By Jacqueline Kapaj-Vieira/

The Albanian American Educational Association (AAEA) proudly hosted seven members of Fili Meridiani, an Arbëreshe traditional folklore group from Italy at SUNY- Westchester Community College in Valhalla NY, on October 30th for a presentation celebrating the rich history and culture of Albanians in Italy. This event highlighted the legacy of Albanian settlers who have maintained their traditional language, customs, music, dance, and attire for over 500 years.

“Bringing Fili Meridiani to our community was a unique opportunity to celebrate our shared heritage,” said Jacqueline Kapaj-Vieira, President of at AAEA. “Their presentation not only honors the historical journey of the Arbëreshe but also reinforces the importance of preserving cultural identity across generations.” This diaspora plays a crucial role in preserving and promoting Albanian culture, language, and traditions. Professor Lucrezia Lindia, host and AAEA Vice President, stated “Through initiatives like educational programs, cultural festivals, and through the arts, members of the Albanian diaspora continue to celebrate their heritage, ensuring that the rich traditions of Albania thrive for future generations”.

This event fostered a deeper understanding of the Arbëreshe’s contributions to Italian culture while also emphasizing the importance of cultural preservation in today’s world. Many attending the presentation expressed a newfound appreciation for the richness of traditions that unite the Albanian diaspora.

Fili Meridiani’s performance was a testament to the enduring spirit of the Arbëreshe people, embodying the strength of cultural heritage in the face of time and change.

On November 14th, at the Bronxville Public Library in Bronxville New York, AAEA will be hosting a book release based on the book, The Arbëreshe Women Yesterday, Today Tomorrow….between sacred and profane, that will include the Vorea Association, an international group of speakers who will provide an exhibition of Arbëreshe traditions, artifacts, music and cuisine. For more information about this event and future events or to learn more about AAEA’s mission to promote and celebrate education, and Albanian culture, please visit them on the web: albanianamericaneducators.org or friend them on Facebook, Instagram and LinkedIn.

About AAEA – The Albanian American Educational Association (AAEA) is dedicated to fostering a network of educators who promote lifelong learning.

Tri vepra shkencore me vlerë për komunitetin dhe studiuesit shqiptarë në Amerikë iu shtuan Bibliotekës Shkencore të Federatës Vatra. Aktivisti i shquar i komunitetit shqiptar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, studiuesi Prof. Elez Osmani dorëzoi te Vatra botimet: “Education in municipality of Gjakova 1990-2000”, “Historiani përballë ngjarjeve të mëdha të kohës – Beqir Krasniqi – Bajraktari, Jeta dhe veprimtaria”, “Vasil Gërmenji, një jetë në shërbim të çështjes shqiptare”. Këto botime të fushës së historisë dhe edukimit nxjerrin në pah figura të ndritura kombëtare dhe hapin shtigje të reja për hulumtime dhe kërkime serioze shkencore ku mërgata e Amerikës është një pasuri e jashtëzakonshme kombëtare e komunitare. I shoqëruar nga Burim Bajraktari, studiuesi Elez Osmani i bën një tjetër shërbim intelektual Vatrës dhe komunitetit shqiptar duke dhuruar botime me vlerë për historinë, letërsinë e mërgatën shqiptare në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

Kosta Nake/

Ky vëllim i është rezervuar tërësisht publicistikës së Fishtës, gazetat dhe revistat janë foltoret nga ku përçohet lajmi, kronika dhe analiza e dukurive. Fishta përdor fjalët “fletore” për gazetat dhe “e përkohshme” për revistat, “Hylli i Dritës” është një prej tyre, numri i parë i saj doli në vitin 1913 dhe Fishta duket të ketë qenë kontributori kryesor dhe më cilësori jo vetëm te kjo revistë por edhe në rrafshin kombëtar. Këtë e dëshmon fakti se ai ka shpalosur programin e saj “Përlimi i së përkohshmes” (f.7)
Fillon me një trajtimin teologjik-filozofik të njeriut dhe kuptimit të tij për jetën duke nënvizuar tri detyra të tij ndaj Zotit, vetes dhe shokut. Kushti i parë që duhet përmbushur në këtë raport është dija që sigurohet brenda një rrethi të caktuar shoqëror që quhet “gjindje” dhe e lidhur me një truall të caktuar që quhet “atdhe”. Është detyrë e prindërve që t’i pajisin pjellat e tyre me dije, por, kur kjo mundësi kufizohet për arsye të ndryshme, ka dy shtigje të tjera për mësim: kisha dhe shkolla. Përvoja e njerëzimit stampohet në libra, prandaj shtypshkronja u bë vegla e parë e përparimit. Gazetat e revistat u bënë vegla të përhapjes së qytetërimit. “Hylli i Dritës” “ka me u mundue me ia çelë sytë popullit me këshilla e dije… do të përkujdeset me ngjallë shpresën ndër zemra të shqiptarëve se… ditë ma të mira kanë me iu reshë Shqipnisë.” (f.13-14)

Mjaft interesant është fakti se ka patur fërkime mes botuesve dhe gazetarëve të ndryshëm, gjë që nuk vihet re me botuesit e mediave të shkruara të ditëve tona ngaqë po i predominon debati partiak konfliktual. E para fillon me të përkohshmen “Zgjimi” që filloi të botohej në Korçë në vitin 1914 nën drejtimin e Thodhor G. Kottit. Në nr.3 të saj kishte një shkrim për racën e njeriut. Informacioni ishte i pasaktë me deklarimin se raca njerëzore ka mbi 500 mijë vjet mbi tokë dhe Fishta ironizon duke përdorur shprehjen “artikulli i “Zgjimit” ia ka pre kërthizën të parit njeri.” (f.87) Ironia vazhdon edhe me përcaktimin e gorillave, shimpanzeve dhe gibonëve si paraardhës të njeriut dhe me detajin e dhëmbëve si të qenit.
Shtysa e dytë për debat është një artikull i “Diellit” të Bostonit “Fetë në Shqipëri” të botuar në nr.293, 10 mars 1914 ku kishte insinuata që mbretëria shqiptare të linte pas dore punën e fesë dhe mësynte katolikët e Shkodrës, posaçërisht gazetën “Hylli i Dritës.” Autori i artikullit donte një Shqipëri liberale, pa fe dhe sipas tij Shqipëria gjatë Luftës Ballkanike humbui gjysmën e trojeve të veta “për qejf të krishtërimit dhe të muhamedizmit”. Mandej autori e akuzonte “Hyllin e Dritës” si vegël fetare e Vatikanit të Romës dhe përmendte nominalisht edhe at Gjergj Fishtën.

Fishta e pranon se revista është fetare, se është ndërtuar mbi parimet e fesë katolike, por kjo është tregues i dijes dhe i kombësisë. Akuza vazhdon me deklarimin se pas maskës fetare predikohet patriotizmi i shoqëruar me fenë. Fishta i përgjigjet se nuk ka kurrfarë maske po një princip që e kanë patur edhe filozofët e mëdhenj dhe citon Platonin, Tit Livin, Njutonin, Rusonë, Senekën dhe dijetarë të kishës katolike për Zotin dhe rolin e fesë. Së fundi artikullshkruesi i “Diellit” i shikon priftërinjtë e Shkodrës si pengesë për bashkimin kombëtar dhe Fisha tregon për rrethimin e Shkodrës qëndresën e ndihmesë pa dallim feje. Përgjigja mbaron me shprehjen ironike se akuzuesi “nuk ka mjekër për Qabe.”
Gazeta “Bashkimi” nr.25 të vitit 1924 dhe gazeta “Dajti” nr.53 iu kundërvunë revistës “Hylli i Dritës” në pikëpamje të arsimit duke kërkuar shkolla afetare. Françeskanët ishin për lirinë e mësimit që presupozon edhe shkollat private dhe Fishta argumenton lirinë e mësimit si një tagër i paprishshëm natyre, një tagër publik natyre. Fëmijët janë të prindërve, prandaj për mbajtjen e edukimit mbi ta qëndron vetë Zoti që i bëri prindër. Laicizmi nuk njeh tolerancë. Kundër një blasfemie të fletores “Bashkimi”shkroi Fishta kur në një shkrim të saj kishte vënë shenjën e barazimit mes një të burgosuri dhe Jezu Krishtit. Fishta bën një pasqyrë të religjionit që para Krishtit e deri në ditët tona.

Në gazetën “Besa” më 4 nëntor 1932 ministri Hilë Mosi sulmonte revistën “Hylli i Dritës” dhe shkrimtarët e saj, pasi pati sulmuar vite më parë klerin katolik dhe Urdhërin Françeskan. “Hylli i Dritës” pati shkruar se në Shqipëri timoni i jetës nuk ishte zotësia morale e dituria, por rrena, batakçillëku, dredhitë, akraballëku. Ministri kalon në kundërsulm duke pretenduar se këto kritika cënojnë nderin dhe prestigjin kombëtar. Ai e quante meshtarin Fishta pesimist dhe e këshillonte pronarin ta përjashtonte nga urdhëri françeskan. Ministri mburrej me 25 vjet veprimtari patriotike, madje pati luftuar dhe me pushkë dhe kalon në fyerje duke i quajtur hipokritë shkrimtarët e “Hyllit të Dritës.”

Në shtator 1935 Zalvi botoi në revistën “Leka” një artikull për lirikën heroike shqiptare ku shprehej se ato ishin shkruar me varg dhjetërrokësh duke i bërë iso serbit Elezoviç. Kurse tetërrokëshin e quante të përshtatshëm për këngët gaztore dhe satirike. Ai përmend edhe “Lahutën e Malësisë” të shkruar me tetërrokësh dhe nuk ua rekomandonte të rinjve. Fishta i përgjgijet se popuj të ndryshëm i ndërtojnë këngët heroike me vargje të ndryshëm dhe këtë duhet ta pasqyrojnë edhe shkrimtarët e çdo kombi. Kështu ka bërë Budi, Variboba, Naimi. Nga letërsia botërore me tetërrokësha kanë shkruar Kalderoni, epopeja e gjermanëve, etj.
Përkundër rasteve të mësimpërme, ka edhe qëndrime dashamirëse, siç ndodhe me të përkohshmen “Përparimi”, e cila doli në vitin 1914 në Shkodër nga shtypshkronja e Zonjës së Papërlyeme. Fishta shpreson se “ka me u dhanë shkas të fortë ndiesive fetare e kombëtare në Shqipni.” (f.121) Kusht për një ecuri të mbarë të saj janë programi i mirë dhe shkrimtarët me vlerë. Me këtë rast Fishta veçon artikullin “Begatitë e Shqipnisë” dhe thekson qëllimin e naltueshëm “me ia çelë sytë popullit.

Rasti tjetër miqësor është kur Fishta merr në mbrojtje një frat të Dukagjinit i cili pati shkruar në gazetën “Ora e Maleve” në vitin 1924 një shkrim kritik për qeverinë pas vrasjes pa gjyq të shtatë kaçakëve në Qafën e Milisë. Një shërbëtor i qeverisë i kundërpërgjigjet në gazetën “Ku vemi?” duke bërtitur e “qëlluar me shqelma” kundër gjithë franëve shqiptarë, duke vënë shenjën e barazimit mes feudalit myzeqar – dembel, sarahosh e kumarxhi dhe klerit të shkolluar. Fishta i përgjigjet sulmit me një sarkazmë dërrmuese duke e quajtur llapazan injorant, maskarallon.
*
Një vend të rëndësishëm në publicistikën e Fishtës zë promivimi i botimeve të reja me vlera kombëtare ose kritika e argumentuar ndaj autorëve mburracakë e të pavlerë. Revista jep lajmin e botimit të vëllimit të parë “Visari Komtar” me këngë popullore të Viçenc Prenushit. Thënien e njohur: “Më thuaj me kë rri,të të them se cili je”, Fishta e ka transformuar: “Më kallëzo se ç’libra këndon e të të kallëzoj se kush je.” (f.22) Duke përmendur marrëdhënien e ftohtë të shqiptarëve të kohës me librin, Fishta vlerëson këtë botim si “një shërbim të madh” për kombin e vet, një dokument me rëndësi të madhe për historinë. Sepse një komb që s’ka histori, shkatërrohet e humb si kripa në ujë. Informacioni shoqërohet me përmbajtjen e librit: ligjëratën hyrëse ku me shumë mjeshtëri flitet mbi bukurinë e poezisë sonë popullore dhe tri grupimet e këngëve. Pastaj vjen kritika e parë: Të kishte shpjegime më të shpeshta e më të plota.
Revista i bën jehonë botimit në Bukuresht të librit me vjersha “Ëndrra e lotë” të Asdrenit në dhjetor 1912 dhe shoqërohet me vlerësime të larta sepse ka shtuar pasurinë e letërsisë shqipe, “fillim e mbarim këtij libri ndihet një fllad i ambël njomësie e hijeshie fort të kandshme”, “vegojnë mendime të naltueshme, të shprehuna me një gjuhë të pastër e të hijshme”, “ky libër shfaq ma së miri çka të hijshëm në vetvete dialekti i Toskënisë.” (f.155)

Fishta merr shtysë nga ky botim për të shprehur qasjen e vet për gjuhën letrare: “Për me u përba gjuha letrare nuk asht nevoja me krijue një gjuhë të re: lypet vetëm me njoftë gjuhën e me i ditë rregullat e saj, e masandej koha e dija e estetika kanë me gjykue se cili dialekt do zgjedhë për gjuhë letrare në Shqipni.” (f.155)
Dr. Gjergj Pekëmezi, konsull i Shqipërisë, përktheu dhe ribotoi me shkronja shqipe në Vienë në vitin 1924 “Bletën Shqiptare” të Thimi Mitkos. “I ndritshmi Dr. Gjergj Pekëmezi ka merita sepse shton një dokument të ri për historinë e popullit shqiptar, zgjeron gurrën e gjallë të gjuhës sonë amtare.” Libri ka interes nga pikëpamja gjuhësore dhe foklorike. Duke i thënë tri herë “të lumtë!” Fishta u paraprin vlerësimeve për botuesin: “Po të kishin ba të gjithë shqiptarët në dhe të huej, aq sa ka ba zotnia e tij,… sot do të kishte vepra me mjaft randësi sa me qenë citue prej dijetarëve dhe filologëve ma të përmendun të Europës.”

Kritika e parë letrare është për “Valët e Vijosës”, një libër me vjersha i Nafiz O. Mamaqit, i vetëquajtur “këngëtori kombëtar”, i cili u botua në shtypshkronjën “Tirana” në vitin 1923, me përkushtrim për kryeministrin e atëhershëm Ahmet Zogu dhe pretendonte ta stërviste djelmërinë shqiptare me ndjenja nacionale. Fishta gjeti te kënga e parë e librit jo një këngë popullore, siç pretendonte autori, por “një kanga erotike… kangë palavi, e poshtër ku lëvdohet pederastia pa pikë turpi. Një këngë tjetër emërtohet nga autori si antike, kurse Fishta e quan po aq të poshtër sa e mëparshmja dhe arrin në përfundimin se botime të tilla e poshtërojnë jo vetëm kombin shqiptar por mbarë njerëzimin. Analiza vazhdon gjerësisht duke u ngritur kundër pseudoprofesorët e pseudodoktorët analfabetë. “Me ditë me mbajtë penën në dorë, nuk do me thanë me qenë i zoti me shkrue libra, vjersha, artikuj e revista të hijshme e të dobishme.” (f.307) Fishta e përfundon kritikën me kërkesën për Ministrinë e Arsimit që vepra të tilla mos jepen si tekste për shkollat sepse kombi s’mabhet në këmbë pamoral të shëndoshë.

Në vitin 1924 Xhevat Korça botoi një broshurë të titulluar “Tri pyetje nga jeta e Skënderbeut” që e vetëquajti “vepër shkencore” dhe bëri deklarimin bombastik “franët e Shqipërisë në 600 vjet nuk kanë botuar asnjë libër historik që të mund të përkrahet me librin tim.” Fishta shkruan me ironi se e përpiu prej dëshirës së madhe që do të shihte të parën vepër shkencore shqipe. Nga biseda me një mikun e vet në Tiranë Fishta mësoi se Xhevati nuk ishte autori i veprës shkencore por një përkthyes i saj prej një profesori të Universitetit të Vienës me teori dhe teza të Konstantin Jereçekut e Nikolla Jorgës. Përveç kësaj Fishta gjen një gabim trashanik që në faqen e parë të broshurës kur Dr.Xhevat Korça autorësinë ia jep vetes në veten e tretë dhe kushtimin ia bën gruas së vet në vetën e parë, gabim që nuk i falet një nxënësi të shkollës fillore dhe jo një doktori filozofie.

Horizonti kulturor i Fishtës kapërcente kufijtë kombëtarë të letërsisë. Luigj Naraçi dhe Karl Gurakuqi përkthyen në shqip dhe botuan në Shkodër nga shtypshkronja “Nikaj” dramën “Genovefa” në vitin 1921. Përveç përgëzimit të autorëve për punën e bërë Fishta evidenton “ndjesi të ëmbla e delikate, gjuhë të pastër e stil të rrjedhshëm, të përkuem me landë që e hijeshojnë fund e majë këtë vepër të vlershme”, “drama është fort e gjallë e plot veprim, karakteret janë mjaft të spikatuna…” (f.155)

Me rastin e 100-vjetorit të Volfang Gëtes Fishta shkruan për krijuesin gjenial dhe veprën e tij “Fausti” duke e karakerizuar si tipin estetik më të përkryer në letërsinë moderne. Për të gjykuar një vepër Fishta mendonte se duhet të njohësh edhe biografinë e autorit. Gëte ishte i pafe, pa atdhe, pa bashkëqytetës, ai s’ka derdhur një pikë lot, s’ka ngushëlluar asnjë zemër. Edhe Fausti ishte i pa Zot, i pashpirt, i pamoral, i pafrikë, i pazemër, ortak me një Mefistofel, me një djall. Ai ka fizionomi dhe është protagonist vetëm në gjashtë skenat e para, pastaj në pikëpamje estetike është budalla, në marrëdhëniet me Margaritën është delinkuent. Veprimi i tij është instinktiv e shtazor. Për Fishtën protagonist është Margarita. Sipas Fishtës, skena e fundit ishte nga më të bukurat që pati lexuar.
*
Edhe pse me një hapësirë më të kufizuar, me mjaft peshë janë artikujt e Fishtës për kalendarin e vitit 1914 që u përgatit në Shkodër nga Shoqëria e Veprës Piore të etërve jezuitë dhe të cilin e vlerëson si një almanak të rreshtuar e zhvilluar me shumë mend, të dobishëm për përparimin e popullit.

Artikulli tjetër i kushtohej Federatës “Vatra” e cila në vitin 1923 i dhuroi gjimnazit françeskan “Illyricum” të Shkodrës një saksofon francez. Ky ishte një rast i volitshëm për të vlerësuar kujdesin e federatës për artin muzikor në Shqipëri dhe pasonte dërgimin e një bande muzikore në Korçë në vitin 1920, një akt që tregon se atdhetarët nuk e duan vetëm Shqipërinë e pavarur, por edhe të lirë e të qytetëruar. Muzika është një prej faktorëve qytetërues. Fishta sjell nga antikiteti Orfeun me lirën e tij për të treguar fuqinë e artit muzikor, sepse muzika u flet zemrave dhe është e lirë, nuk njeh cak, është më e hyjnueshmja.

Duke parë në tërësi shkrimet publicistike të at Gjergj Fishtës që lidhen me gazetarinë, letërsinë dhe artin mund të vëmë re interesimin dhe mirinformimin e tij për zhvillimet bashkëkohëse në Shqipëri dhe në Europë, forcën argumentuese në çështjet e debatueshme, ekselencën në mendimin filozofik e teologjik, notat e humorit me një pasuri të jashtëzakonshme të frazeologjisë së gjuhës shqipe.

(Gjergj Fishta, Veprat, vëllimi 9, botimet Fishta, 2012).

Frrok Kovaçi/

Monaliza është mahnitëse se fsheh mistere brënda vehtes. Gabriela fsheh dritën brënda portretit. Dhe është e dukshme se jan pikturu dy Gabriela në një portret (Impresionizmi të lejon shum hapsira për mahnitje). Nuk e di çfar ka patur në mendje piktori. Gabrielen engjullore në njëren anë e ate toksore në gysmen tjeter. Apo Gabrielen poete në njëren anë e Gabrielen femër në tjetrën anë. Gabrielen burrnesh e Gabrielen zanë. Apo një sibil malsore.

Dominanca e ngjyrës së gjelbërt është pikërisht limfa e pranverës që e lidh portretin me natyrën (jo natyra e shkretë si tek Monaliza). Përdorimi i ngjyrës së kuqe, pak në kafe i jep pamjes goxha agresivitet, jetë, guxim, mbase ka mendu, se poetet e ngjyjnë penën në gjakun e vet. Ata vdesin dhe rilindin brenda poezis. Pjesa e majtë ka më shum sfumatura të gjelbërta, me shum ëndrrime, pjesa e djathtë, sfumon drita e mendimit vertikal, ajo pjesë e ballit është në ngjitje, lart. Nga kjo prerje e portretit mjekrra e harkuar butsisht është krejt femrore. Kontrast me pjesën tjetër pak më vendosmeri maskile. Dhe, tërsija e portretit, është e dominuar nga mbivendosje,- dritë mbi dritë. Ndriqimi djellor i jashtëm, me diellin gati shpërthys së brendeshmi.

Urimet më të mira piktorit. Dhe je me fat që të ka ndodh të njohish një piktor të tillë. Kalofsh sa më bukur!

Namik Selmani

Boston/

Tetorin e vitit 2017 në qëndrimin tim në Boston e prita më një trishtim të madh njerëzor. Nuk ishte ajo “sëmundje dhe ankth” që e zë mërgimtarin e çdo moshe qoftë. Në mundësinë e madhe të komunikimit që e ka bërë botën mjaft të vogël, mësova për vdekjen e studiuesit, albanalogut, përkthyesit, fotografit Robert Elsiesë. E kisha pak a shumë afër Vankuverin kur në vitin 1950 kishte lindur një nga emblemat e albanologët më të shquar të kohëve moderne, por edhe të të gjithë kohërave Robert Elsie. Në atë urë vigane të lidhjes së Shqipërisë me të huaj historia, folklori të dhënat gojore filmat pikturat e sa e sa burime të tjera në kanë dhënë mjaft informacion. A nuk i kemi parë etnografinë tonë nëpërmjet pikturave dhe etnografëve të të huajve? Po ato thëniet gati lapidarë monumentale të të huajve për Shqipërinë vështirë që mund të kishte njeri që do të konkurronte me thëniet që ai i bëri vetëm pak kohë para vdekjes së parakohshme për Shqipërinë, shqiptarët e sidmos për gjuhën shqipe: “Shqipëria më mahnit, më lodh!” Si shqiptarë, të gjithë me e pa shkollë duhet të kemi fytyrëskuqjen e madhe para tij për atë që ka bërë ai dhe që duhet të bënim më mire.

“Shqipëria më çmend, por ky vend nuk është kurrë i mërzitshëm. Gjithmonë ka diçka për të zbuluar, diçka që të habit, të gëzon, të tmerron…

-Ka sigurisht një mijë gjëra që nuk më pëlqejnë në Shqipëri –Mbase jam bërë shqiptar! Por nuk imagjinoj se mund të jetoj pa Shqipërinë”.

Pa koment edhe kur e lexojmë këtë thënie-testament disa herë. Edhe kur ua themi nxënësve fëmijëve. Sa bukur! Sa mençurore janë fjalët e tij! Ato nuk kanë as ekzaltimin ndaj kulturës sonë, por as dhe atë pozë, shpesh edhe dashakeqe që marrin mjaft gazetarë, artistë politikanë ndaj vendit tonë. Një thënie që duhet ta lexosh shumëe shumë herë për mesazhin që ajo ka për krenarinë që na ngjall ne, si shqiptarë por edhe atë fytyrëskuqjen që kemi para asaj që duhet të bënim më mirë.

E, si për të vënë një kryekurorë më të artë për ato që ai ka thënë ishte edhe amanet i tij i veçantë, i befasishëm, i çuditshëm, por edhe shumë human për vendin tonë, e thënë me vetëm pak fjalë: “DUA TË VARROSEM NË SHQIPËRI!” Gjëja më e thjeshtë kur dëgjon këto dy thënie është që të rrish pak në heshtje të heshtësh e të meditosh. Të përballosh goditjen që të vjen në mendësinë tënde, në atë që ne quajmë patriotizëm. Të meditosh e të skuqesh me vete. Brenda asaj terrnaje ku futet fati i intelektualit të sotëm shqiptar që nuk e gjen veten në mjedisin social shqiptar, të atyre që plotësojnë çdo vit që në ditët e para llotarinë amerikane, kanadeze (për ironi ta fatit dhe për të shkuar në atë vend ku ka lindur vetë Monumenti Robert Elsitit.

Ndodhi 40 vite më parë. Jo rastësisht që i ndryshoi kahjen jetës së kanadezit dhe evropianit të mencur Robert, por dhe botimeve albanalogjikë të kombit tonë. Dhe sot që ai nuk jeton më dhe sot ku kemi në palcën e dheut tnë trupin e tij, themi me plot gojë se ndryshoi dhe kahja e botimeve tona. Po rizgjohej Norbert Jokli, vlerësimi i Edit Durhani, Eduard Lear. Që në ditën e parë ai do të projektonte një jetë të dyfishtë mes Shqipërisë dhe Evropës. Ajo thënia e parë e tij ishte ndryshimi i kursit të jetës. “Mësova shqip, sepse isha shumë i interesuar për Shqipërinë dhe për shqiptarët, që nga vizita e parë në vitin 1978. Them se nuk mund të kuptosh asgjë nga një popull pa kuptuar gjuhën e tij. E sigurt është gjithashtu që nuk mund të veprosh në fushën e albanologjisë pa ditur gjuhën. Është vështirë ta krahasosh gjuhët e botës. Çdo gjuhë ka bukurinë apo forcën e vet. Për shqipen mund të them vetëm se ishte shumë e vështirë për ta mësuar. Jam lodhur shumë. Por çfarë kënaqësie kur e kupton dhe e flet!

Erdha me një profesor nga Gjermania. Ai siguroi një vizë në vitin 1978 dhe erdhi me studentët. Erdhëm si turistë. Bëmë plazh në Durrës, për ne ishte shumë bukur, diell, ngrohtë, u kënaqëm. Rrethuar nga parrullat propagandistike të partisë, rroftë kështu, rroftë ashtu… ishte bukur. Nuk e mora shumë seriozisht, sepse nuk jam shumë i interesuar për politikën dhe veç vëzhgoj dhe thashë: “Uh, më duket vetja si në një film Hollivudi.”

Janë dy yje të kulturës dhe letërsisë botërore që kanë patur pak a shumë një simbolikë të përbashkët të vdekjes së tyre ose më saktë, të varrimit të tyre. 200 vjet më parë Bajroni ndihmonte revolucionin grek. Të gjithë paratë që kishte marrë në baulet e tij në ato ditë ai u rëndua dhe nga shëndeti që i mori më tej dhe jetën E natyrisht edhe kishte po atë sakrificë për kulturën shqiptare.

Kohë më parë kur jepja mësimi në shkollat e mesme të Beratit, gjeja përherë mundësi që ta promovoja veprën e tij madhore, një nga kryveprat e tij “Histori e letërsisë shqipe”, edhe pse botime të tilla ishin të pakta dhe nuk kishte libra të mjaftueshëm për nxënësit që kishin pasion që të studionin më thellë. Mendoj se është e pakonkurrueshme dhe sot jo vetëm për saktësinë, dimensionet që jepen në të, por edhe për gjithëpërfshirjen e letërsisë sonë kombëtare gjë që nuk është bërë sa e si duhet nga fakulteti përkatës apo edhe nga Akademia e Shkencave.

Studiuesja dhe shkrimtarja Flutur Açka do të shkruante për të se ai ishte dhe mbeti “Akademia në lëvizje”. Koha do ta shtojë do ta shenjtërojë edhe më shumë dritën e mendjes dhe të veprës së tij. Dhe ishte vetëm 67 vjeç dhe ishte kaq shumë për të thënë për të shkruar për të studiuar Dhe gjithë majaja e mendjes së tij e mundit të tij, e sakrificës së tij, lidhej vetëm e vetëm me Shqipërinë. Dhe e gjithë pundashja e tij lidhej me Shqipërinë, me kulturën e saj, me traditën e saj, me gjuhën e saj. Po ai na tregoi dhe mëkatet tona. Mëkatin e Kohës së Humbur. Në atë mëkat që bota perëndimore e ka kaluar prej kohësh. Flet për epideminë e kafes ku njerëzit rrinë me orë të tëra në kafe. Pijnë kafe e flasin si në kafe. E ndërsa duke krahasuar Shqipërinë e komunizmit me atë të demokracisë ai na thënë: “Nuk është diçka që varet vetëm nga partia, është më tepër qëndrimi i popullit.

Pra, që të marrësh diçka që do, duhet të njohësh dikë në Ministri, të pish kafe me të, pastaj të pish prapë kafe javën tjetër me të, edhe një herë të tretë, e më pas ai të lidh më personin që ty të intereson.

D.m.th është njësoj si në kohën osmane, nuk është si një shtet normal.” Si mund ta gjykojmë sot që s’e kemi më Robertin ose edhe Shën Robertin shqiptar, do të thoja unë? Asnjë pikë dhe presje nuk i heqim dot atij gjykimim e Robert Elsiesë nuk ishte dashakeqi i Shqipërisë sonë, po ishte më mirëdashësi i këtij kombi. Që na la pasuri sa njëmijë kafexhi dhe njerëz që masin veten me tribunat e jo me punën e tyre: Formimi i tij akademik ishte mëse i merituar Një unversitet në Kolumbinë britanike, një specializim në Gjermani për gramatikën krahasimtare e bëjnë atë një nga shkencëtarët më seriozë të ditëve tona. E kur sheh se ai merr në fokus të punës së tij të gjithë albanalogët e të gjithë kohërave, atëherë mirënjohja shumëfishohet për atë që bëri për atë që na la. Po le të nisim një çast udhëtimin në atë korpus të madhe veprash të tij. Pas librit “Fjalori i letërsisë shqiptare”, “Historinë e letërsisë shqiptare” dhe shumë antologji të shquara për letërsinë, ndër të cilat “Antologji e poetëve modernë shqiptarë”, “Vargjet e lira”, “Veprat poetike të Migjenit” Më tej kemi atë korpus të madh veprash të tij. Ai shkroi “Fjalorin e fesë, mitologjisë dhe kulturës popullore shqiptare”, që u përkthye në shumë gjuhë të botës. Botoi Kanunin e Lekë Dukagjinit në gjermanisht e shumë vepra të tjera. Botoi ditarin e poetit dhe piktorit anglez Eduart Lear dhe një përmbledhje tekstesh të hershme historike për Shqipërinë, përkthyer në gjuhë të ndryshme “Early Albania”. Duke qenë se Shqipëria dhe Kosova ishin të panjohur për masat e lexuesve perëndimorë, ai botoi dy libra për këto vende. Projekti më ambicioz letrar i Robert Elsisëe është përkthimi në anglisht nga gegnishtja i eposit të madh letrar të Atw Gjergj Fishtës, një vepër me 30 këngë.

Botoi dy albume të mëdha me fotografi të hershme nga Shqipëria dhe Ballkani. Sipas tij, fotografia e vjetër është një pasqyrimi saktë të së vërtetës. Ndërkohë që kishte gjetur një album fotosh të Edit Durhanit të papublikuara deri tani. Ai njohu me rrënjë të folmen e shqiptarëve të Kroacisë, të arbëreshëve të Italisë të arvanitasve të Greqisë, të Kosovës, të Camërisë. Kishte shkuar në Bullgari, Turqi, Greqi, Ukrainë, ku kishte shqiptarë. Kishte bërë sa e sa inçizime që edhe sot nuk janë të njohur publikisht. Çdo gjë që kalonte në jetën e tij në penën e tij, në mendjen e tij, në gojën e tij, ishte një BETEJË e bukur, e fituar para se ajo të niste.

Dhe rrallë mund ta konkurronin dje dhe sot, sot dhe nesër, për këtë kurajo Secila prej tyre ishte një kulm që e tregonte forcën e tij intelektuale. Për 12 vjet në Hagë punoi si përkthyes në gjyqin e Millosheviçit që ishte me shumë interes. Ishte në mes të sallës, 2 metër larg Millosheviçit, po ishte me shumë stres. Kujton për këtë ditë: “Nuk mund të bënim gabim sepse ishin mediat – por kuptohet që kemi bërë edhe gabime se edhe ne, përkthyesit, jemi njerëz. Por veçse shumë stres, ishte edhe shumë vuajtje herë pas here. Kishe rrëfime të tmerrshme. Gjëra që më kanë prekur. Disa herë kam filluar të qaj në mikrofon kur përktheja. Një shembull: Diku afër Prizrenit, në Hoxhë të madhe apo diku përreth, forcat serbe kanë marrë të gjithë burrat shqiparë, i kanë rreshtuar buzë një lumi dhe i kanë urdhëruar të bëjnë simbolet serbe dhe të këndojnë këngë nacionaliste serbe. Njëri nuk e bëri! Serbët e qëlluan. Ai ra në ujë dhe u mbyt. Të tjerët nuk guxonin që ta nxirrnin. Arsyeja? Ky burrë nga Kosova ishte shurdh – memec dhe nuk e dëgjoi urdhwrin e forcave serbe. Kur e ka dëgjuar këtë rrëfim, fillova të qaja! E tmerrshme! Nuk arrija të punoja. Mikrofoni ishte i hapur. Ia dhashë atë kolegut dhe vetë qava me zë në sallë. Tmerr! Tmerr! Ka ndodhur shpesh, por në rrëfime të tjera duket se u mësova. Por në muajt e parë ishte shumë e vështirë.” Ia vlen që të bëhet një koment për këtë.

Vetëm një shqiptar i mirë mund të derdhte lotë të tillë. Dhe Roberti e kishte kaluar dhjetra herë testin e shqiptarit. E në këtë thesar librash, shkrimesh më vjen shumë mirë që ai të ketë punuar edhe për Çamërinë. Në një intervistë me gazetaren Anisa Ymeri vetëm një vit para vdekjes kur e pyesin për këtë kontribut ai thotë: “Kush kërkon në botë një libër për Çamërinë, për çamët ose nuk gjen asgjë, ose gjen libra të botuar në Greqi, që kanë një parim tjetër, një interes tjetër. Libra që nuk tregojnë historinë historinë e çamëve nga ana e çamëve. Tani ka disa libra në tregun shqiptar, edhe në anglisht ka disa botime. Unë vetë kam botuar një libër para 2 vitesh me dokumente për Çamërinë. Por besoj që ka shumë kapituj të historisë së çamëve që nuk njihen, sepse nuk është marrë memoria kolektive e çamëve. Ka edhe sot në Shqipëri çamë që e kanë përjetuar dëbimin, nga Çamëria, nga Greqia që ishin të rinj në atë kohë, por që kanë memorie. Janë pleqtë dhe plakat sot…e këta njerëz duhet të inçizohen, duhet të filmohen, të kenë mundësi të rrëfejnë, të tregojnë atë që kanë jetuar dhe me disa filmime, mund t’i bashkojmë në një histori të çamëve.” Sa këshilla të vyera. Po, për fat të keq, me përjashtim të disa filmimeve që u bënë në vitet 90, nuk vazhdohet që të bëhet kjo punë që do të thotë me plot gojë VRASJA E KUJTESËS. Prapë për të kuptuar karakterin dhe vlerësimin për Shqipërinë në 40 vite jetë dhe në dy kohëra të sistemeve politikë thotë: “Unë nuk mund të jetoj këtu. Është një vend pak i egër për mua, marrëdhëniet midis njerëzve janë pak të egra. E di që është vetëm një fasadë se brenda e kanë shpirtin e mirë, por kanë një egërsi në marrëdhëniet njerëzore. Ju dini të mbroheni këtu, ndërsa unë këtu jam si lepur, nuk di të mbrohem. Unë vij këtu me shumë kënaqësi, por nuk besoj se mund ta përballoj të vij të jetoj përgjithmonë këtu. Ka shumë frustracion të jetës së përditshme. Ngrihej fort për prishjen e gjuhës letarre kudo.

Mjaft vepra të tij janë një lloj beteje e fituar me Akademinë serbe. Ka bërë atë që nganjëherë për shumë arsye nuk e kanë bërë akademikët shqiptarë “Nuk imagjinoj se mund të jetoj pa Shqipërinë.- thoshte në të gjallë ai Shoqata “Bytyçi” në Tiranë dhe në prizren kohët e fundit ka marrë një nismë të bukur Kryetari i saj, Agron Gjedia, na thotë se në kuadër të çmimeve të shumta që ai ka caktuar për vlerësimin e figurave të kulturës shqiptare të japë dhe cmimin “Robert Elsie” Ndërkohë që me të drejtë ata propozojnë që të ketë sa më shumë kujtesë për ta vënë atë në insitucione shkollore akademike, kulturore, rrugë, sheshesh etj. E këtë mund ta bëjë fare mirë edhe Prishtina edhe Ulqini, edhe Tirana. Robert Elsie shkroi për kulturën tonë kur e deshëm aq shumë. Ai ishte dhe mbeti deri në fund të jetës një avokat i fuqishëm i kulturës shqiptare, Ambasadori i kësaj kulture në botë.

Ai mbeti shqiptar i mençur që shkruante me një klithmë te brendshme para Evropës për ato vlera që kishte krijuar kombi ynë në shekuj. Përballë një Evrope që jo gjithmonë na i ka njohur këto vlera. Dhe shpesh na hedh në sy disa mëkate të pabëra. Ai e bëri punën e vet. E bëri si jo më mire. E bëri si dinte ai. Tani e kemi radhën ne. Jo vetëm ta lartësojme emrin e tij në ato maja që ai i meriton në shekuj, por edhe për të ulur kokën me një këmbëngulje të madhe për të njohur ata që ai ka shkruar. E përsërisim, janë 60 libra studimorë të shkruar nga ai. E të ecim përtej krenarisë së shtirur të një njeriu që mburret kur nuk ka lexuar asgjë. Robert Elsie ka njohur lahutën e lahutarët. Ka njohur fyellin dhe fyelltarët. Ka njohur ciftelinë dhe rapsodët e Veriut. Njohu profesorë, gjuhëtarë, etnografë, historianë përkthyes, por dhe njerëz të thjeshtë. Ka njohur poetë dhe artistë. Shpesh i largohej zhurmës së qyteteve si një rilindas modern për t’i dhënë udhë meditimit të tij gati shenjtëror. Jetonte brenda një qënieje që fliste shqip, që mendonte shqip, që këndonte shqip, që vishej shqip (shikoni disa foto të tij me kostume popullore shqiptare të krahinave të ndryshme) Mund ta gjente këtë majë intelektuale edhe në çdo vend të Evropës se i kishte të gjithë mundësitë. Ndoshta dhe në Amerikë apo dhe në Kanada, por ai zgjodhi Shqipërinë dhe shqiptarët. Dhe tani kur shkojnë te varri i tij në Theth të Dukagjinit, pak larg Shkodrës, një djep i kulturës shqiptare, sikur dëgjojmë monologun e tij të shenjtë pas vdekjes: “Unë nuk mund të jetoj pa dheun e tokës shqiptare.” Një kreshnik shkronjash shqip flladitet me flladin e bjeshkës. Është pak afër frymës së Gjergj Fishtës veprën e të cilit ia dha mbarë botës në anglisht.

Do të bien këmbanat e nderimit e kishës që është vetëm pak metra larg varrit, agimeve, muzgjeve për Robert Elsienë, djalin e talentuar kanadez, të mençurin e madh dhe shqiptarin e papërkulur deri në ditët e fundit të një jete kaq të shkurtër për një studiues por edhe për kombin tonë që kishte gjetur te puna e tij të sotmen e të ardhmen.

Dhe këtë mund ta thotë vetëm një njeri-monument.