Dhora Leka është kompozitorja e parë në hapësirën mbarëshqiptare, e në një lloj kuptimi kompozitore që e bëri historia. Në mënyrë të veçantë, këngët e krijuara prej saj, gjatë viteve të pushtimit fashist e nazist, konsiderohen si një kulminacion i krijimtarisë së saj e po ashtu etapa e fundit e repertorit muzikor patriotik shqiptar, ku përfshihen këngët për liri dhe pavarësi (1878 – 1912), ato të luftërave çlirimtare si të Vlorës më 1920-n dhe, më së fundi, këngët e Luftës Antifashiste (1939 – 1944).

Këto “këngë të luftës për liri”, si vazhdim i muzikës sonë patriotike, mbajnë në notat dhe pentagramet e tyre frymën liridashëse të shqiptarëve dhe aspiratat legjitime për të qenë si të gjitha kombet e tjera të Europës. Këngët e kësaj periudhe (dhe vetë Dhora si Këngëtare e zjarrtë e Luftës për Liri ), çmohen dhe janë tashmë një nga format unikale të trashëgimisë sonë artistike, bartëse të këtij shpirti të lirë shqiptar, të denja për të qenë në fondin më të mirë të kësaj muzike në nivel ndërkombëtar.

Krijimtaria e Dhora Lekës nuk kufizohet vetëm te këngët, pasi ajo, pas përfundimit të studimeve në Konservatorin “Çajkovski” në Moskë, në vitet 1948 – 1953, u perfeksionua muzikalisht dhe u shumua në lloje. Vepra të tjera muzikore, vokale dhe instrumentale ajo shkroi pas viteve 1990, edhe pse jo të shumta. Por asgjë nuk është e ngjashme me atë periudhë krijuese, kur kompozitorja e parë e muzikës shqiptare nuk e dinte që arma e saj e vërtetë në luftën për çlirim nuk ishte pushka, por kënga.

Dhora Leka do të mbetet në muzikën e gjysmës së parë të shek. XX si kompozitorja më e njohur e këngëve patriotike, që me fuqinë e artit të saj do të pohonte vlerat që mbart lufta e drejtë e një populli për liri dhe dinjitet. Për këtë arsye, në 100-vjetorin e lindjes së kompozitores dhe në prag të 80-vjetorit të çlirimit të vendit nga pushtuesit nazifashistë, po i përcjellim ato përmes këtij botimi në nderim dhe vlerësim të kësaj trashëgimie muzikore unikale.

Me Dhora Lekën dhe krijimtarinë e saj në fushën e muzikës, posaçërisht atë të këngës, ka ndodhur diçka e pangjashme në krejt historinë e muzikës botërore: këngët dhe meloditë e kompozuara prej saj këndoheshin tej e mbanë Shqipërisë e më gjerë, ndërsa autorja e tyre, për gati 40 vjet, gjatë diktaturës komuniste nuk u përmend fare, thuajse nuk ekzistonte. Me sa duket, ky fat i trishtë i jetës së saj njerëzore, për fat të mirë nuk ndikoi në përhapjen dhe transmetimin e muzikës së saj në popull, muzikë e cila, në fakt, mbart shpirtin e vërtetë të Dhora Lekës. Ndoshta për këtë arsye, ende sot, kjo muzikë patetike dhe patriotike, e mbështetur në traditën më të mirë të muzikës kombëtare dhe asaj botërore, e krijuar prej idealizmit të saj dhe të rinisë shqiptare të atyre viteve, bash mu në zemër të popullit, rreth vatrës familjare dhe majave të maleve, mes shiut, borës dhe ngricave, do të mbetet një rast i jashtëzakonshëm i trashëgimisë sonë shpirtërore në fushën e këngës, për rrethanat si u krijua dhe rolin e jashtëzakonshëm që luajti.

Ende është e pashpjegueshme se si Dhora Leka, një partizane e re, pa përvojë muzikore krijuese dhe profesionale, në vitet 1942 – 1944 ia doli të krijojë, përmes këngëve antifashiste, jo vetëm pjesën më të ndritur të krijimtarisë së saj muzikore, por njëkohësisht, të ndikonte me peshën e kësaj krijimtarie në popull, duke përndezur dhe frymëzuar përsëri (ashtu si dikur këngët patriotike të Rilindjes Kombëtare), ndjenjat e një populli të tërë për liri, gjatë Luftës II Botërore.

Këngët e saj, që në çastin që u krijuan, u bënë shumë shpejt zëdhënëse të frymës së rilindjes dhe aksionit popullor ndaj pushtuesve fashistë e nazistë. Në këtë vështrim, muzika e Dhora Lekës është vazhdimi i natyrshëm i muzikës dhe i këngëve patriotike shqiptare të Rilindjes Kombëtare dhe të Pavarësisë, të cilat formësuan në muzikë jo vetëm reagimin popullor për liri dhe pavarësi, por kulmuan duke krijuar njërin prej simboleve tona kombëtare, Himnin Kombëtar, me njërin prej atyre krijimeve, pikërisht me këngën Rreth flamurit të përbashkuar.

Ajo vetë besonte se ishte vetëm një përcjellëse në melodi e asaj fryme popullore për liri, pasi këngët, në një lloj kuptimi, gati-gati u krijuan vetë, por ama ajo diti t’i “lindte” ato siç duhej. Në këtë kuptim, këngët e Dhorës janë fëmijët e saj. Jeta e privoi që të kishte familje dhe fëmijë, por a nuk janë krijimet e saj edhe një arsye më shumë për të kuptuar dashurinë dhe vlerat artistike që ajo mbartte?

Prof. Dr. Valter Memisha/

Pjesa e dytë…

II. Punë konkrete e sendërtuar në vepra leksikografike

A. Bashkautor në fjalorë terminologjikë

1. Fjalor i terminologjisë tekniko-shkencore. Terminologjia e botanikës (shqip-rusisht-frëngjisht) (bashkautor), Tiranë, 1963 (ribotuar në Prishtinë, 1970).

2. Fjalor i terminologjisë tekniko-shkencore. Terminologjia e matematikës dhe e mekanikës teorike (shqip-rusisht-frëngjisht) (bashkautor), Tiranë, 1963 (ribotuar në Prishtinë, 1969).

3. Fjalor i terminologjisë tekniko-shkencore. Terminologjia e energjisë atomike (shqip-rusisht-frëngjisht) (bashkautor), Tiranë, 1963 (ribotuar në Prishtinë, 1969).

4. Fjalor i terminologjisë tekniko-shkencore. Terminologjia e termodinamikës (shqip-rusisht-frëngjisht) (bashkautor), Tiranë, 1963 (ribotuar në Prishtinë, 1969).

5. Fjalor i terminologjisë tekniko-shkencore. Terminologjia e optikës (shqip-rusisht-frëngjisht) (bashkautor), Tiranë, 1963 (ribotuar në Prishtinë, 1969).

6. Fjalor i terminologjisë tekniko-shkencore. Terminologjia e akustikës (shqip-rusisht-frëngjisht) (bashkautor), Tiranë, 1963 (ribotuar në Prishtinë, 1969).

7. Fjalor i terminologjisë tekniko-shkencore. Terminologjia e elektromagnetizmit (shqip-rusisht-frëngjisht) (bashkautor), Tiranë, 1963 (ribotuar në Prishtinë, 1969).

8. Fjalor i terminologjisë tekniko-shkencore. Terminologjia e mekanikës (shqip-rusisht-frëngjisht) (bashkautor), Tiranë, 196 (ribotuar në Prishtinë, 1970).

9. Fjalor i terminologjisë tekniko-shkencore. Terminologjia e elektroteknikës (shqip-rusisht-frëngjisht) (bashkautor), Tiranë, 1966. 

10. Fjalor i terminologjisë tekniko-shkencore. 1 Terminologjia e kimisë (shqip-rusisht-frëngjisht) (bashkautor), Tiranë, 1963 (ribotuar në Prishtinë, 1970).

11. Fjalor i terminologjisë tekniko-shkencore. 1 Terminologjia e gjeologjisë (shqip-rusisht-frëngjisht) (bashkautor), Tiranë, 1964 (ribotuar në Prishtinë, 1969).

12. Fjalor i terminologjisë tekniko-shkencore. 1 Terminologjia e arkitekturës (shqip-rusisht-frëngjisht) (bashkautor), Tiranë, 1964 (ribotuar në Prishtinë, 1969).

13. Fjalor i terminologjisë tekniko-shkencore. 1 Terminologjia e minierave (shqip-rusisht-frëngjisht) (bashkautor), Tiranë, 1964 (ribotuar në Prishtinë, 1973).

14. Fjalor i terminologjisë tekniko-shkencore. 1 Terminologjia e letërsisë (shqip-rusisht-frëngjisht) (bashkautor), Tiranë, 1965 (ribotuar në Prishtinë, 1970).

15. Fjalor i terminologjisë tekniko-shkencore. 1 Terminologjia e hidraulikës (shqip-rusisht-frëngjisht) (bashkautor), Tiranë, 1966 (ribotuar në Prishtinë, 1973).

16.  Fjalor i termave të gjuhësisë (shqip-rusisht-frëngjisht-anglisht-gjermanisht-italisht) (bashkautor), Tiranë, 1976.

B. Ndihmesa në fjalorë dygjuhësh

Kratkij allbansko-ruskij sllovar (bashkautor), Moskë, 1954

Fjalor i Shqipes së sotme (me rreth 34000 fjalë) (kryeredaktor), Tiranë, 1984

Fjalor rusisht-shqip (redaktor), Moskë, 1953, 648 f.

Karmannyj russko-allbanskij sllovar, Moskva, 1959, 428 f.

C. Ndihmesa në fjalorë tematikë

Fjalor drejtshkrimor i gjuhës shqipe (kryetar i komisionit hartues), Tiranë, 1976.

Fjalor me emra njerëzish (kryetar i komisionit hartues), Tiranë, 1982.

Fjalori enciklopedik shqiptar (anëtar i redaksisë së përgjithshme), Tiranë, 1985.

D. Puna e drejtpërdrejtë në fjalorët shpjegues

1. Fjalor i gjuhës së sotme shqipe (me rreth 40.000 fjalë) (kryeredaktor), Tiranë, 1980.

2. Fjalor i shqipe së sotme (me rreth 35.000 fjalë) (kryeredaktor), Tiranë, 1984

H. Shehu thekson se “Profesor Kostallari ka qenë drejtuesi teorik dhe kryeredaktori i “Fjalorit shpjegues të gjuhës së sotme shqipe” (1980) dhe i “Fjalorit të shqipes së sotme” (1984) – vepra të këtij sektori. Ai ka shkruar parimet dhe kriteret për hartimin e tyre dhe përveçse si kryeredaktor, ka udhëhequr drejtpërdrejt edhe gjithë punën hartuese, redaktuese dhe botuese. Ai ka qenë drejtuesi teorik dhe kryeredaktori i një vepre tjetër të madhe shkencore, më e madhja në fushën e gjuhësisë shqiptare – “Fjalori shumëvëllimësh i gjuhës shqipe”. Profesori na ka lënë “Parimet themelore” për hartimin e kësaj vepre.”

Në Relacionin për realizimin e punës shkencore për vitin 1977, te zëri “Redaktimi përfundimtar” ndër të tjera shkruhet: “Redaktimi përfundimtar është bërë nga A. Kostallari dhe ka ecur me ritme më të shpejta. Puna më e thelluar gjatë këtij redaktimi me rihartime, ripunime e plotësime, krahas rritjes së cilësisë së hartimit dhe të redaktimit, ka siguruar përfundimisht një përpunim leksikografik gjithnjë e më të mirë të fjalëve, ka sjellë një varg zgjidhjesh me modele, me kategori e blloqe të mëdha, që sjellin ngritjen shkencore të veprës dhe njësimin e saj në përgjithësi.”

Duhet të nxjerrim në pah se akademiku A. Kostallari ka dhënë ndihmë të drejtpërdrejtë në hartimin e këtyre dy veprave. Në këtë Relacion thuhet se “Krahas redaktimit përfundimtar kryeredaktori ka bërë drejtimin shkencor e organizativ të gjithë punës për Fjalorin, ka përpunuar udhëzime plotësuese për një varg çështjesh teorike e praktike të hartimit dhe të redaktimit, ka vendosur lidhjet me institucionet e e specializuara për termat, ka ndërtuar kuptime e struktura modelore për gupe fjalësh sipas fushave, ka ndihmuar drejtpërdrejt hartuesit e redaktorët, ka redaktuar glosarë, ka studiuar materiale të reja dhe ka nxjerrë prej tyre ato që duhej të futeshin në Fjalor për të përmirësuar përbërjen e fjalësit. Kjo ngarkesë e madhe është përballuar duke punuar intesivisht brenda e jashtë orarit, duke punuar rregullisht pasditeve, ditëve të pushimit dhe ditëve të lejeve.”

PO japin një informacion më teknik nga ky Relacion. “Në fund të vitit 1977 është kjo gjendje: Është hartuar i gjithë Fjalori prej 40.500 fjalësh. Redaktimi pas hartimit ka përfunduar gjithashtu plotësisht. Për redaktim të dytë mbeten pjesërisht dy shkronja me rreth 4.200 fjalë. Për redaktimin përfundimtar mbeten tri shkronja të plota dhe pjesërisht dy shkronja të tjera me rreth 10.000 fjalë. Janë daktilografuar në fletë 27 shkronja me 22.000 fjalë në 4.3000 faqe. Është bërë vështrimi drejtshkrimor (nga N. Cikuli) i 29 shkronjave me 24.000 fjalë. Është nxjerrë për njësim frazeologjia pothuaj në të gjitha shkronjat dhe është alfabetizuar (rreth 17.000 skeda).”

Puna për njësimin e veprës “Janë njësuar (nga A. Kostallari) 8 kategori fjalësh (numërorët, gradat etj.). Janë parë e nxjerrë shënime për sinonimet, antonimet, referimet etj. Për krahasim 15 shkronja (V. Bici, J. Kole, H. Shehu, P. Daka, E. Lafe). Janë vështruar për njësim gramatikor disa shkronja (V. J. Kole, E. Lafe, S. Mansaku, E. Hysa, Xh. Gosturani, M. Totoni). Janë nxjerrë për konsultim me specialistët fjalët e kuptimet e tyre (rreth 2.4000) dhe janë tërhequr prej tyre rreth 9000 (nga hartuesit dhe nga punonjës të sektorëve të tjerë të gjuhësisë dhe të letërsisë.”Së fundi, Duke parë, qoftë dhe fragmentarisht ndihmesën e akad. A. Kostallari në Leksikografinë shqipe, theksojmë se ajo nuk mund të perceptohet dhe as nuk mund të mendohet pa personalitetin e e ndihmesën e akademikut Androkli Kostallari. Ai i dha asaj më shumë se punën e palodhur e të paorarshme, ai i kushtoi asaj jetën dhe ajo ia shpërbleu me përjetësim!

By Jacqueline Kapaj-Vieira/

The Albanian American Educational Association (AAEA) proudly hosted seven members of Fili Meridiani, an Arbëreshe traditional folklore group from Italy at SUNY- Westchester Community College in Valhalla NY, on October 30th for a presentation celebrating the rich history and culture of Albanians in Italy. This event highlighted the legacy of Albanian settlers who have maintained their traditional language, customs, music, dance, and attire for over 500 years.

“Bringing Fili Meridiani to our community was a unique opportunity to celebrate our shared heritage,” said Jacqueline Kapaj-Vieira, President of at AAEA. “Their presentation not only honors the historical journey of the Arbëreshe but also reinforces the importance of preserving cultural identity across generations.” This diaspora plays a crucial role in preserving and promoting Albanian culture, language, and traditions. Professor Lucrezia Lindia, host and AAEA Vice President, stated “Through initiatives like educational programs, cultural festivals, and through the arts, members of the Albanian diaspora continue to celebrate their heritage, ensuring that the rich traditions of Albania thrive for future generations”.

This event fostered a deeper understanding of the Arbëreshe’s contributions to Italian culture while also emphasizing the importance of cultural preservation in today’s world. Many attending the presentation expressed a newfound appreciation for the richness of traditions that unite the Albanian diaspora.

Fili Meridiani’s performance was a testament to the enduring spirit of the Arbëreshe people, embodying the strength of cultural heritage in the face of time and change.

On November 14th, at the Bronxville Public Library in Bronxville New York, AAEA will be hosting a book release based on the book, The Arbëreshe Women Yesterday, Today Tomorrow….between sacred and profane, that will include the Vorea Association, an international group of speakers who will provide an exhibition of Arbëreshe traditions, artifacts, music and cuisine. For more information about this event and future events or to learn more about AAEA’s mission to promote and celebrate education, and Albanian culture, please visit them on the web: albanianamericaneducators.org or friend them on Facebook, Instagram and LinkedIn.

About AAEA – The Albanian American Educational Association (AAEA) is dedicated to fostering a network of educators who promote lifelong learning.

Tri vepra shkencore me vlerë për komunitetin dhe studiuesit shqiptarë në Amerikë iu shtuan Bibliotekës Shkencore të Federatës Vatra. Aktivisti i shquar i komunitetit shqiptar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, studiuesi Prof. Elez Osmani dorëzoi te Vatra botimet: “Education in municipality of Gjakova 1990-2000”, “Historiani përballë ngjarjeve të mëdha të kohës – Beqir Krasniqi – Bajraktari, Jeta dhe veprimtaria”, “Vasil Gërmenji, një jetë në shërbim të çështjes shqiptare”. Këto botime të fushës së historisë dhe edukimit nxjerrin në pah figura të ndritura kombëtare dhe hapin shtigje të reja për hulumtime dhe kërkime serioze shkencore ku mërgata e Amerikës është një pasuri e jashtëzakonshme kombëtare e komunitare. I shoqëruar nga Burim Bajraktari, studiuesi Elez Osmani i bën një tjetër shërbim intelektual Vatrës dhe komunitetit shqiptar duke dhuruar botime me vlerë për historinë, letërsinë e mërgatën shqiptare në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

Kosta Nake/

Ky vëllim i është rezervuar tërësisht publicistikës së Fishtës, gazetat dhe revistat janë foltoret nga ku përçohet lajmi, kronika dhe analiza e dukurive. Fishta përdor fjalët “fletore” për gazetat dhe “e përkohshme” për revistat, “Hylli i Dritës” është një prej tyre, numri i parë i saj doli në vitin 1913 dhe Fishta duket të ketë qenë kontributori kryesor dhe më cilësori jo vetëm te kjo revistë por edhe në rrafshin kombëtar. Këtë e dëshmon fakti se ai ka shpalosur programin e saj “Përlimi i së përkohshmes” (f.7)
Fillon me një trajtimin teologjik-filozofik të njeriut dhe kuptimit të tij për jetën duke nënvizuar tri detyra të tij ndaj Zotit, vetes dhe shokut. Kushti i parë që duhet përmbushur në këtë raport është dija që sigurohet brenda një rrethi të caktuar shoqëror që quhet “gjindje” dhe e lidhur me një truall të caktuar që quhet “atdhe”. Është detyrë e prindërve që t’i pajisin pjellat e tyre me dije, por, kur kjo mundësi kufizohet për arsye të ndryshme, ka dy shtigje të tjera për mësim: kisha dhe shkolla. Përvoja e njerëzimit stampohet në libra, prandaj shtypshkronja u bë vegla e parë e përparimit. Gazetat e revistat u bënë vegla të përhapjes së qytetërimit. “Hylli i Dritës” “ka me u mundue me ia çelë sytë popullit me këshilla e dije… do të përkujdeset me ngjallë shpresën ndër zemra të shqiptarëve se… ditë ma të mira kanë me iu reshë Shqipnisë.” (f.13-14)

Mjaft interesant është fakti se ka patur fërkime mes botuesve dhe gazetarëve të ndryshëm, gjë që nuk vihet re me botuesit e mediave të shkruara të ditëve tona ngaqë po i predominon debati partiak konfliktual. E para fillon me të përkohshmen “Zgjimi” që filloi të botohej në Korçë në vitin 1914 nën drejtimin e Thodhor G. Kottit. Në nr.3 të saj kishte një shkrim për racën e njeriut. Informacioni ishte i pasaktë me deklarimin se raca njerëzore ka mbi 500 mijë vjet mbi tokë dhe Fishta ironizon duke përdorur shprehjen “artikulli i “Zgjimit” ia ka pre kërthizën të parit njeri.” (f.87) Ironia vazhdon edhe me përcaktimin e gorillave, shimpanzeve dhe gibonëve si paraardhës të njeriut dhe me detajin e dhëmbëve si të qenit.
Shtysa e dytë për debat është një artikull i “Diellit” të Bostonit “Fetë në Shqipëri” të botuar në nr.293, 10 mars 1914 ku kishte insinuata që mbretëria shqiptare të linte pas dore punën e fesë dhe mësynte katolikët e Shkodrës, posaçërisht gazetën “Hylli i Dritës.” Autori i artikullit donte një Shqipëri liberale, pa fe dhe sipas tij Shqipëria gjatë Luftës Ballkanike humbui gjysmën e trojeve të veta “për qejf të krishtërimit dhe të muhamedizmit”. Mandej autori e akuzonte “Hyllin e Dritës” si vegël fetare e Vatikanit të Romës dhe përmendte nominalisht edhe at Gjergj Fishtën.

Fishta e pranon se revista është fetare, se është ndërtuar mbi parimet e fesë katolike, por kjo është tregues i dijes dhe i kombësisë. Akuza vazhdon me deklarimin se pas maskës fetare predikohet patriotizmi i shoqëruar me fenë. Fishta i përgjigjet se nuk ka kurrfarë maske po një princip që e kanë patur edhe filozofët e mëdhenj dhe citon Platonin, Tit Livin, Njutonin, Rusonë, Senekën dhe dijetarë të kishës katolike për Zotin dhe rolin e fesë. Së fundi artikullshkruesi i “Diellit” i shikon priftërinjtë e Shkodrës si pengesë për bashkimin kombëtar dhe Fisha tregon për rrethimin e Shkodrës qëndresën e ndihmesë pa dallim feje. Përgjigja mbaron me shprehjen ironike se akuzuesi “nuk ka mjekër për Qabe.”
Gazeta “Bashkimi” nr.25 të vitit 1924 dhe gazeta “Dajti” nr.53 iu kundërvunë revistës “Hylli i Dritës” në pikëpamje të arsimit duke kërkuar shkolla afetare. Françeskanët ishin për lirinë e mësimit që presupozon edhe shkollat private dhe Fishta argumenton lirinë e mësimit si një tagër i paprishshëm natyre, një tagër publik natyre. Fëmijët janë të prindërve, prandaj për mbajtjen e edukimit mbi ta qëndron vetë Zoti që i bëri prindër. Laicizmi nuk njeh tolerancë. Kundër një blasfemie të fletores “Bashkimi”shkroi Fishta kur në një shkrim të saj kishte vënë shenjën e barazimit mes një të burgosuri dhe Jezu Krishtit. Fishta bën një pasqyrë të religjionit që para Krishtit e deri në ditët tona.

Në gazetën “Besa” më 4 nëntor 1932 ministri Hilë Mosi sulmonte revistën “Hylli i Dritës” dhe shkrimtarët e saj, pasi pati sulmuar vite më parë klerin katolik dhe Urdhërin Françeskan. “Hylli i Dritës” pati shkruar se në Shqipëri timoni i jetës nuk ishte zotësia morale e dituria, por rrena, batakçillëku, dredhitë, akraballëku. Ministri kalon në kundërsulm duke pretenduar se këto kritika cënojnë nderin dhe prestigjin kombëtar. Ai e quante meshtarin Fishta pesimist dhe e këshillonte pronarin ta përjashtonte nga urdhëri françeskan. Ministri mburrej me 25 vjet veprimtari patriotike, madje pati luftuar dhe me pushkë dhe kalon në fyerje duke i quajtur hipokritë shkrimtarët e “Hyllit të Dritës.”

Në shtator 1935 Zalvi botoi në revistën “Leka” një artikull për lirikën heroike shqiptare ku shprehej se ato ishin shkruar me varg dhjetërrokësh duke i bërë iso serbit Elezoviç. Kurse tetërrokëshin e quante të përshtatshëm për këngët gaztore dhe satirike. Ai përmend edhe “Lahutën e Malësisë” të shkruar me tetërrokësh dhe nuk ua rekomandonte të rinjve. Fishta i përgjgijet se popuj të ndryshëm i ndërtojnë këngët heroike me vargje të ndryshëm dhe këtë duhet ta pasqyrojnë edhe shkrimtarët e çdo kombi. Kështu ka bërë Budi, Variboba, Naimi. Nga letërsia botërore me tetërrokësha kanë shkruar Kalderoni, epopeja e gjermanëve, etj.
Përkundër rasteve të mësimpërme, ka edhe qëndrime dashamirëse, siç ndodhe me të përkohshmen “Përparimi”, e cila doli në vitin 1914 në Shkodër nga shtypshkronja e Zonjës së Papërlyeme. Fishta shpreson se “ka me u dhanë shkas të fortë ndiesive fetare e kombëtare në Shqipni.” (f.121) Kusht për një ecuri të mbarë të saj janë programi i mirë dhe shkrimtarët me vlerë. Me këtë rast Fishta veçon artikullin “Begatitë e Shqipnisë” dhe thekson qëllimin e naltueshëm “me ia çelë sytë popullit.

Rasti tjetër miqësor është kur Fishta merr në mbrojtje një frat të Dukagjinit i cili pati shkruar në gazetën “Ora e Maleve” në vitin 1924 një shkrim kritik për qeverinë pas vrasjes pa gjyq të shtatë kaçakëve në Qafën e Milisë. Një shërbëtor i qeverisë i kundërpërgjigjet në gazetën “Ku vemi?” duke bërtitur e “qëlluar me shqelma” kundër gjithë franëve shqiptarë, duke vënë shenjën e barazimit mes feudalit myzeqar – dembel, sarahosh e kumarxhi dhe klerit të shkolluar. Fishta i përgjigjet sulmit me një sarkazmë dërrmuese duke e quajtur llapazan injorant, maskarallon.
*
Një vend të rëndësishëm në publicistikën e Fishtës zë promivimi i botimeve të reja me vlera kombëtare ose kritika e argumentuar ndaj autorëve mburracakë e të pavlerë. Revista jep lajmin e botimit të vëllimit të parë “Visari Komtar” me këngë popullore të Viçenc Prenushit. Thënien e njohur: “Më thuaj me kë rri,të të them se cili je”, Fishta e ka transformuar: “Më kallëzo se ç’libra këndon e të të kallëzoj se kush je.” (f.22) Duke përmendur marrëdhënien e ftohtë të shqiptarëve të kohës me librin, Fishta vlerëson këtë botim si “një shërbim të madh” për kombin e vet, një dokument me rëndësi të madhe për historinë. Sepse një komb që s’ka histori, shkatërrohet e humb si kripa në ujë. Informacioni shoqërohet me përmbajtjen e librit: ligjëratën hyrëse ku me shumë mjeshtëri flitet mbi bukurinë e poezisë sonë popullore dhe tri grupimet e këngëve. Pastaj vjen kritika e parë: Të kishte shpjegime më të shpeshta e më të plota.
Revista i bën jehonë botimit në Bukuresht të librit me vjersha “Ëndrra e lotë” të Asdrenit në dhjetor 1912 dhe shoqërohet me vlerësime të larta sepse ka shtuar pasurinë e letërsisë shqipe, “fillim e mbarim këtij libri ndihet një fllad i ambël njomësie e hijeshie fort të kandshme”, “vegojnë mendime të naltueshme, të shprehuna me një gjuhë të pastër e të hijshme”, “ky libër shfaq ma së miri çka të hijshëm në vetvete dialekti i Toskënisë.” (f.155)

Fishta merr shtysë nga ky botim për të shprehur qasjen e vet për gjuhën letrare: “Për me u përba gjuha letrare nuk asht nevoja me krijue një gjuhë të re: lypet vetëm me njoftë gjuhën e me i ditë rregullat e saj, e masandej koha e dija e estetika kanë me gjykue se cili dialekt do zgjedhë për gjuhë letrare në Shqipni.” (f.155)
Dr. Gjergj Pekëmezi, konsull i Shqipërisë, përktheu dhe ribotoi me shkronja shqipe në Vienë në vitin 1924 “Bletën Shqiptare” të Thimi Mitkos. “I ndritshmi Dr. Gjergj Pekëmezi ka merita sepse shton një dokument të ri për historinë e popullit shqiptar, zgjeron gurrën e gjallë të gjuhës sonë amtare.” Libri ka interes nga pikëpamja gjuhësore dhe foklorike. Duke i thënë tri herë “të lumtë!” Fishta u paraprin vlerësimeve për botuesin: “Po të kishin ba të gjithë shqiptarët në dhe të huej, aq sa ka ba zotnia e tij,… sot do të kishte vepra me mjaft randësi sa me qenë citue prej dijetarëve dhe filologëve ma të përmendun të Europës.”

Kritika e parë letrare është për “Valët e Vijosës”, një libër me vjersha i Nafiz O. Mamaqit, i vetëquajtur “këngëtori kombëtar”, i cili u botua në shtypshkronjën “Tirana” në vitin 1923, me përkushtrim për kryeministrin e atëhershëm Ahmet Zogu dhe pretendonte ta stërviste djelmërinë shqiptare me ndjenja nacionale. Fishta gjeti te kënga e parë e librit jo një këngë popullore, siç pretendonte autori, por “një kanga erotike… kangë palavi, e poshtër ku lëvdohet pederastia pa pikë turpi. Një këngë tjetër emërtohet nga autori si antike, kurse Fishta e quan po aq të poshtër sa e mëparshmja dhe arrin në përfundimin se botime të tilla e poshtërojnë jo vetëm kombin shqiptar por mbarë njerëzimin. Analiza vazhdon gjerësisht duke u ngritur kundër pseudoprofesorët e pseudodoktorët analfabetë. “Me ditë me mbajtë penën në dorë, nuk do me thanë me qenë i zoti me shkrue libra, vjersha, artikuj e revista të hijshme e të dobishme.” (f.307) Fishta e përfundon kritikën me kërkesën për Ministrinë e Arsimit që vepra të tilla mos jepen si tekste për shkollat sepse kombi s’mabhet në këmbë pamoral të shëndoshë.

Në vitin 1924 Xhevat Korça botoi një broshurë të titulluar “Tri pyetje nga jeta e Skënderbeut” që e vetëquajti “vepër shkencore” dhe bëri deklarimin bombastik “franët e Shqipërisë në 600 vjet nuk kanë botuar asnjë libër historik që të mund të përkrahet me librin tim.” Fishta shkruan me ironi se e përpiu prej dëshirës së madhe që do të shihte të parën vepër shkencore shqipe. Nga biseda me një mikun e vet në Tiranë Fishta mësoi se Xhevati nuk ishte autori i veprës shkencore por një përkthyes i saj prej një profesori të Universitetit të Vienës me teori dhe teza të Konstantin Jereçekut e Nikolla Jorgës. Përveç kësaj Fishta gjen një gabim trashanik që në faqen e parë të broshurës kur Dr.Xhevat Korça autorësinë ia jep vetes në veten e tretë dhe kushtimin ia bën gruas së vet në vetën e parë, gabim që nuk i falet një nxënësi të shkollës fillore dhe jo një doktori filozofie.

Horizonti kulturor i Fishtës kapërcente kufijtë kombëtarë të letërsisë. Luigj Naraçi dhe Karl Gurakuqi përkthyen në shqip dhe botuan në Shkodër nga shtypshkronja “Nikaj” dramën “Genovefa” në vitin 1921. Përveç përgëzimit të autorëve për punën e bërë Fishta evidenton “ndjesi të ëmbla e delikate, gjuhë të pastër e stil të rrjedhshëm, të përkuem me landë që e hijeshojnë fund e majë këtë vepër të vlershme”, “drama është fort e gjallë e plot veprim, karakteret janë mjaft të spikatuna…” (f.155)

Me rastin e 100-vjetorit të Volfang Gëtes Fishta shkruan për krijuesin gjenial dhe veprën e tij “Fausti” duke e karakerizuar si tipin estetik më të përkryer në letërsinë moderne. Për të gjykuar një vepër Fishta mendonte se duhet të njohësh edhe biografinë e autorit. Gëte ishte i pafe, pa atdhe, pa bashkëqytetës, ai s’ka derdhur një pikë lot, s’ka ngushëlluar asnjë zemër. Edhe Fausti ishte i pa Zot, i pashpirt, i pamoral, i pafrikë, i pazemër, ortak me një Mefistofel, me një djall. Ai ka fizionomi dhe është protagonist vetëm në gjashtë skenat e para, pastaj në pikëpamje estetike është budalla, në marrëdhëniet me Margaritën është delinkuent. Veprimi i tij është instinktiv e shtazor. Për Fishtën protagonist është Margarita. Sipas Fishtës, skena e fundit ishte nga më të bukurat që pati lexuar.
*
Edhe pse me një hapësirë më të kufizuar, me mjaft peshë janë artikujt e Fishtës për kalendarin e vitit 1914 që u përgatit në Shkodër nga Shoqëria e Veprës Piore të etërve jezuitë dhe të cilin e vlerëson si një almanak të rreshtuar e zhvilluar me shumë mend, të dobishëm për përparimin e popullit.

Artikulli tjetër i kushtohej Federatës “Vatra” e cila në vitin 1923 i dhuroi gjimnazit françeskan “Illyricum” të Shkodrës një saksofon francez. Ky ishte një rast i volitshëm për të vlerësuar kujdesin e federatës për artin muzikor në Shqipëri dhe pasonte dërgimin e një bande muzikore në Korçë në vitin 1920, një akt që tregon se atdhetarët nuk e duan vetëm Shqipërinë e pavarur, por edhe të lirë e të qytetëruar. Muzika është një prej faktorëve qytetërues. Fishta sjell nga antikiteti Orfeun me lirën e tij për të treguar fuqinë e artit muzikor, sepse muzika u flet zemrave dhe është e lirë, nuk njeh cak, është më e hyjnueshmja.

Duke parë në tërësi shkrimet publicistike të at Gjergj Fishtës që lidhen me gazetarinë, letërsinë dhe artin mund të vëmë re interesimin dhe mirinformimin e tij për zhvillimet bashkëkohëse në Shqipëri dhe në Europë, forcën argumentuese në çështjet e debatueshme, ekselencën në mendimin filozofik e teologjik, notat e humorit me një pasuri të jashtëzakonshme të frazeologjisë së gjuhës shqipe.

(Gjergj Fishta, Veprat, vëllimi 9, botimet Fishta, 2012).