë, e të antropologjisë, për ta parë jetën dhe veprën e tij si një rast studimi.Për një sërë rrethanash, vepra e At Zef Pllumit njohu pengesa të mëdha për të arritur te lexuesi shqiptar. Së pari, shoqëria shqiptare nuk dukej e përgatitur për të dëgjuar rrëfimin për tmerret e komunizmit. Pjesëmarrëse në krim, ajo përpiqej t’i shmangej kësaj të vërtete të hidhur duke favorizuar një vërshim të madh të kujtimeve recidiviste të funksionarëve të diktaturës që romanizojnë të shkuarën komuniste duke mos gjetur kurajë për të pranuar fajet apo kërkuar falje publike.Së dyti, institucionet arsimore dhe kulturore në vend si dhe masmedia vazhdonin, ndonëse në demokraci, të silleshin sipas klisheve të trashëguara nga e kaluara komuniste duke u treguar refraktare ndaj produkteve intelektuale dhe kulturore që vinin nga shtresa e të persekutuarve politikë në përgjithësi e të produkteve françeskane në veçanti.Do të duhej një përpjekje e madhe – më shumë se sa institucionale do të thosha personale, e disa intelektualëve të rinj vullnetmirë, që kjo letërsi të gjente një vend modest në tekstet e shkollës, më shumë si referencë, sesa si pjesë reale e antologjive.Për një periudhë të gjatë, për këtë vepër nuk do të flitej, sikur ajo të mos ekzistonte! Madje, siç shprehej At Zef Pllumi, shtypi dhe media në Shqipëri ende ushqenin diktaturën me qasjet e veta ndaj historisë. Shpesh At Zefi përsëriste faktin se libri i tij në vitin 1995, i sapodalë në qarkullim, do të zhdukej nga libraritë duke u blerë nga segmente të lidhura me ish-Sigurimin famëkeq të Shtetit shqiptar. Synohej që e vërteta e kësaj vepre të pengohej sa të ishte e mundur. Mirëpo një përpjekje e tillë antihistorike do të mundej nga dëshira e lexuesit shqiptar për të vërtetën. Raportin me ndërgjegjen dhe emancipimin demokratik dukej se kishin hyrë në një fazë të re.Do të duhej ribotimi i saj në vitin 2006 nga shtëpia botuese “55” dhe një mendësi e re e krijuar tashmë që do të favorizonte qarkullimin dhe shndërrimin e tij në “Bestseller”, në një nga librat më të kërkuar dhe më të shitur në tregun shqiptar të librit këto 20 viteve të fundit. Madje, shumë lexues mendonin që ajo vepër ishte shkruar pikërisht në vitet 2005-2006, kur në fakt, pjesa e parë e trilogjisë së saj, ishte botuar në vitin 1995, plot 11 vjet më parë.Suksesi i madh që njohu e vazhdon të njohë ky libër qëndron edhe në faktin se lexuesi rizbulon një kundërvënie ndërmjet dy memuaristikave, njëra e turpshme e tjetra dinjitoze. Dinjiteti moral i kësaj vepre dhe i kësaj jete janë gjithashtu një shtysë për studim. Neutraliteti i rrëfimit, gjithashtu.Shqipëria dilte nga përvoja katastrofike e dezintegrimit psiko-nacional sikur të qenkësh “ndërruar” a “zëvendësuar” krejt si popull, prandaj zombizmi stadial gjatë komunizmit do të përbënte një tjetër shtysë për ta marrë në shqyrtim të shumanshëm këtë vepër, e cila, gjithsesi, triumfueshëm, mbetet në thelb, një mësimi i madh etik për lirinë dhe tolerancën.Kemi thënë që është jeta e tij në këto kujtime dhe tashmë garancia e figurës së dëshmitarit mund të bëhet dhe është bërë objekt studimi. At Zef Pllumi shkruan gegërisht, duke u shndërruar me atë që rrëfen dhe me mënyrën se si e rrëfen në të vetmin fill, në të vetmen urë që mban lidhur kujtesën dhe traditën e madhe gege me bashkëkohësinë. “Gega i fundit” në kuptim e madhështisë do ta përkufizojë Sabri Hamiti. Edhe ky realitet gjuhësor e antropologjik në kushtet e një debati të rizgjuar gjatë këtyre viteve të marrëdhënies që gjuha shqipe standarde duhet të ketë me gegërishten, do të përbënte një arsye më shumë e të vlefshme për ta hulumtuar këtë vepër.“Rrno vetëm për me tregue” është vepra kryesore e At Zef Pllumit. Ajo është vepra më e rëndësishme e letërsisë memuaristike shqiptare. Kjo vepër rri krahas kryeveprave botërore të zhanrit. Si vepër memuaristike, objekt studimi prej nesh, “Rrno vetëm për me tregue” përfshin këto karakteristika: bart në vetvete kujtesën sociale të epokave të ndryshme, duke paraqitur një shtresë të zgjeruar të “konstruktit mendor” për filozofinë aplikative të kulturës.Memuaristika e At Zefit është ndërthurur organikisht në një kronotop sociokulturor, duke përmbushur funksionet e kulturës. Ajo është polifonike, duke sugjeruar një dialog shumënivelësh me vetëdijen bashkëkohore. Sasia e madhe e karakteristikave portretizuese dhe analiza e thelluar psikologjike që ajo bën, i lejon kësaj memuaristike të pasqyrojë kohën përmes personalitetit njerëzor dhe statusit të saj social (të memuaristikës).Zgjedhja e materialit jetësor, që sipas Pllumit nuk është më shumë se 20% e ngjarjeve të jetuara, na shpie në koncentrim faktesh, personash, ngjarjesh, idesh të cilat përbëjnë “kuintesencën” e kohës së përshkruar dhe bartin një potencial thelbësor. “Rrno vetëm për me tregue” në thelbin e vet është reprezantuese, çka përbën një mundësi të madhe për të nxjerrë prej saj materialin mendor karakteristikë e gati 50 vjetëve histori. Shërben si një pikë reference për vlerësimin dhe denoncimin e krimeve të komunizmit dhe për plotësimin e dosjes së diktaturës.Kësisoj, kemi arritur logjikisht në përfundimin se gjatë kuptimësimit të mentalitetit të një epoke a një tjetre, të një vendi a një tjetri, të mentalitetit të një grupi njerëzish a një tjetri, Pllumi mbledh dhe paraqet një burim të veçantë autentik, i cili bart në vetvete material thelbësor kulturologjik dhe të cilin, në një trajtë e vëllim të tillë, nuk mund ta ndeshësh në llojet e burimeve të tjera. Pikërisht “Rrno vetëm për me tregue” në optikën e tij përfshin 45 vjet ngjarje të përshkruara në një mënyrë të tillë që krahas shumëçkaje tjetër origjinale, e lejojnë At Zef Pllumin të ketë edhe një moral origjinal të shkrimit.Në këtë libër nuk është ideologjia ajo që e përcakton shkrimin, por fakti. Mundësia më e thjeshtë dhe gjenetikisht parësore e interpretimit të tekstit artistik është kuptimi i tij intuitiv.Receptimi intuitiv i tekstit nga recepienti motivohet me një radhë faktorësh të brendshëm e të jashtëm: Lidhur me interpretimin e përshtatshëm të tekstit nga lexuesi në sferën e normave estetike dhe etike të kohës historike.Lidhur me qëllimet ideo-tematike të folësit (autorit, heroit, rrëfyesit). “Rrno vetëm me tregue” përbën një objekt studimi për letërsinë dhe historinë shqiptare. Ajo është një vepër autentike, misionare, e shkruar me stil mjeshtëror prej shkrimtari të racës, e shkruar pa mllef për një nga periudhat më të rënda të historisë sonë kombëtare. Totalitarizmi shqiptar, tirani, shërbëtorët e tij të zellshëm, njeriu shqiptar, kleri shqiptar i të gjitha besimeve, Kisha Katolike, françeskanët shqiptarë, heronjtë e rezistencës antikomuniste, njeriu i zakonshëm, por edhe veglat e bashkëpunëtorët e një regjimi kriminal si askund tjetër, përkufizohen në këtë vepër. Pjesa tjetër e veprës së At Zef Pllumit janë aktet e tij të shumta e të ndryshme nga këndvështrimi.Gjatë viteve të lirisë At Zef Pllumi është në kontakt të vazhdueshëm me personalitetet më të rëndësishme të botës shqiptare e përtej saj. Moderniteti i traditës i përfaqësuar prej tij komunikonte me modernitetin e bashkëkohësisë, kemi parasysh këtu marrëdhënien e tij të veçantë me Nënë Terezën, Ismail Kadarenë, Aurel Plasarin, Arshi Pipën, Sabri Hamitin e shumë të tjerë, personalitete të letrave dhe të politikës si Van der Linden, Sali Berisha, Edi Rama, Ilir Meta etj. Marrëdhënia e tij me bashkëkohësinë shndërrohet në objekt studimi për ne sepse tek ajo shohim shumë prej ideve të tij për një Shqipëri europiane.Në kontekstin e kësaj marrëdhënieje kemi parë edhe kontaktet e tij të shumta me masmedian dhe na rezulton se ai ishte ndoshta personazhi më i kërkuar prej saj gjatë tranzicionit shqiptar, edhe pse kritik ndaj saj, sepse siç mendon Plasari: “Këta ‘njerëz të mëdhenj’, simbas tij, i dërgon nji populli Zoti. (Këtu nuk ka nevojë për sqarim që ai besonte në Zot). Nëse atë vetë, fratin e ideologjisë së dashurisë përkundrejt dhunës dhe të lirisë përkundrejt tiranisë, e pati sjellë po Zoti, mund të ngurrojmë të themi. Por, edhe pa qenë klerikë, nuk mund të mos pranojmë se do na bëhet ‘dhanti’ një tjetër i tillë.” Mark Marku shkonte më tej veç dy ditë pas shuarjes së Atit, duke thënë: “Jo vetëm pse i kishte njohur të gjithë me radhë që nga Fishta e deri te Harapi, jo vetëm pse kishte qenë nxënës i tyre, jo vetëm pse ishte i mbushur plot me kujtime nga afria me ta. Kishe përshtypjen se Padër Zefi ishte një shumatore e cilësive të tyre më të spikatura. Ishte një ekstrakt i çuditshëm i një shqiptari ku ngërtheheshin tradicionalja me modernen, inteligjenca natyrore me kulturën, aftësia abstraguese me shprehitë praktike, vizionarja me pragmatiken, vokacioni fetar me shpirtin qytetar, karakteri kryengritës etj.”. Për At Zef Pllumin jeta vazhdon, vërtet jeta e pasosun përtej vdekjes është kudo në veprën e tij, e cila e mban gjallë Pllumin në jetë të jetve duke rrëfyer “Shqipninë” e tij nga lartësia e dashurisë për të.

Heroi kulturor Gjergj Fishta përkrah Heroit Kombëtar Gjergj Kastrioti – Sprova e Sabri Hamitit

by

Nga Agron Gjekmarkaj

Qëkur jemi njohur me his torinë e vërtetë të Kosovës dhe paradigmën kulturore të saj, e shndërruar në paradigmë nacionale e politike, s’e paskemi aq të vështirë për të kuptuar pse “Françeskanët e mëdhenj shqiptarë”, burra të besës e qëndresës, autorë e autoritete, identitarë e misionarë kuptohen kaq mirë, lexohen me kaq dashuri, ripropozohen si “monumente të letërsisë shqipe” pikërisht nga Prishtina, nga elitat e saj, për mbarë botën shqiptare.Një ide e kemi pse atje e po e themi menjëherë: shoqëria dhe intelektualët e Kosovës nuk janë korruptuar asnjëherë moralisht sa ata të Shqipërisë dhe të Tiranes në bashkëpunim me regjimin komunist. Shumë prej tyre s’u bënë laracë e levantinë, të konvertuar e shërbëtorë.Nuk kanë kënduar kinemave teksa shkrimtarët dënoheshin me vdekje e burg, nuk e kanë ndarë letërsinë në “reaksionare” e “përparimtare”, nuk harxhuan tonelata boje e letre me i quajt tradhtarë, nuk u sollën si tinëzarë e me skuthëri në epokën e lirisë ndaj tyre.Ata, përkundrazi, botonin e qëmtonin hapur e fshehurazi të ndaluarit, nuk u bënë bashkëpunëtorë në krim, por e sfiduan atë me rrotativat e shtëpisë botuese “Rilindja”.Rezistenca e tyre për liri e pavarësi është ushqyer pa ndërprerje nga gurra ideologjike e rezistencës parakombëtare e kombëtare. Për specifikat e veprës së tij epike e jo vetëm, Fishta duket të ketë qenë më frymëzuesi për ta.Gjergj Fishta mbetet asaj dite e sot shqiptari i patejkaluar në fuqinë e tij mendore për t’u përballur me shovinizmin serb në plan kulturor e historik. Atë që Fishta paralajmëroi si mundësi përsëritjeje duke gjykuar kohën e tij, kosovarët e patën si provë, ndaj ai u përjetua si dëshmitar e model.Shkrimtari, studiuesi, profesori e akademiku, ai që jemi mësuar ta shohim si “homo meditans, poeticus e militans”, i alternuar në këto pozicione sipas ndërgjegjes së tij intelektuale dhe britmave të Kosovës për liri e shtetformim ndër epoka, Sabri Hamiti na e pohon këtë: “Për shqiptarët veriakë si unë, Fishta është diçka më shumë se një poet; ai është një pikë e fortë identifikimi me një gjuhë me hapësirë enciklopedike e brezit të shkuar, me një karakter të papërkuljes e kryengritës, më në fund si pikë mbështetjeje, reflektimi e identifikimi me Shkodrën, kryeqytetin e moçëm kulturor të shqiptarëve”. Fjala e tij (S. Hamitit) është peng i mjaf tueshëm sigurie.Në kartën e tij të identitetit janë shënuar ngjarjet më të mëdha të kulturës dhe lirisë së Kosovës. Me gjykimin e drejtpërdrejtë, të cilin s’e përdredh kurrë përtej buzëvarjeve që shkakton “duke e riparë dramën letrare të Fishtës si interpret të shpirtit shqiptar, në shkalloren dramatike e absurde të kulturës shqiptare” ndërton sprovën e guximshme bazuar mbi dijet e veta të shumta, në udhëtimin uliksian në të gjitha caqet e albanizmave, në krejt trajektoren kulturore e historike të kombit shqiptar, atë të vendosjes së Gjergj Fishtës si hero kulturor për krah Gjergj Kastriotit, Hero Kombëtar.Me një libër të ri, fryt i një pune mbi tridhjetëvjeçare, botim i së përkohshmes “Hylli i Dritës”, me titull të skalitur në një emër të vetëm “At Gjergj Fishta”, Sabri Hamiti emancipon mentalitetin tonë e ngre “rrasat e varrit”, produkt gjykimesh ideologjike e krahinore. Sabri Hamiti ka trajtuar në tekstin e tij çdo vepër, gjini e sjellje të Fishtës në vektorin mes së përkohshmes dhe së përjetshmes, duke gjetur nëpërmjet kësaj analize prijësin shpirtëror e kulturor të një kombi që kërkon kufij e vetëdije për t’i mbrojtur, që kur gjen shtetin s’i ka gati nënshtetasit, që ka gjuhën, por ende shkrimin e kodifikuar, që dakordëson alfabetin, por nuk di të prezantojë kulturën e vet.Si askush tjetër ka përcaktuar se çfarë është “vepra më e mirë e një autori, e cila përqendron thelbin e veprave të tjera letrare të tij, vepra që përfaqëson llojin letrar brenda një epoke apo një letërsie, vepra që bëhet përfaqësuese e një epoke letrare, vepra me një përkryerje strukturore; në nivel të temës, të shprehjes, të domethënies, madje të moralitetit, vepra që u qëndron epokave të një letërsie, vepra që bëhet e krahasueshme me kryevepra të letërsive të tjera përgjithësisht, apo të një qarku kulturor e letrar”.Sabri Hamiti e përkufizon “kryeveprën letrare si nocion të pakapërcyeshëm, jo vetëm në vlerësimet individuale të letërsisë, por veçanërisht në lojën e kodifikimit kombëtar e përtejkombëtar të saj, duke nominuar një vlerë, e cila bëhet masë e vlerësimit, kategorizimit dhe e sistematizimit të letërsisë”.Kjo është “Lahuta e Malcisë”, si shtyllë qendrore e letërsisë shqiptare. Për t’u ngjitur në këto përfundime, rruga kalon nga “historia e autorit”, “amëza e ligjërimit”, “heroika”, “heroina Tringa”, “Kryevepra/heroi” e shumë të tjera kapërcyelle nga ku shihen heronjtë e epopesë, malësori Gjetë Gega si njësi bazë e saj, si amzë e rezistencës kombëtare. Po kaq lirika, dramatika, tragjedia, satira rimerren nga dora e mjeshtrit të studimit, duke zbuluar qëllimin sepse “klasikët nacionalë lexohen në kohë të vështira.Kohët përsëriten, i ngjajnë njëra-tjetrës, pa marrë parasysh rrethanat, edhe klasikët në veprat e veta shfaqin veti themelore të nacionit, situata karakterizuese që nuk i takojnë vetëm një kohë. Idetë themelore të tyre riprovohen në vazhdimësi, qofshin ato lavde apo kritikë për kombin”. “At Gjergj Fishta” i Sabri Hamitit është një libër eshtor, i vështirë për ta prezantuar, tekanjoz e nopran në sqimën e tij.Por më shumë se për të bërë këtë, tentuam të merrnim kënaqësinë e të qenit lajmës. E nisëm fillimin me një krahasim, të cilin nuk e shtjelluam: pse Hamiti vë për krah Heroit Kombëtar Kastrioti, atë të heroit kulturor Fishta?E bëmë deri-diku me qëllim, të pasigurt nëse do t’ia dilnim si autori për ta thënë me pak fjalë atë që ai ka bërë me një libër, por edhe për t’i dhënë mundësinë lexuesit që atë kënaqësi e surprizë ta kërkojë e gjejë vetë në këtë 80-vjetor të vdekjes së Poetit Kombëtar. Jo vetëm këtë, por edhe zbërthimin e tezës se kush “mohon Fishtën mohon Shqipërinë” aty e ka, madje edhe sekretin e përzgjedhjes si subjekt veprash të kryera si kjo të “mësuesit” Fishta apo të “nxënësit” At Zef Pllumi.Katolikët duhet t’i jenë mirënjohës Sabri Hamitit, i cili nuk la askund njolla përmbi zhgunat e “etërve të kishës” nga Pjetër Bogdani te Fishta e Pllumi që bastardët dhe kasnecët, të cilët për “erz kanë barkun” hollën e vijojnë ta bëjnë, por shumë më tepër se ata e shumë më të tepërt në numër brezat e nesërm të lexuesve të paindoktrinuar nga batakçillëku i dogmave dhe nga dogmat e batakçinjve të mejhaneve e akçihaneve shqiptare. Ky libër është një falënderim i përshpirtshëm, që Kosova i bën Padër Gjergjit me zërin më të spikatur të bashkëkohësisë së saj, të Sabri Hamitit.